IX
GUDUTIK ETXERA

        Lengo egun baten etxeratu zirean gudutik, Karlos-geizto Agirreko, ta beste bere lagun baserritar bat; biak etorri zirean guztiz makalik eta dagoz etxean kanpora urteteko indar baga.

        Martin-zaldi etzan etxeratu oraindiño: orain illebete beragaz guduan ibilli zan mutil bat etxeratu zan; au-be makalik: onek esan eban zelan Martiñek izaeban burruka errime bat aprikarrakaz: erakutsi ebala bestek ezeukalako gaittasuna, ta orduan ipiñi ebela larogei zaldi-ganekoren agintari, ta aginpide onetan ebillela zaldi zuri eder baten ganean. Ganera, etxeratu zirean guztiak ziñoen, Aprikarrak aldendu zireala Españatik: illak bi, da bizirik lotu zireanak iges egin ebela euren errira. Orregaitik laster etxeratuko zireala Bizkaiko mutil guztiak.

        Karlos-geiztogaz etorri zan, bere lagunak, autortu ebazan areri igaro jakazan gertaerak. Karlosek lenagoko menduak ebazan aldean, da bere izaera aserrekorraz, toki guztietan ikusten zan oker.

        Gudura joan da, ille bi garrenean, agintari bati, arro ta gogor erantzun eutsalako, lotu eben zugatz bati, ta emoeutsezan amar zigorrada zoliak. Au zan lenengo ikasbidea bere ekandu okerrak zuzentzeko.

        Aurrerantzean, luzaro ibilli zan burua makurtuta apaltasun onagaz, asmorik ez auzirik baga, baña, egunak joan da asteak etorri, aztu ebazan igaro zirean zigorradak, eta jarri zan ostera lengo menduakaz. Iru illebete oso igaro baga, aztu jakazan lengo nekaltasunak, eta amorruaz erantzun eutsan agintari bati agindu ebzana arazoakaittik: orregaittik lengoan lez, lotu eben zugatz bati, ta artu ebazan ogei zigorrada errimeak, azala zauritu, ta egitasun txarraren damutasuna artutekoak. Baña Karlosen zentzunean, betiko apaltasuna ta bake-gurea sortu bearrean, gorrotu zoliagoa ixetuten zan, da makal da artega ebillen luzaroan. Atzenean bere mendu artegatsuaz, artu eban iges egitteko burutasuna, ta joan zan toki atatik, dirurik ez ezer baga, zoratuta dagoanen antzera.

        Ardurea eukenak, laster usmau eben Karlos ezegoala bere lagunakaz, da arin biraldu ebezan alde guztietara zaldi-ganekoak bera billatutera. Bigarren egunean idoro eben, da ondo loturik eroan eben agintariakana.

        Lotu eben sendo zugatz bati ta emoeutsezan ogetamar zigorrada, bere bizian gomuta izango ebazanak, eta ganera, ipiñi eben katigu gela illun baten. Antxe egon zan illebetean, ogia, makallao errea ta ura baño beste janaririk ez edaririk emoten ezeutsela, ta garririk oñetara burdinkateak ebazala.

        Gela illun atan egozan beste deunge bi, arek bere, euren burdiñakaz, da irurak, euren autuetako aserrekuntzakaz, egitten ebezan burruka gogorrak. Noizbait, gelan bertan nekalduten ebezan, burruka egitten ebelako.

        Agaittik, onegaittik eta besteagaittik, nekaltasun galantak artu ebazan Karlosek, ta askatu ebenean egoan oso erkindurik, azala ta asurra baño ezeukala: errie makaldu eben ainbeste nekaltasunek.

        Karlosek ezeban iñoiz esaten añen edo biraorik: orretan Bizkaiko ekanduak ebazan, baña bere izaera aserrekorrak galduten eban ebillen leku guztietan. Orain, makaltasunak ibittu eutsazan bere zolittasunak, eta oso apaldurik egitten ebazan lanak. An, toki atan, gudularien artean, ezegoan beste sendagarririk, ezpazan, biurtu oso esangin, edo artu nekaltasun gogorrak; orregaittik, esakunea dan lez, bearrizanak bear eragitten eutsan Karlosi.

        Atzenean gexotu zan alboreangoaz, da egon zan guztiz txarto: zerbait sendatu zanean biraldu eben etxera.

        Urtebiko ibilketetan, Karlos geiztok ez bere lagun gudulariak, urretan-be, ezeben ikusi Aprikatarrik ez beste areriorik.

