ELIZA

        Norat-nahi joanik ere, eliza guti da Azkainekoa baino ederragorik, ala kanpoz bere harri pikatu xoragarriarekin, ala barnez bere aldare urreztatu eta hirur galeria aberatsekin! Begiak nola ez ditu betetzen kanpo ederrak, eta barneak nola ez ditu bihotzak perekatzen! Bai, egiazko euskal-eliza bere dorre zabal eta azkarrarekin, itsasoko eta mendiko haize eroenak desafitzen dituena! Errana baita Donibane urak eremanen duela, Sara suak eta Azkaine haizeak, irri egiten du hortaz Azkaineko elizak bere dorrearen gibelean. Hamaseigarren mendekoa da...

        Hirur ate baditu jendea sartzeko, handi bat eta bi arteko. Ez litake ate horietaz deus erraitekorik duela zenbeit urte erretor batek ez balio buruari eman hirur ate sobera zirela eta bat bederen behar zuela kendu. Plazari dagon atea kentzea deliberatu zuen. Etzuten utzi, beharrik, ate horrek baititu mila oroitzapen! Bertzeak bertze jitoen atea da. Jitoen atea, edo buhamiena, edo kazkarotena, nahi duzuen bezala...

        Jitoak zer dire? Eri batzuen haurrak. Lepra erraiten dioten gaitz itsusi bezen ikaragarriak gorputza guti edo aski jana ziotelakotz, nihork etzituen jitoak ikusi nahi. Etzuten karriketan ibili behar, etziren haizu iturrietarat. Orotarik urrun behar zuten bizi, mendiko harpe edo oihan zokoetan. Elizan berean etzitazken bere ur-benedikatu untzian baizik eriak busti. Huna hitzez hitz dohakaberi zer manatzen dioten Xuberoko legeak: «Tu bâtiras ta maison dans les sites écartés et déserts, loin de nos habitations et de nos villes: l'on t'assignera la porte par laquelle tu dois entrer à l'eglise, le bénitier où tu trouveras l'eau lustrale et les galeries où il te sera permis de prende place, semblable à la brebis infectée que l'on sépare du troupeau...». (A. Chaho). Alabainan, lepra bezalako gaitzarekin!

        Bertzalde, jitoek ez dute odol bera. Baitezpada ez balinbadakigu gure etorkia, badakigu bederen ez dugula ikustekorik Indiako erresumarekin... eta jitoak handik heldu dire. Hamabortzgarren mendean Tamerlan gerlari tartaro famatuak zafratu zituen jitoak eta menetik urrundu. Espainian kokatu ziren lehenik; handik ere fueratu zituen Felipe Hirugarrenak. Orduan bidetik biderat etorri ziren Euskal-Herrirat eta hemen kokatu. Egia hau da, Euskaldunek etzituzten aise onartu. Badakizue Urrunako jaun erretorak igande batez zer erran omen zioten Urrunarreri? «Giristino maiteak, balio ote du predikalkitik erran dezazuedan ez dela gisa, batere gisa, ondo hautan kokatu diren jitoekin gurutzatzea? Arraza madariakatua da!».

        Holako oroitzapenak dituen aterik ez da kendu behar elizetan, zeruko eta lurreko Commission des Arts guzien baimenarekin ere! Eta bertzalde nork daki gure herrietarat nor etorriko den oraino eta zoin atetarik sar-arazi beharko ditugun!

        Jitoak hortan utzirik aipa detzagun eliza barneko ikusgarri zenbeit. Hango hobi batzu lehenik, urteek eta herritar gehienen axola ttipiak ahantzarazi baino lehen. Huna hamabortz, lerro lerro, hitzak arras janak ez dituztenak oraino:

        1. Maître Jean de Miguelena — licencié et curé d'Ascain 1620...

        2. Maistre Marin de Michel — prestre décéda 2 de mars 1622...

        3. Hau da thomba d'Arraioaga — Azkaingo Indiano Jaunarena — 1631...

        4. Raimond Zougarrete — preste — 1637...

        5. Sacerdos et vicarius — 1637...

        6. Hic jacet Petrus d'Errecarts — pietate clarus, qui obiit anno 1748...

        7. Bertran Durritzague — décedé le onzième de novembre 1649...

        8. Miguel Martiareneko — sepulture 1653...

        9. Hau da thomba Etchecharekoa — 1667...

        10. Sempere Olhagaraiko sepultura: Miguel d'Olhagaray — 1674...

        11. Haurtiareneko Etxearen sepultura: Joani Detchegarai — 1677...

        12. Miguel Detchevez — Larochoreneko sepultura — 1692...

        13. Tombe de Joanes d'Astarritz et de Mari Hiribarren — 1703...

        14. Robert Petit Changoreneko Yauna hila Oxailaren 22 — 1836...

        15. Barrendeguy — 1836...

        Eta bertze bi hobi noizkoak diren erraiten ez dutenak: lehena hitz haukiekin:

        «Cethabereneko tonbatik hunarainokoak Askain-errotakoak dire». Eta bigarrena:

        «Sépulture de Ascain-errota».

        Iduri luke kasik bi hobi hauk bederen kanpotik ekarriak direla eliza barnerat. Bainan noiz? zertako? Eta guzien buruan nork finka deusik?

