XIV
BIGARREN SENARGEIA

        Josetxo aldendu zanik urte bi garrenean, etxeratu zan, Mati izena eban ogetabederatzi urte ebazan mutil iruder bat, atzeneko lau urtietan Kapitan edo ontzi-buru ibilli zana: batzuk esaten eben, atsedendutera etxeratu zala, ta beste batzuk ziurtuten eben, ezkontzeko asmoaz etorrela. Gazteta, zerbait okerra ta arroa izan zalako, ezarri eutsen Txotxo-arro ezizena, ta ezizen onegaz ezagututen eben guztiak: beti ebillen ondo jantzirik eta obeto apaindurik, zuzen da lerden, garriko azurra auzteko bilddur baga, ta miñariñak ziurtuten eben, amar-milla dukat gitxienez ekarri ebezala. Mundakarra zan izatez; bizi zan etxe on baten, bere ama ta arreba bategaz; urte askotan ibilli zan atzerrietan, da guztizko txera gogo-argikoaz agur egitten eutsen erriko neskatillak. Zer egingo eutsen bada, ezkontzeko asmoaz da diru-soñu zoliaz etorri zan mutil ederrari?

        Ziur-ziur uste eban Txotxo-arrok, ezkontza asmoan, erriko etxe aberatsenean-be, ateak zabalik topako ebazala.

        Bai, langintzan ontzi-buru, dirua ugari, iruderra berez, da ondo jantzi ta apaindua, nok ezeban artuko senartzat besoak zabalik? Berezkoan zan uste au, Txotxo-arroren irudumenean.

        Luzaroan egin ebazan ibiltaldiak erriko neskatillakaz egurastuten urteten ebenean; joaten zan andik, ortik, emetik, bein batzukaz, urrengoan besteakaz, ikuskatuten nor izango ete zan onena bere emaztetzat edo nor sartuten jakan bere begi bietatik: danari egitten eutsen berba gogo-argiaz da leunketa eztitsuaz, da alantxe erantzuten eutsen neskatillak-be, ezkontzeko gogoa erabillela jakiebenean.

        Atzenean, Eladitxo sartu jakan bere begi bietatik, baña gomuta eban beti, Aristoni gertau jakana, ta bilddur zan neskatilla orri bere guramena autortuten. Txotxo-arrok, eguno bere bizian ezeban ezagutu orduko buru-austerik; ezbaian egun da gabe, bilddurrez Eladik ezetz erantzungo ete eutsan, ezkontza asmoa ageritten eutsanean.

        Zein lotsaggarria izango da niretzat —esaten eban bere artean— Aristoni lez erantzuten badeust, eztabela nai ezkondu! Sekulako gogaittuko neuke orduantxe.

        Itxasoetan, izugarrizko ekatx da galbide askori, bilddur baga aurkeztuten ekanduta egoan gizasemeak, eukan ikaragarrizko bilddurra, Eladiri berbatxo bat esateko.

        Ondo neurtu ebazan Matik bere aztertazunak jakitteko zein neskatilla izango zan beretzat emaztegei onena. Eladi zan alaba bakarra, ta beretzat izan bera eben gurasoak eukezan ondasun guztiak: Txotxo-arro etzan tentela; ondo ekian zer egitten eban, da bilddurrak jaurtirik alde batera, arpegi emon bear eutsan bere asmoari.

        Eldu zirean Jagoba eguneko jantzarazoak, Mundakatik urre samar egoan aritx-arte baten egitten zireanak, eta Mundaka-Busturietako gazteak, iru egunean, tanbolin soñuan, alkarregaz jolastuten zireanak. Txotxo-arrok uste eban, egun orretan eukiko ebala eretia, Eladigaz nai eban beste berba egitteko.

        Lenengo egunean batu zan Eladi ta onen lagunaz, da etzan aldendu eurakandik, baña ezeban euki, Eladigaz bakarrean berba egitteko eretirik. Illunabarrean, etxeratuteko, batu zirean neska-mutil asko, Eladi ta Txotxo-arrogaz batera, ta bidean, neskatilla batuzk, zirikatu eben gogotsu Txotxo-arro, esaten eutsela:

        —Entzuizu Mati, urte askotan ibilli zara erbestean, da orain ezkontzeko etxeratuko ziñean.

        —Eztaukat oraindiño ezkontzeko gogorik.

        —Adiñik ez, edo zegaittik-ba?

        —Adiña bai, baña gogorik ez.

        —Ori eztiñoe ortik-emetik; ondo zabaldu da Mundakan, ezkontzeko asmoaz etxeratu zareala. Emen gaukazuz, ona, bi, lau, sei neskatilla berberton, urrunago joan baga, ta aukeratuizu geien gogoratuten jatzuna.

        —Illun dago orain iñor ikusteko.

        —Bai Mati, zuk gugana baño gorago begiratukozu ta ondo zoaz Eladi ta bere lagunaz, nai bazaittue. Nai ezpazaittue, etzaitez estutu; emen gagoz geu ainbeste neskatilla, gaztiak eta galantak zer nai dozu geiago? Edozeiñek artuko zaittuguz pozik senartzat.

        —Eskerrik asko; ondo da ori jakittea.

        Gau illunean etxeratu zirean guztiak.

        Biaramonean bere, batu zan Mati, Eladi ta onen lagunaz, da etzan aldendu eurakandik: jantzan-be egieban biakaz, da ondo jolastu zan arratsalde guztian, baña atsegunean lez, ezeban euki Eladigaz bakarrean berba egitteko eretirik. Illuntzean, erriko gazte asko etxeratu zirean batera, bidean nai eben beste kanta, barre, zantzo ta jantza alkarregaz egiñik.