        Etxeratu zan Karlos makal-makalik, ezetarako gogo baga: noizbait gomuta izaten ebazan, Mari Jesus Demikuko, ta jai-arratsaldietan baserri atan egitten direan jantzak eta olgetak.

        Etxeratu zanik illebete garrenean joan zan lenengo, astiro-astiro mezatara, ta laster jakin eban, zelan Demikun, lenago lez, batuten zirean gazteak jai-arratsaldietan, pandero soñuan jantzan egittera, ta zelan orain joaten zan ara, Errekarte abizena eban Bermeo-aldeko baserri baten bizi zan mutil eder bat.

        Karlosek ezeban ezagututen Errekarte, ta eukan ezagutzeko gogo andia, baña oraindio ezeukan indarrik Demikura egozan mendi-bideak zear joateko. Illebete geroago joan zan Demikura, jai-arratsalde baten, da txera ona egieutsen Demikutarrak: esan eragin eutsezan, gudulari izan zan urte bietako jazoerak, baña Karlosek, guzur da egi, erazagutu ebazan berak nai ebazan gauzak, ondoen eritxon lez, da ezebazan aittatu artun zituan zigorradak ez beste nekaltasunak.

        Ezagutu eban Errekarte, ta ez jakan ederretxi a mutil ederra Demikura joatea.

        Urrengo jai-egunean-be, geldiro ta nekez, joan zan Karlos Demikura, ta destaña antzera, olgetan iarduala, Mari Jesusen auzoko neskatilla batek esan eutsan:

        —Entzuizu, Karlos, lengo egunean erazagutu geuzkuzuzan gudulari izan ziñeaneko jazoera batzuk, baña ezeuskuzun esan zeinbat zigorrada emoeutsuezan.

        —Zigorradak niri? Guzur andia da ori: an ezegoan iñor niri zigorradak emoten azartuko zanik. Nun jakin dozan orrek guzurrok?

        —Emen inguru guztion diñoe ori, ta atan-be, zugatz bati lotuta emoten eutsuezala.

        —Orrek dira, emeko gizadiaren esakerak. Neu zugatz bati lotu! Nok? Ezegoan ori egingo ebanik.

        —Baitta diñoe iges egin zenduala, ta zaldi-ganekoak arrapau zinduezala.

        —Nor da orrek guzurrok esaten dittuan miñ-ariña?

        —Esan deutsudan lez, inguru guztian diñoez.

        —Zoraturik ipiñiko nau oraindiño emeko gizadiak: arpegia kenduko neuzkio, nor dan baneki, orrek guzurrok esan dittuanari.

        —Baitta barriz, katigu gelan illun baten luzarotxo egon ziñeala-be.

        —Ni katigutegian? Orrek dozan asmoak.

        —Ganera, garririk oñetara burdiñakaz lotuta zengozala.

        —Ixillik ezpaago, eskuetan daukadan makillau jaurtikonat.

        Au esaebanean, gazte guztiak jarri zirean barreka, ta Errekartek egin ebazan barre zantzo zoliak.

        Aserratu zan Karlos-geizto ta esaeutsan:

        —Zu, Errekarte, makalik nagoalako egitten dozuz orrek barre-zantzuok, baña nik makilla onegaz arpegiz zaurittukotzut.

        —Ja... ja..., gizajuori, putz egiñaz jausiko ziñate lurrera, ta zer egin biozu zuk? Nik egin dot barre, eretia euki dodalako: zeu izan zara barre eragin deustazuna zeure esakerakaz. Ukatu gura izan dozuz zeure guduko gertaera barregarriak, baña jakin dittuguz ango auzi guztiak. Orain egin bera dozuna da, egon etxean ondo sendatu arte, ta gero etorri ni jotera makilla orregaz.

        Karlosen odola irakitten egoan: ezeban geiago berbarik egin; jaso zan jesarrita egoan lekutik, eta geldi-geldika joan zan etxera. Arratsalde atan Demikun artu eban artegatasunaz oso gexotu zan, ta ogeratu eben etxeratu-zaneko.

        Arik amabosta garrenean, jakin zan, zelan Errekartek esaeutsan Mari Jesusi:

        —Mari Jesus; Bermeoko zeian lenengo ikusi zendudazanean, sartu ziñean nire begi bietatik biotzerarte, ta aurrerantzean ezin egon izan naz noizbait zeu ikusi baga: orregaittik jai-egunetan etorten izan naz Demikura. Maittetasun zintzoa daukat zeugana; egun da gau gomuta izaten zaittut, eta autortuten deutsut, zeugaz ezkondu gura neukeala.

        —Eskerrik asko Errekarte, zeure guramen onagaittik, baña nire gogoan eztago oraindiño ezkontzeko asmorik.

