XVII
GEZUR-TRATUEK

        Udana-bentatik urbil, Arantzazurako erromes-bide ezagunaren ezker-eskuma arizti sail itxuek zirenez, udaazken tankeraz orri musker-orixkak dindirri, ego punttuak dantza ariñean zerabizkien. Paga-uso moltxoka gosetia ezkurrera bazkatua, arbastaz-arbasta oi duten egaratza motxean.

        Arri-bete urrixko, korosti-ondo itxiaren babesera kukildurik, norbait, egazti pertxent argiek buru gaiñera urbilduko zirenekoan, eta bakar bat bederik tiroz iltzea amets zuelarik.

        Baiñan bat-bateko alabearra!,... Bazkatuaz otxanago zetozkion uso izuki aiek eiztariaren mokora zirenerako, ikatzetan ziarduen itzai bikote gartsua, burdi-lerak txillioz, eta akullupeko egiñak zituzten idi nagiek mugirazteko egiñaletako zaratz, Murgiolatza kukulluan beera zetozala somatzean, egarazka berria artu ziotzen egaztiek, zai zegoena ao-zabal gelditzen zelarik.

        «Tipul zaarrak zuentzat!... » —Eiztariak berekix izkilluari sukia atereaz, eta itzaiei esaten baiziokean—. «Oraintxen jetxi bear zenuten zuek ere.» Baiñan abian pasa zitzaion bat-bateko asarrea, ta eizerako ainbat zaletasun perretxiku biltzen zuelarik, ariztian ara-ona, irten berri ziren ondo-beltx bakarrak jasoez jarrai zuen, aalik eta itzaiek izbide eman ziotzen arteraiño.

        —Egunon Jainkoak!... Bai alda perretxikurik edo?...

        —Bakar batzuek... Billa asi zaar ere ez naiz-eta... Apur bat geroxego etorri izan baziñaten, uso-eiza eskuan neukan da... Or dire Aloiña-zearrera joanak!...

        —Ixil ibil-zaleak ere ez gaituzu-ta... —Ziotzan aurresku zetorrenak, eta bigarrenak jarrai.

        —Bixkor ta ongi, usoak egan. Bizi ditezela oiek ere...

        —Egun pasa, perretxiku ondoren etorria naiz baiñan, okela ere ez zitzaikidan oker etorriko.

        —Perretxikuak izango dituzu iñoiz izatekotan. Illargi berria-ta...

        —Iruditzen zaitzue?

        —Guk ez diogu jaramon larregirik egiten, baiñan batean-bestean ikusten dire.

        —Urri-zizarik bai?

        —Oiek goietara, aitzera irten ezkero bai noski.

        —Ni baiñan goiztarrago norbait joan dela dirudi.

        —Ez gera konturatu...

        —Zaldi urratsetara igarri diotzat. Or-emen perra zapaldurak garbi daude-ta.

        Itzai bikutza elkarrekin aopean mintzo, zerbait izkutuko baizutekean, eta onek erdiz-purdi bederik zertxo entzun.

        —Aipatu ditezun urratsok ez dire gaur goizean itxatsiek, eranegun arratsalderoztik daudenak baiño.

        —Eta nor zela aitandu dezute?

        —Arriantxotzaz ari giñan...

        —Arriantxo?...

        —Bai... Ezagun alzaitzu?

        —Izan ere, nork du ez-ezagun... Nora joan zitekean ordu oietan bide auek gora?...

        —Perretxiku ondoren ez noski... Arratsalde beranduan zen, ortxen Jaondo azpian trikestu giñala. Geroztik, aizgaiña murgil zuela nabari genuen.

        —Itzultzean ez ziñaten konturatu?

        —Ikus ditekenez, aruntzako urratsak baiño ez daude-ta, zitekeana beste bide bat artzea.

        Burdi-bidean aurren zegozen uztar-idiei, ots eman ziotzen itzai elduak, eta onenbestez elkarrengandik banakatu gizaseme ez-ezagunak. Itzaiek ordea, eiztari edo zenezkoarekin kezkati geldituaz. Arriantxotzaz egiñiko galderak zusmo txarra bai zekarkien. Urruti barik ogibideko zen sendalari edo, ez ote izango?... Zena zelarik, aiek esanak egi uts ziren-da, gaiñontzean eurok konpon zitezken...