        Lenengo egun bietan, ezeutsen ondo urten Matiri bere asmoak, eta atzerapide onek eukan naibagez beterik. Eladik usmau eban, Matik bakarrean arrapau nai ebana, ta bururatu jakan, beragaz ezkontzeko asmoak erabiltzala, ta zerbait esan nai eutsala: bilddurtu zan gogoeta onegaz, da irugarren jantzarazo egunean, esaeutsan amari ta neskatilla-lagunari, ezin joan leittekeala jantzarazora, guztiz neketurik egoalako, igaro zirean egun bietan. Etxean lotu zan Eladi, ta bere neskatilla-laguna joan zan beste batzukaz.

        Txotxo-arro, zabal-zabal, aritx eder baten kerizpean, egoan ara ta ona begira, noiz ikusiko ete eban Eladi: ta biotzikara errimeak artu eban, Eladiren neskatilla-laguna beste batzukaz etorrela ikusi ebanean. Joan zan neskatilla onegana ta ittandu eutsan.

        —Zer jazoten da Eladigaz jantzarazora ez etorteko?

        —Esan dau, neketurik dagoala, ta eztatorrela.

        Ona, Mati, gogamen asko buruan ebazala, argittu eziñik, zegaittik lotu ete zan Eladi etxean jantza-lekura joan baga. Buru-auste onegaz, zugazpe baten egon zan zirkiñik egin baga, arratsalde guztian, da illundu-orduko, bakar-bakarrik etxeratu zan.

        Matik uste eban, eroazan bideak zuzen da leun topauko ebazala, baña ikusten eban, aldatz, sasi ta arantzaz beteak zireala. Iru jantzarazo egunetan, ikusirik bere ibilketak eta egitasunak, beingoan zabaldu zan Mundakan Eladitxo ebala maitte, ta arexeri jarraittuten eutsala. Albista au eldu zan bere etxekoakana, ta baitta Eladiren gurasoakana-be, baña danak egozan ixillik.

        Aurrerantzean, len lez, batuten zan Mati, Eladi ta lagunagaz, ibiltaldietan da egurastuteko orduetan: txera ona egitten eutsen irurak alkarri, baña Matik ezeukan iñoz Eladigaz bakarrean berba egitteko eretirik, eta ganera bilddur zan, ezetz erantzungo ete eutsan, Aristoni lez.

        Buru-austen ebillen gertaera onekaz; etxean gogait egitten ebanean, joaten zan ortu edo baratzera marraskillo ta bareak ilttera. Ortu au egoan Eladiren aittamak euken bat baño zerbait urrunago, ta andik joan zan baten, txindor saltari, bular-gorri batek urten eutsan, ain zuzen-be, Eladiren ortuko orma ganera: salto-saltoka, berari begira, ta txir-txor kantaten lotu baga ikusi ebanean, Txotxo-arrori otu jakan, arek txori albistariak, albista onen bat ekarrela, bere maittearen orma ganera, ta atan-be eskumatik urten ebalako guztizko gogaldi onaz. Txindorrak azkortu eban Mati, ta ipiñi eban, gogo-argiaz, itxaropenez beterik.

        Berak agintaritzea eban ontziak Ameriketara ostera bat egiñarte, eukan ontzi-jaubeagandik, etxean egoteko baimena: izan leikezan lau illebete inguru. Etxeratu zanik arrezkero, igaro zan illebete, ta artu bear eban burubidea alik ariñen ezkontzeko, emazteagaz alzan luzaroen egoteko ontziratu-orduko.

        Matik, berak nai eban berba egin Eladiri, iñok jakin baga, ezetz erantzuten beutsan, ixill-ixillik auziak amaitzeko. Onetan igaro zirean egunak eta asteak; atzenean, ikusirik ezin ebala lortu beragaz bakarrean berba egittea, autortu eutsazan amari bere gogamen gutziak, eta emoeutsan eskubidea, Eladiren aittamari berba egitteko, baña oartuten eutsala, iñok usmau baga, egin bear zireala arazo guztiak. Baitta, ama-arrebari erazagutu eutsen, txindorragaz, ortura bidean, gertau jakan guztia.

        Iñok zelan zan ezekiala, zabaldu zan erri guztian, txindorrak Matiri albista onak eroan eutsazala, ta laster ezkonduko zala Eladigaz: barre zantzoak entzuten zirean kalietan, txindorra gora ta Mati bera, ekiñean egozanean. Onik bigarren egunean, kalean kantaten ebezan, urrengo dagozan koplak:

                Matik amari esan eideutso,

                Eldu danean etxera,

                Txindor saltari, bular gorriak,

                Urten deutsala bidera.

                Ain zuzen bere maitte dabenen

                Soloko orma-ganera

                Txir-txor da txir-txor, guztiz kantari,

                Albistadunen antzera.

                Bela zabalak aizez beteta,

                Zoaz gizona aurrera!

                Albista ori eroan deutsu,

                Txindorrak goiko bidera.

                Bilddurtasun da biotzikarak,

                Jaurtizuz alde batera,

                Zeure barrien begira dago,

                Neska begi-baltz ederra.

        Andoni, Txotxo-arroren ama, Eladi egurastuten kanpoan ebillen baten, joan zan Masimagana, ta onek, guztizko gogo-argiaz, ittandu eutsan:

        —Zer dakazu, Andoni?

        —Berbatxo bat esatera natortzu, Masima.

        —Ezaizu nai dozun guztia.

        —Bakizu nire seme Mati zeinbat urtetan ibilli dan atzerrietan bere itxas-ontziaz, da orain, zerbait atsedendutera ta bidebatez ezkontzeko usteaz etorri da etxera. Or ibilli da luzaroan, bein neskatilla batzukaz da bein beste batzukaz adiskidetasuna artuten, da ikusten zein ederretxiten jakan bere emaztetzat, eta zure alaba Eladi dala, diño, bere begikoa, ta atsegiñez ezkonduko litzatekeala beragaz.