        —Orrek atxakiak izango dira: bear bada, berba emon da egongo zara beste bategaz ezkontzeko.

        —Ez, eztaukat iñogaz berba-emonik, baña zuk esan deustazuna, beste batek-be esan eustan antxiñatxo, ta areri bere, zuri legez erantzun neutsan.

        —Ezin jakin leitteke nor dan ori besteori?

        —Ez, uste dot, ori eztala esan bear.

        —Da ezkontzeko gogoa jatortzunean, nogaz egingo zara?

        —Eztakit ezkonduko banaz, baña iñoz olako asmorik artuko baneu, bakizu Errekarte, Jaungoikoaren legez, lenengoa dala beti lenengo, jazoera txarrik bittartean ezpadago.

        Onek berbok entzun ebazanean, zurbildu zan Errekarteren arpegia, ta erantzun eban:

        —Uts emon deuste neure itxaropenak; alperrik izan dira nire Demikura joan-etorriak, eta orain agur Mari Jesus, ondo bizi.

        —Baitta zeu-be Errekarte.

        Karlosek ondo usmau eban zetarako izango zirean Errekarteren Demikura joateak: agaittik ez jakan ederretxi mutil ori an ikustea. Errekartek, Demikun nai eban jarri bere abiea, ta ikusi ebanean ezegoala abia tokirik, txoriaren antzera, joan zan egaz beste lurralde batera.

        Mari Jesusen biotzeko ateak, itxitta egozan, da oraindiño, iñor ezin sartu zeittekean an barruan. Karlos-geiztok jakin ebazanean Mari Jesus da Errekartek izan ebezan autuak, eta txori au, joan zala egaz Demikutik beste toki bat billatutera, arnasa erresagoa ta gozoagoa artuten eban, da laster oberantz egieban bere makaltasunean.

        Onek jazoerok igaro ta aste bi garrenean, etxeratu zirean, gudura joan zirean Bizkaiko mutil guztiak, eta eurakaz etorri zan Martin-zaldi bere. Txomin-txikik eta emazteak artu eben Ondartzan euren etxean, seme bat bailitzan legez.

        Egia izan zan, guduan Martin maitte izan ebena bere agintariak, eta emoeutsena larogei zaldiganekoren aginpidea. Ezeban ezer galdu guduko arazoetan: joan zanean baño ederragoa ta obeto apaindua etorri zan.

        Urrengo jai-arratsaldean joan zan Demikura, bere lengoko adiskideak ikustera, ta guztiak egin eutsen guztizko txera ona: baitta Mari Jesusek eta bere aittamak bere.

        Mari Jesusen auzoko neskatillak esaeutsen zer igaro zan Errekartegaz igaro zirean auziak-be, ta Martiñek barre asko egin eban jazoera guztiakaz. Jakiebanean, Karlos ogeratuta gexorik egoala, joan zan agerraldi bat egittera, ta bidebatez, guduko jazoerakaz berbaldi bat egittera: onetarako itxi ebazan alde batera, lengao alkarregaz izan ebezan burruka ta auziaren gogoetak. Autortu eutsezan alkarri guduko gertaerak, baña Karlosek etzittuan azaldu artu ebazan zigorradak, ez katigu gela illunean egin ebazan egunak, baña ezaeban, berak eta bere lagunak ezebela ikusi urrundi-be Aprikatarrik.

        Martin-zaldi arritturik lotu zan, Karlosen erkin, argal da itzaltasuna ikusi ebazanean.

        Txomin-txikik eta emazteak, euren otseñakaz, egitten ebezan etxe ta kanpoko lan guztiak, eta martin ibilten zan alogerean egunaro, gaur ara ta biar bestera. Gaztetan egon zan ogipeko Txotxo-tontorren etxean, da ondo ekanduta egoan arrantzuko arazoetan: orregaittik otu jakan, alogerean baño arrantzoan zerbait geiago irabaziko ebala, ta Txomin da emaztearen baimenaz, sartu zan arrantzale Txotxo-tontorren txalupan. Onek pozik artu eban, erramari ona ta indartsua zalako.

        Asteko irabazien ganera, noizbait emoten eutsen arrain bat edo beste etxerako, arraintzu ugaria izaten zanean: itxasoraterik etzanean, joaten zan alogerean: bardin zan itxasorako zein leorrerako.

        Pozturik ebillen Martin erasti atan, Mari Jesus Demikukok, begi argiakaz begiratuten eutsalako.