        Ordulaurden baiño ez, itzai zaildu aiek Udana-bentako ateetan burdiei zamak kentzen ziarduela. Bide batez, aitaturiko ez-ezaguna ere, bentatxoaren eraskin zegoen ukullu zirtzilletik lentxoago utzia zeukan zaldia atera-ta, onen gaiñean txori exeria Legazpira bidean barrena artuaz, begipetik galdu zitzaiela.

        Etzen tarte luzeegia zaldi ariñarentzat Udanako bixkarretik Mirandaolako zepadietara. Batik-bat, zirikatu ezkero. Alabeiñik, luze ta gogaikarri baiño ez zaldizkoarentzat. Ainbat luzeago, bere baitan zaroen matasa nola arildu asma eziñezko aalegite antzua.

        Itzaiengandik jasoak sorturiko zusmoei milla jira-bira emanaz, noizbaitean oneratu zen, eta bere kolkorako. Kolkorako ta sakelerako. Tiro bakarrarekin bi txori eskuetan zeuzkan bere ustez. Aurrena Zabaletan, Beeko-etxen bigarrena.

        Doillorkeriaren gurariz burutamen antzuei leku emanaz manda-bidez beera zijoen eiztaria, iru egun zirela bere izkutuko txakurkeriak, Joxe-Prantxiskok ipi-apa aurpegira jaurki. ziotzan oiñatiar jauntxoa zen. Ain zuzen, Zabaleta basetxearen nagusi-ordea.

        Egia zen, egoardi artan Arriantxok aitanduek kezka bat sortu ziotzena, baiñan esturago ezean, giltza bere eskutik zeukan-da ez zetorkion larri-miñik bere baitarako. Ostera, basarria erosteko irrikatzen zegoena Zabaletako maitarrari muiñetik, igarri ziotzan, eta leenen gaiñera txanpon moltxoska etxera begira zeukanezkoak gilikatzen. Ajola ziotzan bost, basarria bateren edo bestearen esku gelditu, itzak emanak zeuden arren, gezur bat geiago ongi biribiltzearekin biekikoa egin zezakean, eta ori zen nai zukeana. Alegia, aldian apurka biek estutu, ta geien eskeintzen ziotzenari zinzurretik eldu. Ortara, etxearen balioa beretzat geldituko, ta ez etxe-jabearentzat.

        Alabeiñik, bere ustez patxadaz egon zitekean jauntxoari, goizetik itzaiek esanarekin berriztatua edo, kezka arrotuaz zetorkion, bere zaldian perra soiñu legorra ainbat legor zuen kaskarrean. Joxe-Prantxiskok esanak belarrietan entzungo baizituzkean: «...bestela, nagusiakana joan bearko naiz.» Edo-ta: «...egindako lanak nereak dira.»

        «Nola joan dezake gixaixoak urruti artaraiño?» —Ziotzan berekix—. Alaere, zerren-arren, luzatzea kaltegarri izan zezakean, bera ezean lege-gizon bat ordezko jarriaz, onek azaldu izkutuko jokua.

        Uso-eiza, eiz; perretxikuek, perretxiku; burutamen ez, berdin aiek korapillo biurtu aurrez, eta gerorako itxaroz lotan egon barik, ordundixek, erostunen bai-ezko zeatzaren gurariz irten zen aitaturiko manda-bidez barrena.

        Zaldian trikiko lelora, asmakeri berriak biribilduaz, luzaro baiñan len Ipintza-ko bide urkolluan zen. Emen, Mirandaola burdin-ola izan zen zepadietan barrena, Aztiri kukullura zijoan manda-bidean sartu asmotan, osiñaren egaletiko bidatxidorra artu zuen. Baiñan aitaturiko zepadi ber-bertatik tren-bidea ebakiaz zetozelarik, ostera leenari eldu bearra betorkion arri-bete bederen, Motxorro-errekatxoaren zinzurreraiño.

        Ordubatak jiratsu, tren-bide berriaren azpi-zubitik pasatata ber-bertan, errekatxoaren egalean zeuden intxusa-ondo baldar aietako bateri zaldia loturik, aldean zeroan puxka legorra janaz, bazkari legea egiten asi zela. Ordubete geroago oker aundi batik, Zabaletaren abe zaarrei ainbat urteen buruan eutsiko ziotzen orma kiskaliei begira, zer asma zegoen.