        —Zer dantzut Andoni? Orduan, kalean abesauten dittuen txindorren kopla barriak, Mati ta nire alabearenak dira.

        —Aserre daukagu Mati, orrek koplok entzun dittuanik arrezkero. Nire alabeak zerbait ageri deutso bere neskatilla lagunen bati, ta zabaldu da erri guztian. Da esaten niñoan lez, ontzia Ameriketatik datorrenean ontziratu bearko daben lez, ainbat ariñen gura leuke jakin aittamen da Eladiren guramena.

        —Aspaldion, zabal da Mundakan, Matik maitte dabela Eladi gurea, baña ainbeste guzur asmauten dittuen lez erri onetako miñariñak, eztoguz aintzat artu diñoezan berbak: siñistuizu Andoni, sorgiñak dagozana erri onetan.

        —Igaro direan Jagoba egunetako jantzarazoetan, ibilli eida Eladigandik aldendu baga, ta orregaittik uste izan dabe ori.

        —Nik atsegiñez esango deutsat senarrari, ta uste dot entzutea bere baimena, baña eztakit Eladik zer erantzungo daben. Bakizu zer igaro zan Aristonegaz; ezetzean egon zan beti, gure alegin guztiaren ganetik.

        —Ain zuzen-be, orrexegaittik gura geunke zuek eta guk baño bestek ez jakittea darabilguzan asmoak, zeresanakaz euki ezteigun naibagerik.

        —Bai Andoni, gugandik eztau iñok jakingo: ezetzean jarriko ete da orain-be?

        —Eztiñot Masima neure semea dalako, baña senargei oberik etxako agertuko. Aristonegaz izan ebazan auzietan, gaztetxoa zan Eladi: arrezkero urte bi igaro dira, ta orain aldatuta egongo da bere burutasunetan: ganera, Ariston pillotua edo bigarren agintaria zan, da Mati gurea, lau urte onetan, kapitan edo ontzi-buru dabil, da entzuizu ondo Masima, amar milla dukat daukaz, itxasketan ibilli danarte irabazi dittuanak.

        —Ori da diru pilloa, ene alabea! Ta zeinbat urte dittu Matik?

        —Ogetabederatzi ta zeinbat Eladik?

        —Ogetabat igaro lengo egunean.

        —Zortzi urteren ezbardiña ezta ezer: ondo izatan da, senarra zortzi edo amar urte zarragoa.

        —Bai Andoni, ori olan da: erazagutuko deutsetaz albistok senar da alabeari, ta etorri zaitte etzi, jakittera zer jazoten dan.

        —Agur ba Masima, etzirarte.

        —Agur Andoni.

        Ermoken etxeratu zanean, Masimak esaeutsan:

        —Entzuizu Ermoken; Andoni portu-ganeko, Matiren ama, egon da emen, iragarriten, bere semeak ezkontzeko asmoak darabiltzala, ta Eladi gurea dala mutil orren begikoa. Ontzia Ameriketatik datorrenean ontziratu bear dabela, ta alik ariñen jakin nai dabela, gure ta Eladiren guramena.

        —Nik eztakit zer egin asmo orretan. Jakin dozu Eladiren guramena?

        —Ez oraindiño; zeurea jakiñezkero, adittuko naz Eladigaz.

        —Guk Masima, eztaukagu Eladi baño beste umerik, eta orregaz ezkonduko dana, geugaz bizi bearko dau; orregaittik bear dogu etxerako gizaseme esangiña ta gogo-argia, aserrerik ez naibagerik ekarriko ezteuskuna.

        —Zer esan nai dozu orrekaz akiakule guztiokaz?

        —Zagoz ba ixillik neure berbaldia amaittu arte: esan gurot, Mati, diñoenez, guztizko aserrekorra dala, ta ondo neurtu bear direala gauza guztiak, burubidea artu-orduko.

        —Ene semea, eztot iñoz entzun Mati olakoa danik.

        —Oraintxe entzun dozu: lendik dakizu Txotxo-arro ezizena ezarri eutsena, ta nik siñistuten dodaz ortik-emetik diñoezan berbak. Orregaz ontzian bigarren agintari edo pillotu doanak, ez eidau iñoz egitten ostera bat baño, ain estua ta aserrekorra eida berorren agindduetan.

        —Da zer egin bear da-ba auzi onetan? Uste dozu Eladiri agertuko jakala serargei obea, mutil iruder, ontzi-buru dana, ta amarmilla dukat, txin-txin soñua joten dabenak, daukazana baño? Aserrekorra izanarren, obea da ori milla bidar, Ondartzako nundik norakoa dan eztakiguna baño.

        —Eztakit zer esan Masima, baña amarmilla dukat baño, bakea etxean obea da guretzat. Alanbere, Ondartzako mutil orren bilddurrez, ageritten deutsut neure baimena.

        —Eztakigu oraindiño Eladik zer erantzungo daben.

        —Nik lez entzun badau aserrekorra dala mutil ori, ziur-ziur eztau gurako beragaz ezkondu, ta nai ezpadau, eztotzagu gogortasunik egin bear.

        Masimak sartu eban Eladi gela batera, ta esaeutsan:

        —Eladi, Matiren ama etorri da erazagututera, bere semeak ezkontzeko asmoa darabillela ta eu azala bere begikoa ezkondu nai bon. Esaidan zer uste don; bakin ontzi-buru dana ta ganera amarmilla dukat daukazana; nire ustean ezton agertuko senargei oberik.