        Eliza barneko hobietarik arras urrundu gabe, norbeitek nahi du zerbeit jakin hamalaugarrenean ehortzia den Robert Petit jaunaz? Robert Petit norbeit zen herrian eta herritik kanpo. d'Argain idazleak erraiten daukunaz: «Le 29 Messidor 1796, Robert Petit d'Ascain, établissant ses malheurs personnels, sa fuite à l'étranger, son incertitude pour entrer de son exil dans un pays où le sang coulait par flots sur les échafauds, et dépaignant la désolation de Sare et d'Ascain, comunes le plus éprouvées du canton, demande à se faire rayer de la liste des émigrés et à faire lever le sequestre de ses biens. Satisfaction lui est ici donnée dès le 22 juillet suivant». Bai, norbeit zen Robert Petit...

        Eliza barneko hobieri behatu behar bada, dorrea ikusgarriago da oraino. Denboraz dorre hortan egiten ziren herriko buruzagien bilkurark, Azkaindarrek egungo egunean oraino baldarra deitzen duten barnean. Horra dudarik gabe auzapezari «baldar-apeza» zertako errraiten zitzaion Azkainen denbora batez, Hiribarrenek dionaz:

                «Baldar-apez Azkainen Hirigoyen handi,

                Zuhurki dakarkena kargua aspaldi,

                Aitortzen dute orok herri gidatzeko

                Ez ditekela kausi hainitz hobeago...».

        Baldarra, dorreko lehen maila da. Hirugarreneraino joan behar da ezkilen ikusteko. Hirur ezkila eder, pesta egunetan herria ederki inarrosten dutenak. Hauzo herri handietakoeri batere ez dute zorrik. Eta ezkilen ondotik zer ikusgarriak, dela itsasoko alderat, dela mendirat! Begien asea!

        Hainitz liburu eta agerkaritan Azkaineko ezkila dorreaz zer edo zer irakurturik, ondikotz ez dugu gehiago gogoan «Pays Basque» delako agerkarian ikusia baizik: «A Ascain l'église mérite une visite avec son sombre clocher qui servit surtout de forteresse aux habitants, quand il leur prenait fantaisie de résiste à l'autorité royale». Nunbeit zerbeit bada. Hau naski: Louis Gayan idazleaz erranik dakigu: Lapurdiko biltzarrean bere kargua atxikitzeko, Martin Chourio azkaindarrak ezkila dorrerat bildu zituen lagun batzu eta urrunerat ikusirik, etsaieri, harrika, oihuka eta ez dakigu nola, menturaz tiroka, oroitzeko ongi-etorria egin! Hau ere egia da: 1906ean eliza-miatzeak eginarazi zituelarik orduko gobernamendu higuingarriak, herriko gazte gehienak ezkila-dorrean zain egon ziren noiz agertuko ziren miatzaileak eta, ikusi zituzteneko hirur ezkilak brandan eman zituzten herri guziari jakinarazteko ohoinak han zirela. Populu guzia lasterka bildu zen elizarat eta Clerch dohakabeak, putza biribil, egin zuen bere lana... litania ederrak aditurik.

        Eliza inguruan bide bat badute berri-berritan egina. Dena graba, ederki-artatzen du norbeitek. Beharrezkoa da. Bainan ez dugu gogoa gordeko: huts egiten daukute, bidea egiteko errotik atera zituzten agina batzuek! Beti perde, uda eta negu, halako edergailuak ziren eliza zaharraren aldean!

        Eliza aipatu-eta, nola ez aipa eliza gizona? Ez gitazke, ondikotz, nahi bezen gora joan paper zaharretan, doidoia ehun-eta-berrogoita-hamar bat urtetaraino: erreak omen dire aintzineko paper guziak. Huna, bainan lasterka bezala emanak, Azkainen geroztik izan diren erretoren izenak: Rivière, 1803 — Joffroi, 1811 — Laphitz, 1814 — Larramendy, 1817 — Guiresse, 1843 — Larralde, 1852 — Larreguy, 1856 — Landalde, 1858 — Hiriart, 1865 — Elissalt, 1890 — Etcheverry, 1907 — Eyherabide, 1911 — Débidart, 1920 — Ibarrart, 1938. Hor bi erretor bederen badire herritik, ongi laketurik, joan zirenak... bertze mundurat, Larramendy eta Hiriart.

        Bainan herriko xaharretarik adakigu Guiresse bat ere arras laketzen hasia zela... herritik fueratu zutelarik. Bitxi aire bat omen zuen... eta maingua zen. Bederatzi urteren buruko Azkaindarrak ase zituen, leporaino ase, hala nun jaun Apezpikuak bi letra ukan baitzituen, bat kontseiluko eta fabrikako jaunetarik, bertzea herritar andana baten ganik, otoi erretor hura ken zezoten eta bertze bat igor; jansenista zenal; orenak eta orenak behar zirela kofesatzeko bereko; noiz-nahi Espainiaraino joan behar zutela barkamendua ukaiteko. Eta holako, Erretora etzen ixilik urrundu herritik. Igande batez populu guzia deitu zuen bezperetarat, adioak egin behar zituela. Adioak? Zer-nahi erran zioten eta bere katixima orroaz bururatu: «Azkaindarrak, madarikatzen zaituztet, madarikatzen Aitarren eta Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean!». Halako boza omen zuen erretor dohakabeak nun Porturaino aditu baitzuten katixima. Zenbeit ehun metra bada elizatik Porturat!

        Denbora berean Azkainen bikario bezala ezagutu dituzte hamahirur apez: Hiriart, Galharrague, Magis, Iribarne, Gurutchet, Bécas, Montalibet, Sein, Gaudin, Arotzarena, Camou, Carrère eta Héguy.