        Ez-bai eroriko dindirri zeuden arri-erre aiek, baziruditen oni legorra eskatzen ziotzela, baiñan entzungor egitearekin, mutu ziren, beretzat izpidea mozturik zeukaten, eta sendi errukarriaren bizi toki zirtzillera urbildu zen abian, onek zituen zusmo txarrei itzali jokua eman, eta bide batez berekixko doillorkeri beltzari aize eman zeikiokean-da.

        Une artan, Tomaxa urtua abere jatentzat inguratua zeukaten lizar-orri zamatik, aldian arbasta bat-bi artuaz, zain uts zituen atzamarrak dantzatuaz kimaketan ziardun.

        Zeruak lurra jotzea baiño itxaro etzuen une artan, poza, ta bide batez negarra, zetozen andrezkoaren baitara, ta begi bietatik malko jario seguroxe, jauntxo gezurtiaren ezti-likazko agurrari aurren artu ere.

        —Jas! Zeu ziñan?... Ordua zen etortzeko!

        Berea burutamen zerabilkien Mari-Pantxike amesberak ere, etzuen galdu amagiarreben mintzo emea, ta Joxe-Prantxisko zetorrelakoan abian urbildu ere, baiñan zalduntxo tratalaria zela ikustearekin bat, odol gabe gelditua zirudian errukarriak. Alabeiñik, gizontxoaren mingain eztiak, aixa oneratu ama-erraiñen bat-bateko zotin larriak.

        —Arrazoi oso-osoa zendukaten Tomaxa, —Ziotzan gizontxoak zilimuni nabarmenak egiñaz—; baiñan ongi dakizutenez, zuen egoera triste onen luzamena ez da neregatik izan. Etxe-nagusiaren erabakia bear nuen artu aurrena, ta ainbat zurru-murru ibilli diren arren, atzo bertan artu aal izan dut beragandik egitazko erantzuna. Berritxukeri guziek ixilduko dituen erantzuna alegia.

        —Jakin dezakegu berri ori? —Galdegin ziotzan etxekoandre gazteak aoa itxi zuenaz bat.

        —Berri onak ditugu emakume. Onak, zuentzat eta neretzat... Nun da Joxe-Prantxisko?

        —Ordu ontan beintzat ez dago etxean.

        —Berakin egon bearra daukat-ba, nai ta ez...

        —Gaur beiñepein ezingo zera egon... Beste batean bearko...

        —Gizonen aurrean esan bearrekoek neuzkan-da...

        —Esan bearrekoek badira, andreon aurrean zergatik ez diguzu esaten?

        —Egia izan ere. Ez dakarkizuet ixilpekorik ezertxo ere. Zuentzako, ta oro neretzat, on izango zaigula-ta, albiste onexekin etorri nauzue. Alegia... Zabaleta baserria salgai jartzen dizutela...

        —Saldua dela ere jakin dugu.

        —Bai, zuen kaskoak berotu aal izateko norbaitek asmaturiko gezurra!... Sinistekoa zenuten beraz, nere ezjakiñean etzela etxerik eskuz aldatuko.

        Zillar gisako ille izpiek belarri gaiñetara atzeratuaz abian irten ziotzan Tomaxa urtuari:

        —Zertan dio-edo... Zenbatsuren egarria dauka bada?

        —Eskabidea ez da beste mundukoa noski. Nik uste dut, zuen ezbearra gogoan izan duela erabakia artu duanerako. Gaur-gaur bezela, olatsuko bazterrak egin dezakean erdia baiño ez. Amabost milla errial eskatzen ditu bakarbakarrik. Ez txakurtxiki geigorik, ez gutxiagorik...

        —Bidean topatuek dauzkagu... —Pantxikek, amagiarreban begiekin bereak bat zirela—. Nundik, noizko, kimatu aal dezaiokegu Zabaletari dirutza ori guzia?...

        —Bizitza bikutza izanik, erdia dela kontuan artu bear dezute gero.

        —Orma erre oiek zutitu ta legorra ematerako, zuk diozuna ta beste ainbeste ez alzaigu atzamarretatik joango? Teilla bakar bat bear-da ere, osorik ez dago-ta...

        —Bai zera. Zuk diozunetik batekoz-beste letorke. Bearko dituan arri, zura ta abar, geintsua inguratua daukazue-ta, ori, utsean-putzean jasoa dago.

        —Uste duzu oiek inguratzea kosta gabe egiña dela?

        Aixa konturatu zen nagusi-ordea, emakume biek ortzez erratuek zeudela, ta beste ari bateri eldu ziotzan, eta noiz etengo zai jarri ere, berak jakin nai zuenaz jabetuko zen arteraiñoan.