        —Gomuta izangozu ama, zelan Jagobaren egunetako jantzarazoetan, enintzan joan irugarren egunean: enintzan joan, atzegunean usmau nebalako, Matik bakarrean arrapau nai nindoala zerbait esateko, bear bada, ezkontza orren ganean berba egitteko izango zan; da nik eztodan lez, ezkontzeko gogorik, otu jatan etxean geratutea.

        —Arriturik naukan Eladi, eure burutasunakaz. Arrizkoa don eure biotza, edo zer uste don? Ogetabat urte igaro dozan, da zein itxaropen daukan, Matigaz ezkondu nai ezpon? Entzun don iñoz mutil orren gizabide txarrik?

        —Guztiz geiztoa ta aserrekorra eida, baña ona izan balitz-be, bardin izango zan niretzat: nik eztot nai senarrik oraindiño.

        —Ik Ondartzako jatorri bagako mutilla daukan eure gogoan, da itsurik ago beste guztiakaz.

        —Ama, ni enago ezetan berbatuta Ondartzako mutillagaz: ezkonduko da, berak nai dabenaz, nai dabenean, da ni bere bai. Aren jatorria edo etorbidea Jaungoikoak biraldua lez da: zabal eizan Mundakan, da gomuta izangozu, zelan Txomin-txiki ta emaztea ibilli zirean oñortotzik urrunetako Doneari euren eskintzari ta eskariak egittuten, osasuna ta umetxo bat eskatuten Jaungoikoari, ta neke andiakaz ainbeste eskintzari egin ebezanean, agertu jaken Josetxo zerutik biraldua legez; bai ama, gomuta izangozu, Mundakan miraritzat euki ebela Ondartzako jazoerea, ta danak esaten ebela, Jaungoikoak biraldua zala mutil ori: ona ama, Josetxoren jatorria.

        —Bai Eladi, politto dakizan edesti guztiak, eta politti erakusten don, Josetxogana daukanan maittegurea.

        —Ezta orregaittik ama; nire guraria izaten da beti, bakotxari berea emotea.

        —Bai, ori ekandu ona don, baña biar edo etzi, urteak igarota, senargei baga egoten-baz, damu izangon oraingo ereti onak galdua, ta orregaittik gogartetu bear don ondo zer egitten donan, mutillari ezetza erazagutu orduko.

        —Nik eztot nai ezkondu, ama.

        Andoni portu-ganeko, Matiren ama, joan zan urrengo egunean Masimagana, zein burubide artu eben jakittera, ta ittandu eutsan:

        —Zer diraustazu Masima, gure autuen alde?

        —Andoni, albista onik ez: senarraren baimena egon da, baña Eladik eztau nai ezkondu oraindiño, ta gogorrean artuten-bogu, eztogu ezer lortuko.

        —Ez Masima, gogorrean ez; orrek gauzok eztira nai ta nai ez egittekoak, guramen onagaz baño: ez aittatu iñon zer igaro dan, da amaittu dira erabilli doguzan asmoak.

        —Gugandik eztau iñok ezer jakingo.

        —Agur-ba Masima; gure Matik naibage andia artuko dau.

        —Eztau zetan estutu orregaitti; Mundakan neskatilla eder asko dagoz, besoak zabalik, Mati senartzat artuko leukienak.

        —Bai, ori egia da, agur Masima.

        —Agur Andoni, poztuko naz, zeuen gogoko neskatilla on bategaz eziontzen bada.

        —Eskerrik asko, Masima.

        Ona zelan, txindor saltari bular-gorriak, bere kanta zoliakaz, ezeutsan eroan Matiri albista onik.

        Masimak eta Andonik alkarri egieutsezan oarpenak gora-bera, laster jakin zan Mundakan, Mati ta Eladi ezkontzeko joan-etorrietan ibilli zireala euren gurasoak, eta Eladik ezebala nai ezkondu; iñok ezekian, auzi onek nok iragarri ebazan errian.

        Mingarri andia izan zan Txotxo-arrorentzat Eladiren ezetza; gogaldi illunaz, artega ta aserre ebillen etxean, ama erruduna baillitzan lez.

        Amak esaeutsan:

        —Etzaite Mati estutu orregaittik; neskatilla on asko dagoz Mundakan, pozik artuko zaituenak, eta zeuk nai dozunean, joango naz beste bati berba egittera.

        —Eztakit ama, ezkonduko banaz-be; apalkeri gogorra izan da niretzat Eladiren ezetza. Eneban siñistuko ezegaittik.

        Beti bakarrik, itzal da motel, ebillen Mati aurrerantzean, zerbait gertau jakan ezagun ebala. Elizondoko zelaian etzunik, egoten zan egunaro, itxasora begira, ordu bi edo iruan, da noizbait batuten zan egurastuten ebiltzan neskatillakaz: ezekian Mundakan zabal zireana Eladigaz ezkontzeko erabilli ebazan arazoak; berari ezeutsan iñok esaten, baña miñariñak, andik, ortik, emetik, esaten eben, berak eukala errua goietatik ebillelako.

        Matiren gizabidientzat, apalkeri andiak izan zirean, beragaz ontzian ibilli zirean batzuk, esan ebezan berbak: geiztoa ta aserrekorra zal; iñor ezin izan leittekeala bere menpekoa, naibage asko igaro baga, ta beste berba asko. Berak ezekiala zabaldu zirean Mundakan onek albista guztiok, baña, alan da guztiz-be, neskatillak txera ona egitten eutsen, da luzaroan, astiro-astiro, aldatu jakan bere gogo-illuna, ta aztu ebazan Eladigazko jazoerak.

        Gero batuten zan sarri Kostantzi artzakogaz: Kostantzi artzako esaten eutsen, portuko artza edo arritza baten ondoan bizi zalako. Zan neskatilla begi-zuri, gaztaña margoko uledun, gorputz andiko eder bat; guraso aberats samarrak ebazan, baña iru nebarrebaren artean, ainbanatu bearko zirean ondasun guztiak.

        Aberatserik-aberatsera ebillen Txotxo-arro; bestek ezeutsan gogoa beteten; len begi-baltzduna bazan bere begikoa, orain zan begi-zuriduna, ezeutsan ardura begiak baltzak, zuriak zein urdiñak izanarran; beste gauza bat zan berak billatuten ebana; beti ebillen goietatik. Luzaroan da sarri batuten zan Kostantzigaz da onen lagunakaz, baña otu jakan, neskatilla au arrotxoa ta andigurakoa zala, apaindduten baño besterik ezekiana, ta etzan oso bere begikoa; ezeban nai andigurako emazterik: diru edo ondasunduan bai, baña andigurakorik ez.

        Gero batuten zan, bein Kostantzigaz da bestean Aure izena eban bategaz. Au zan neskatilla begi-urdin, ule gorrizta, galant bat; ez andia, ez txikia, ez zazkela ez andigurakoa, ez nekazalea ez aberatsa, guztiz egikorra ta etxeko arazoetan zein plazan tanbokin soñuan ondo aurkeztuten zana, bere ogetalau urteakaz.

        Kostantzik, ogetabost urte igaro ebazan, entzute andikoagoa ta zerbait aberatsagoa zan Aure baño, ta Txotxo-arro, buru-austen ebillen, bietarik zeiñeri berba egin ezekiala, ezkontza asmoan.

        Atzenean amari esaeutsan:

        —Ama, aspaldion batuten izan naz, ibiltaldi batzuetan, Kostantzi artzako ta bere lagunakaz: baitta noizbait Aure intxaur-ondokogaz-be. Zein deritxazu, onena nire emaztetzat?

        —Euk zer nai doan egingok, baña ire ogibidea ta ondasunak daukazan mutillak bear dau Kostantzilako emazte bat. Aure-be neskatilla ona da, baña bestea entzute geiagokoa ta aberatsagoa.

        —Baña ama, Kostantziri, bere apaikera, ibilkera ta esakera guztietan ezagututen jako guztizko buru-eritxia ta andigurakoa dana, ta ori ezta ona etxerako.

        —Ez Mati, kanpoan olan dirudi, baña etxean egikorra da.

        —Ziur zagoz orretan?

        —Bai, sarri ikusi dot etxeko arazoak egitten.

        —Uste dozu gurako dabela nigaz ezkondu?

        —Bai pozik; orrek gitxienez dittu ogetabost urte, ta adin orretan zeri itxarongo deutso?

        —Olan bada, zoaz berba egittera Kostantziren aittamakaz, da entzuizu zer diñoen.

        Biaramonean joan zan Andoni, ta Kostantziren ama Paustari, erazagutu eutsan esateko eukan guztia.

        Paustak erantzun eutsan:

        —Egon zaitte Andoni, ardura barik; emen guztioren baimena egongo da. Zer geiago gura leuke Kostantzi gureak, Matiren emaztea izatea baño? Etorri zaitte biar, zetan gagozan jakittera.

        Kostantziren aittamak, pozik egozan, alabeak ezkontzeko eban eretiaz; bekien zelan egoan entzutea Mati aserrekorra zala berez, baña uste eben, orrek geiztotasunok ontzian izango zireala, bere egipidearen ardura ona artuten ebalako.

        Deittu eutsen Kostantziri gela batera; iragarri eutsen zer igaroten zan, da alaba onek erantzun eutsen:

        —Ni ezkondu Txotxo-arrogaz? Ez ezegaittik.

        —Noiz eukikon ereti obea?

        —Jaungoikoak nai dabenean. Zabal da erri onetan, guztizko geiztoa dala mutil ori, da nik eztot nai ezkondu, olako ekanduak daukazan mutillagaz. Ganera, lenengo Eladigana joan da, ta a lortu eztabenean dator nigana: ez eragin geiago asmo orri, zegaittik ni enaz ezkonduko Matigaz.

        —Eztakigu ba noiz eukikonan eretia, amarmilla dukat daukazan kapitan edo ontzi-buru bategaz ezkontzeko.

        —Ama, badakidaz orrek dukatok daukazana, ta ontzi baten agintaritzan dabillena, baña orregaz ontzian ezin iñok egin eidau ostera bat baño, berorren geiztotasunagaittik, eta orain agiraka ta gero makillaka bizitteko, obeto da ez ezkondu, ta bizi bakean.

        —Euk nai doana egingon.

        Biaramonean, joan zan Andoni biotza puztuta, Kostantziren baietza entzuteko ustean, da ikaratu zan Paustaren agotik ezetza entzun ebanean. Onek esaeutsan Andoniri:

        —Ezetara-be ezin izan dogu biurtu Kostantzi, geure guramenera: gelako ormak-be entzun ezeien, ixil-ixilka esaeutsan belarrira entzutea eidau geiztoa dala Mati, ta orregaittik eztau nai ezkondu.

        —Orrek guzurrok, arerioak esaten dabezanak dira: Mati gurea izango da zerbait aserrekorra ontzian, egipide asko daukazan lekuan, gauzak zuzen eroatearren, baña etxean bildots otzan bat da, gizajoa.

        —Ori esan deutsagu geuk-be, olan izango dala, baña ezin biurtu izan dogu.

        —Naibageak, naibagearen ganean jatorkuz, zorigeiztoko miñariñakaittik. Beste erri baten ezta egongo emen-beste zeresan gauza guztiakaittik, eta siñistuizu Pausta; dana da ondamuaren sua ta garra.

        —Erri guztietan izaten dira olako miñariñak eta ondamuak: artuizu eroapena, Andoni.

        —Artu bear-ba. Agur Pausta.

        —Agur Andoni.