        —Gauden. Gora-beera auek ez dire, zuek emakumeok eta nik erabaki bearrekoak, eta galtzadunok konpon gindezke. Nik nai nukeana da, Joxe-Prantxiskorekin gaur bertan egotea, aal degularik beintzat.

        —Ezer esateko algaude... Noiz eldu dezaken ez dakiguta...

        —Ez da gaberako etxeratzekotan...?

        —Uste dugu. Gaberako ezean egunsentirako beintzat...

        —Gaixoren batengana joana-edo?

        —Bai zeta... —Mari-Pantxikek ezpaiñak estu zituelarik, baiñan zekiena esanaz jarrai ziotzan—. Zer zetorkigun igarriaz gendozan leentxotik. Alegia, gaur dakarkiguzun berria irentsia genukala esan nai dizut. Eta gora-beera aueri burubide ematezkerotan, nora-ara irten egin bear... Ain zuzen, eranegun irtena da etxetik.

        —Neurekin egon zen egoardi-egoardian... Geroztik ez da itzuli?

        —Zurekin egon ezkerozdik irtena da.

        —Irten... Nora ordea?... Etzen baiñan etxekoandreangana abituko?...

        —Ateetan egongo da...

        —Ain urruti ezik... Astakerik aundiñena litzake ni izan ezik beregana joatea. Ortarakoxe jarria nauka, nagusimaiztarren gora-beerak zuzentzeko.

        —Badakizu Zabaletan diru zaarrik ez dagoena. Beraz, zerren-arren ere, ondoren ate-joka ibiltzea ez zitzaigun egokia iduritzen-da... Ontaraxe joana da.

        —Ori bai dela ernai jokatzea...

        —Zer nai dezu... Ementxen genukan geure kabia-ta, aal deguneraiñoan nola utziko diogu? ...

        —Arrazoi juxtua! ... Aizu-ta, ez da galdera egokia baiñan, zuentzako okerrik ez datorkizuenezkero... Ez da egia, eskaera aundiagoa itxaro zenutela?... Apika, geixko ere emango zenutela, basarria eskuratzeagaitik?...

        —Gutxi derizkiozu?... Arranetan, aurrena dirutza ori dena topatu, dagokion korritua emanaz itzuli ordurako... Jas! ... Gure urteok joango zaigu toleska... Ta ondorenak ere burua altxatzerako... Jainkoak daki zer...

        Taju, ontan arrapatu zuen aurrenengo txoria eiztari argiak. Tiro gabean, apal-apal eskuetara uso-itxuan gisa. Eta bide berean, uso-itxuena egiteko, onekin arrapatu bearko bai zuen bigarren txoria-ta. Au eskuratzean, ain zuzen, berekix zetorkion aurrenetik amets zebillen eiza.

        —Bageneki bi-iru ordu buruan etxera letorkeana, itxoin nezaioke, baiñan kili-mala egotearekin ez dugu ezer aurreratuko-ta, datorrenean esan zaiozue datorrela abian nigana, ea gizon gisa elkarrekin konpotzen geran. Sinetsi zaidazue; artegi zirtzil ontan ez zaituztedala lozaroan ikusi nai...

        Itz legunok maltzurkeriz bein da birritan aitanduaz, etxera zijoanezkoan, ospelera zituzten pagadi ta gaztaindietan zear buru makurka, perretxiku ondoren bailijoan aienatu zen jauntxo zuria.

        Aldiro pentsagiro ezberdiña sendi errugabearentzat. Oraintxen, oskarbi urdin, geroxeago laiñape illun... Zabaletaren jabe egingo ote?... Ostera, nolatan luzatzen Joxe-Prantxiskoren itzulera?... Arratsalde bururako zer pentsa sortu zuen sendi apal artan oiñatiar tratalariak.

        Ordu berean, bazen norbait sendi bildu artandik aldendua. Ain zuzen aitaren ezpaletikoa izaki, iñor konturatzeke garo-saillak zeartatuaz, muxarran gisa izkutu-mizkutu, zaldizkoari orpoz-orpo jarrai ziotzana. Zabaletako bi semeetan gazteena, Bittor, amar urtetara zijoen mutilkozkor argia. Onek, belarriek erne, lentxoago entzunak eta iru egun zirela autu-mautu erabilli zuten jasoaz gaiñera, idurimena erneago, txakurtxoak orpotsen senaz bezelatsu, arrotzari igarri ziotzan noski, ta zeroan gezur-ibilli guzi-guzia-begipetan artu.