        —Aztu jat barriz Pausta, esatea, zeuek eta geuk baño bestek, eztabela zetan jakin erabilli doguzan asmoak.

        —Egon zaitte ardura barik Andoni, gugandik eztau iñok ezer jakingo.

        Joan zan Andoni etxera bilddurraren bere semeari esateko zer jazo zan, baña bilddur zein bilddur baga, esan bear jakan alik ariñen, beste burubide bat artu eien. Amak esaeutsanean zer igaro zan Kostantzigaz, guztiz aserre jarri zan, siñistu ezin ebala amak esaeutsana, ta gorrotuaz esaten eban:

        —Siñisgatxak dira ama, niri igaroten jatazan gertaerak; Zein zio dago, Kostantzi nigaz ez ezkontzeko?

        —Oraindiño eztaukala gogorik senarra artuteko.

        —Ez ama, ori ezin gertau leitteke, ogetabost urte dittuan neskatilla bategaz. Beste zioren bat izango da.

        —Nik eztakit, ene semetxoa, esan deustena baño.

        Amak ezeutsan erazagutu gura, errian beragaittik esaten ebezan berba mingarriak, naibage geiago artu ezeien, da zoratu bearrik ebillen Txotxo-arro, ikusirik atzekoz-aurrera urteten ebela buruan erabilli ebazan gogamen da itxaropenak.

        Amari esaten eutsan:

        —Nik eztakit zer egin aurrerantzean; batzuetan uste dot, ondo izango dala Aure intxaur-ondokori berba egitea: baña arek-be nai ezpanau, zer jazoko da nigaz? Bilinbalaunka dabiltzaz nire gurari guztiak! Ai! Eladitxo izango zan niretzat alagalako emaztea, baña enaz bere begikoa! Zer esango dabe nigaittik jakitten badira artu dodazan apalkeriak? Karkar barre egingo dau gizeri guztiak, eta izango naz guztien barregarria. Obeto izango zan asi ezpanitz ezkontza asmoetan! Eztot eguno entzun ez ikusi beste onenbeste! Atsegiñez aldenduko nintzake oraintxe erri onetatik.

        —Urak ezaroa, ta artuik Matin eroapena; eure burua estututen bok osasuna galdukok. Kostantzik nai ezpazaittu, beste obeago batek nai izango zaittu. Aure ezta Kostantzi baizen aberatsa, baña bai egikorragoa edozein lanetan; da ganera iñor-bez bera baño josla oberik.

        —Ezeizu aittatu ama ezkontza asmorik; eztakit zer egingo dodan. Au da buru austea.

        Ama bilddur zan erbestean ezkondu eitean bere semea, ta leunketa gozoaz egitten eutsazan oarpenak, ganera eroapena artu eragiña. Matik aste betean ezeban urten etxetik; bein ara, bein ona, orain goianengora, gero upategira, noizbait iraztiak irakurri; beti aserre-arpegi ta betillunaz, artega ta buru-austen, zer egin ezekiala aurrerantzean artu bear ebazan burubideakaz. «Ezkontzeko usteaz etxeratu nintzan —esaten eban— da alde egitten bot ezkondu baga, lotsagarria izango da niretzat».

        Amak esaten eutsan askotan:

        —Joan adi Mati ibilataldi bategaz egurastutera, etxean sartuta egon barik.

        —Nora joango naz ama? Eztaukat iñorako ez ezetarako gogorik.

        —Ainbeste egunean etxe-barruan ezago-ba ondo: osasuna galdukok gisa orretan.

        —Urtengot egun batzuk igaroten direanean.

        Bere artegatasuna ibituaz, asi zan kanpoan ibiltaldiak egitten: ibiltaldien ostean, elizondoko zelaian etzunik, zeru ta inguruetako mendi ta itxasoari begira egoten zan ordu batzuetan egunaro. Neskatilla nekezale batzuk, jai-arratsalde baten egurastuteko orduan, igaro zirean bere ondotik eta zirikatu eben ittanduaz:

        —Zer jazoten jatzu Mati ain biotzillaz egoteko?

        —Ezebez.

        —Bai zerbait; besterik ezpadago emen gagoz geu emaztegei, neskatilla polittak, eta egikorrak edozein lanetan. Zer nai dozu geiago? Ezaiozu amari, emen gagozan edozeiñen etxera etorri deitteala, zuretzat emaztegeia billatutera beti goietatik ibilli barik, eta ikusikozu zelan biotza birbiztuko jatzun agoa-beteko baietzaz.

        —Zuek barriketetan iñarduteko gogoa daukazue.

        —Guk egia Mati; gure ekandua ezta arpegi illunaz ixil-ixillik egotea; nekazalien ekandua da, esan esango dabena, eguzkia baizen arpegi argiaz. Erdu Mati geugaz, ibiltaldi bat egittera, ta esango deutsuguz ipuintxo batzuk, darabiltzuzan buru-austeak ibittuteko.

        —Zuek, ni zirikatzeko gogoa daukazue, ta mesedez itxi dazue bakean.

        Agur-ba Mati, urrengo emaztegeiaz zori obea euki daizula.

        Txotxo-arrok, berba onekaz, adittu eban, arek neskatillak bekiela zer igaro zan bere ezkontza asmoakaz, da len baño naibage geiagoaz jarri zan. «Bakit orain —esaten eban bere artean— erri guztiak dakiena nira emak erabilli dittuan autuak Eladi ta Kostantzigaz: orregaittik arek neskak etorri dira nigana, niri irri ta gogait eragittera. Zoratu eragingo deuste!».

        Jagi zan etzunda egoan lekutik, eta etxeratu zanean esaeutsan amari:

        —Ama, zuk Eladigaz da Kostantzigaz erabilli dozuzan artu-emonak edo autuak, jakin da bez erri guztian, da geittuten doa nire nabagea. Atzenean iges egin bearko dot erri onetatik.

        —Eladigazko autuak zabaldu zirean errian; nik eztakit nundik ez zelan, baña Kostantzigazkoak, eztakiz iñok oraindiño.

        —Dana dakie ama; neskatilla nekezale batzuk esan deustezan berbakaz, adittu dot jazo direan auzi guztiak dakiezala. Ondo zirikatu nabe berba askogaz; esan deuste amari oartuteko, beti goietatik ibilli barik, joan eitteala beietara-be, euren etxietara, ezkontza asmoakaz.

        —Nortzuk izan dozak orrek lotsabagok?

        —Eztodaz ezagututen, baña gizalaba itxura onekoak izan dira.

        —Ezeiok jaramon olako barriketari.

        —Zelan egon jaramon baga, etxeratu nintzanean ekarri nebazan itxaropen guztiak birrinduaz badoaz miñariñakaittik?

        —Ezer bere ezta birrindu Mati; eure siñismenak dittuk orrek, ene semetxoa.

        Urrengo egunean, bilddur zan Mati, elizondoko zelaira joaten, neskatillak zirikatu ezeien, da mendirik-mendi ibilli zan egurastuten. Egunak aurrera joazan; illebete ta erdiren barruan etorriko zan bere itxas-ontzia, ta egittu bear eban atzera edo aurrera, artu emaztea edo itxi ezkontzeko asmoari. Gogamen onegaz, amari ittandu eutsan:

        —Zer egingot ama?

        —Ezkondu Aure intxaur-ondokogaz.

        —Uste dozu Aurek gurako nabela?

        —Bai pozik, ene semetxoa, neuk ziurtuten deutsut, Aurek, atsegiñez artuko zaittuana bere senartzat. Zer besterik nai leuke berak?

        —Bilddur naz-ba ama; ikusi dodazan gauzak ikusi ezkero, baña zoaz jakitera nai dabenez nigaz ezkondu.

        Joan zan Andoni Aureren etxera, ta ain zuzen bere, gertau zan Kostantzigaz gertau zanan. Gurasoak, nai ta nai ez, gura eben Aura ezkondutea Matigaz, baña neskatilla orrek gogor erantzuten eban, ezebala nai ezkondu mutil geizto, aserrekor bategaz. Andonik larritasun bat izaeban Aureren etxean albista au jakiebanean, uste izan ebalako, bere semeak burutasun txarren bat artuko ebala jazoera onegaz. «Ai, zer nago ikusteko gaur Matigaz!» esaten eban Andonik, konortera biurtu zanean.

        Aureren amak esaeutsan:

        —Artuizu Andoni eroapena: guk alegin asko egin dogu Aure azkortu ta biurtuteko geure guramenera, baña zoritxarreko esatea dago, Mati mendu geiztokoa dala, ta orregaittik danak dauke beragaz ezkontzeko bilddurra.

        Bere larritasuna igaro jakanean etxeratu zan Andoni, ta alabeari agindu eutsan, Matiri erazagutzeko zer igaro zan Auregazko autuetan.

        Matik jakiebanean albista barri au, inpernutik urtena irudian bere amorruaz; amak eta arrebeak bailleben lez, gertaera guztien errua.

        Ama-arrebari esaten eutsen:

        —Eztot nai egon egun baten-be luzaroago erri zital onetan; biar joango naz Bilbora ontziari itxarotera, gero emendik urrun bizitteko.

        —Artuik eroapena Mati, olan eure burua estutu baga. Zer egingok Bilbon bakar-bakarrik, berba gozatsu bat, mingarria ibittuteko iñok esango eztoan errian? Geittu eure buru-austeak eta naibageak, osasunaren kaltean: astuizak igaro direan gauza guztiak, eta baketuik eure biotza Jaungoikoari eskariak egiñaz: gaztea az orainddiño, ta beste ereti baten artukok emaztea.

        Siñisgatxak zirean Andonirentzat bere semeari ezkontza asmoetan igaro jakazan gertaerak, baña atzenerutz ikusi eban, zelan, andigurako aserrekorraren entzutea eukalako, ezebela nai beragaz ezkondu, ondo bizi zirean neskatillak. Gogoeta onegaz, Andonik uste eban, ezin izango zala ezkondu etxeraldi onetan, da orregaittik esaeutsan, gaztea zala orainddiño, ta beste ereti baten artuko ebala emaztea.

        Iru neskatillakaz erabilli ebazan auziak jakin zirean erri guztian, da luzaroan izan zirean irrigarriak iñarkuntza orrek. Amak eta arrebeak egin eutsezan oarpen da alegiñakaz, lortu eben Matiren burutik alde eragittea Bilbora joateko asmoa. Egunaro joaten zan mendiak zear egunrastutera, ta illunabarretan egitten ebazan ibilketa batzuk, batera ta bestera erri barruan. Itxi eutsan ezkontza asmoari, Jaungoikoak nai eban arte, baña ezieban birbiztu bere biotzilla. Amari esaten eutsan sarri:

        —Onek lotsariok artuteko, obeto izango zan milla bidar, agertu ezpanitz etxera; neskatilla guztizko biotz-otzak dagoz erri onetan. siñisgatxak izan dira niri gertau jatazan edestiak.

        Auregaz izan ebazan autuak amaittu, ta amabostgarren egunean, kalean abesauten ebezan urrengo dagozan koplak:

                Mati dozu zuk izena, baña,

                Txotxo-arro ezizena,

                Ondo jantzitta apaindduriko,

                Iruderra ta lerdena.

                Andikeriaz uste eidozu,

                Askok uste eztabena,

                Emaztegeitzat lortukozula,

                Emeko aberatsena.