        Egia zen bide urratze luzegirik egin etzuena. Emakumeen begietatik zerbait izkutatu zanerako, bidez-bide bezelatsu Beeko-etxe ber-bertara jo bai zuen eiztari gezurtiak, eta etxeko buru zen Joxe Mari-rekin aiko-maikoz jarri:

        —Jas!... Zeu onera jauna?... Ez giñan gelditu ni zurekana jotekotan?...

        —Alaxen da... Baiñan gure itzak batekoz-beste gertatu direlarik, ezin nindekean egon zuri aditzen eman barik, eta ontaraxen natorkizu.

        —Zuk esango didazu zer nola...

        —Itzak emanak dauzkagu-ta, gaur Zabaleta basarria zeueetzat joko dezu noski?...

        —Alaxen da!

        —Ez zaitez estutu zuretzat geldituko da, baiñan norbait izan da ordea nire ezjakiñean eskeinte berriarekin etxekoandreakana joana...

        —Orrek zer dauka zer ikusi!... Gure itzak zertarako beraz, ez aldute indarrik?

        —Ez da gure itzen indarrik eza. Zuk ongi ezagutuko dezun bezela, itzen aurretik dirua dago, ta onek ezeztu ditzazke gure tratuek.

        —Zorigaiztoko dirua... Nun egon da orain artean gizatxatxarkeri ori egin duena?... Ederki uzten nauzute! !

        —Emen ez daukagu iñor zertaz txar bota, alabearra izan da bakar bakarrik. Badakizu, gure itzak nola ziren xeetasun guziarekin esku-idatzi bat egiñik, etxekoandreari bialtzekotan gelditu giñala? Au egiña neukan, eta berari bialtzeko albistariaren zai nengoela, zorionean berak niri igorria iritxi zait aurrez.

        —Zorionean didazu?...

        —Bai. Ortara, gurea bidean jarria izan balitza, egin ezin zitekean jokua egin dezakegulako dizut.

        —Irteera daukan jokua?...

        —Noski! Uste dezu ori ezean oneraiño etorriko nintzala?

        —Zer eskeinte egin diote?

        —Ez da izugarria. Gure itzetatik irumilla geiago. Kontuan artu bear dezuna, zuk ondu zenuen eskaera maiztarrentzat egiña zela. Gaur-gaurkoz askozaz geiago balio ditu Zabaletako eremuak.

        Ortara, amabost millarekin neretzat litzake noski?

        —Ementxen daukazu bada jokua eskutik. Berdiñean bere nagusitasuna gorde naiko lukeala uste dut, eta ortara bestearentzat litzake noski. Diruak ordea adiskideak berekin dituenezkero, ta zuk badaukazu. Zergatik ez diozu gaindik jo nai?... Zure larruan banengo, irubat geiagoz estaliko nioke, eta autsi. Zer arraie gero, leenen azia erein bear da, gero uzta biltzeko...

        Au eta beste, zuri baiñan zuriago ziardun bere kolkorako, ta azkenik, biaramon goizean Madridera-irtetekotan gelditu ere, Joxe Mari emezortzi milla errial ematekotan txori alai uzten zuelarik.

        Bigarren txoria erori zen. Uso-itxuaz gerturatu, ta arrano maltzurraren atzamarretan ito.

        Beeruntzkoan etzen Zabaletara urbildu. Begipean zeroan arren, Zarabain maldaxka barrendiko ameztian zear, axeri zaarren antzo Elorregi auzorako bidea arturik zijoan. Alabeiñik, orma-erre aiek urrutitik ikustean berekix: «Amar, amabost, emezortzi... Zortzi kolkorako!... Zabaleta... Ez aiz Joxe-Prantxiskorentzat, ez, Joxe Marirentzat... Neretzat baiño... »

        Ordu berean, Zabaletako ama-erraiñak etzuten gisa ortariko biotz-jeikirik. Arratsalde buruan izaniko tartekako ostarte aldiak, bat-batean laiño landerrez estali bai zitzaikien. Ordulaurdentsu, mutil ausartak ekarri ziotzen berri ozberakorrak ziaro kukildu bai zituen. Galduak ziren! ... Agian, pattalegiak izan ziren, zekitena ipi-apa zirikatzailleari esatearekin, apika bidea landuko ziotzen, baiñan damua beranduegi ordurako. Ondorea, diruak erabakiko...