                Diruduna ta ontzi-burua,

                Zein bizibide oberik?

                Baña diñoe eztagoala,

                Zulako andigurarik;

                Egunaroko aserreakaz,

                Mutil irrituagorik,

                Eta etxean eztau iñok nai,

                Bakea baño besterik.

                Eladitxo zan lenengo aldiz,

                Zure begiko kutuna,

                Egurastuten ortik-emetik,

                Egunaroko laguna.

                Zeure gogoan sarturik zeunkan,

                A polit begi-balzduna;

                Beti gomutan, noiz elduko zan,

                Ezkonduteko eguna.

                Iragarririk Eladitxori,

                Matigaz ezkondutea,

                Arin bai arin erantzun eban,

                Etzala bere ustea.

                Eskerrak emon eioezala,

                Gurari onen ordea,

                Bere gogora etzala eldu,

                Senar-sundan bizittea.

                Ostera Mati, maitte zenduan,

                Neska Kostantzi artzako,

                Ule gorrizta, begi zuriak,

                Iruderra kalerako.

                Gorputz-andiko, arpegi-eder,

                Apaintzalea zalako,

                Antxiñatxotik esaten eutsen,

                Kostantzi andigurako.

                Kostantzi oni eroan eutsen,

                Albista ori etxera,

                Erantzun eban, mutil aregaz,

                Bera ezkondu? bai zera!

                Geiztotxoa dan entzuteagaz,

                Biurtu zala bestera

                Eta ganera, bera etxala,

                Bigarren maiko platera.

                Aure izan zan, Txotxo-arroren,

                Begiko irugarrena,

                Andi ez txiki, argal ez lodi,

                Neskatillatxo lerdena.

                Nekezalea ez aberatsa,

                Josten ondo ekiena,

                Zein baterako, zein besterako,

                Izan leikean onena.

                Aureri bere, iragarririk,

                Matiren gogo betea,

                Erantzun eban, ezebala nai,

                Aregaz ezkondutea,

                Aserrekor da, geiztoa zala,

                Egoala entzutea,

                Naste orretan ibilli baño,

                Obea zala bakea.

                Ikusi dozu, mutil panparroi,

                Dirudun ontzi-burua,

                Gauza orrekaz ezta neurtuten,

                Gizasemien mendua.

                Aserreakaz ezta egoten,

                Bakean etxe-barrua,

                Bizitokian jagon bear du,

                Bakoitxak bere lekua.

        Kopla onek, lenengo kalean, urrengo josleak egozan etxietan, da gero neskameak, langillak eta edonok, edozein lekutan, kantaten ebazan. Etzan jakin nor izan zan koplaria.

        Mati, lenengo onek koplok entzun ebazanean, egon zan bere izeko baten etxean, da adiketa guztiaz egon zan entzuten, zein barri ete ekarren. Adittu ebazanean, zoratu bear jakan, da izekori esaeutsan:

        —Eztozuz entzun orrek kopla irrigarriok?

        —Bai, kantau deizela zer doa iri?

        —Niri asko, irrigarriak direalako. Koplaria nor izan dan baneki, eztakit zer egingo neuzkion.

        —Ezeiok jaramon; orrek amabostako ekiñak izaten dittuk; gero ezebez.

        —Jakin bear dot nor izan dan koplaria, arpegiko narrua kentzeko.

        —Lan orretan asten-baz, euri kendukue narru ori.

        —Agur izeko.

        —Agur Mati, euk nai doan arte.

        Etxeratu zan Mati, ta amagana aurkeztu zanean, geztokitar bat irudian; itzal da zurbil guztiz aserre esaeutsan amari:

        —Entzun dozuz ama or kalietan abesauten dabezan koplak?

        —Bai, sarri dantzudaz.

        —Zer deritxazu gaizbide orri?

        —Ezkontza gora-beretan, beti agertu oi doaz olako kantak.

        —Beti ez ama, orrek koplok niretzat irrigarriak dira, ta jakin bear dogu nor izan dan koplari ospetsu ori.

        —Ziur eztozu jakingo nor izan dan koplaria; nik bakit nun topau dan orrek koplok daukazan ingi edo paper bat, baña eztakit nor dan koplaria.

        —Nun topau da paper ori?

        —Terentzi bazterretxekoren atepetik barrura sartu eben paper bat arañegun gabean, da goizean, atea edegi zanean, jaso eben. Paper ori, neuk daukat, baña an legez, beste atepe askotan sartuko ebezan, da zabal dira erri guztian.

        —Emodazu ama paper ori.

        —Bai, zeuk eskatu baga, enotzun emongo, naibage geiago artu ezteizun. Ona emen, kopladun paper ori.

        Txotxo-arrok irakurri ebazan koplok, eta guztiz aserre jarririk, esaeutsan amari:

        —Ama, egizu abiamenak nire soñeko guztiakaz; arauturik dagozanean Bilbora joango naz: ezin neitteke egon luzaroago erri onetan, buru-austea ta naibagea baño besterik topateu eztodazan lekuan. Alper izan zirean ama-arrebaren alegiñak Bilborako burubidea aldatu eragitteko: irugarren egunean joan zan Bilbora bere itxas-ontziari itxarotera.

        Ama-arrebak negar asko egieben agur egin eutsenean.

        Ona Txotxo-arro, atzerrietan urte askotan ibillita, etxeratu zan, dirutxoaz da ezkontzeko asmoaz, oso puztuta, erriak bere, artu ezieban gisan, baña esakunea dan lez, agoa bete asurregaz lotu zan.

        Sarri gertauten jake ori, geizto andigurakoari: iñok eztau nai etxean aserrerik ez naibagerik, bakea dalako, Jaungoikoagaz zein Lurbira onetakoakaz biziteko onena.