        Karlos-geizto gizajoa barriz, geoago makalago, ezeban aurrerapiderik egitten: ekarri eutsezan inguruetako osagilleak eta artu ebazan osagarri asko, baña danak alperrik. Egunerik-egunera ezagututen jakan atzeneko arnasakaz ebillena, ta alantze zan izan bere: egun baten uste-uste barik il zan.

        Bere izate irrituagaittik igaro ebazan ainbeste neketasun, da beraganatu eban eriotzea, oraindiño gaztea zala.

        Gudu-ostean beti agertu oi-doaz lapurrak eta deungeak, leorrean zein itxasoan, da Aprikarraren gudua amaittu zanean, Bizkaiko itxas-alde guztian zabaldu zan albistea, zelan, batzuetan itxas-ontzi andiari, ta bestean arrantzuko txalupari, agertuten jaken, ontzi luze bedar bat, ogetabost gizon barruan ebazana: txalupa nagosiak baño, bi-bidar luzeagoa, ta kanaterdi inguru, uretatik karel edo egalera eukana.

        Aizea egoaneko, eukan aize-oial edo bela ederra, ta aizerik ezegoanean, jarriten ebazan ogetalau arraun edo erramu, beste orrenbeste gizonentzat, eta ganera eukan atzekoa edo lemazaña. Zein aireaz belea zabaldurik, zein aize baga, arraunketan edo erramuetan, eizan guztiz ibilkorra.

        Ogetabostekoa esaten eutsen.

        Gaur jakitten zan, Santanderrera eldu zan ontzi bati kendu eutsazala eukazan janari ta edari guztiak; biar esaten zan Kastroko arrantzale bati kendu eutsala eukan arrain guztia, bela bat eta arraun batzuk: urrengo Santoñako txalupa baten il ebela gizon bat. Aprikarrak zireala euren arpegi baltzeranakaz, da eukezala gudurako iskillo onak.

        Albista onekaz, arrittuta egozan arrantzaleak eta etzirean azartuten gabeko arrantzuetara joaten, da egunaz-be, Ogetabostekoaren bilddurrez ibilten zirean.

        Albista onekaittik, Txomin-txikik eta emazteak, oartu eutsen Martin-zaldiri:

        —Martin, obeto egingo eunke, ori Ogetabostekuori itxasalde onetan dabillen arte, itxi itxasora joateari, ta ibilli alogerean: beti dok ona arridkuetatik aldendutea.

        —Nik eztakit, Txomin, emeko gizateriaren bilddurrak zegaittik direan: ezin adittu dot, zer egin leikean itxas lapur orrek ainbeste txalupa kalan egoten direanari, guztiak alkarrri lagundu-ezkero. Emen, txalupetako agintariak dira guztiz bilddurkorrak, ostarantzean orrek Aprikarrok laster azpiratu leittekez ainbeste txalupaz.

        —Zelan azpiratukozak ogetabost gizon iskilloakaz ekanduta dagozanak? Ezeik esan-be olakorik.

        —Baitta laster gero azpiratu-be! Txalupetan arri asko euki ezkero, arrika guztiaren artean galdu leittekez arin orrek baltzok.

        —Zelan egingo deutsak arrika arek eroaten daben abiadea daroanari?

        —Aizerik eztagonean, uste dot, txalupak arraunketan, Ogetabostekoa baño ariñago ibilko direala.

        —Olan balitz, inguratu leitteke txalupakaz, baña arrisku andiak igaro bear dira orrek asmuok egittuteko.

        —Nik eskerrak ageritten deutsuedaz zeuen oarpenakaittik, baña txalupak alkartuten badira, eztot uste arriskurik dagoanik.

        —Euk nai doana egingok, Martin.

        Itxas lapur ori agertu zan egun baten, Mundaka ta Bermeoko arrantzale artera, belan, abiada ariñaz. Batu eben belea, ta arraunketan joan zirean lenengo Bermeoko txalupa bategana, ta arpegi itzalakaz erakutsirik iskilloak, eskatu eutsezan eukezan arrañak. Gitxi eritxi eutsen Bermeotarren arrañari, ta jarraittu eben urrengo egoan Mundakar txalupa bategana, ta ari kendu eutsazan eukazan arrañak eta ura. Gero zabaldu eban bere aize-oiala, ta aldendu zan itxas-zabalera. Gizon asko zirean lez, janari ta edari asko bear ebezan, da egunaro joaten zirean bateko edo besteko arrantzaleakana.

        Arik egun batzuk igaro zireanean, esaten zan, Donostiarako zan ontzi bati, kendu eutsazala diruak eta beste gauza asko. Geroago egon zan albistea, zelan joan zan Ondarroako txalupa batera, ta gizon bi il eutsezala euren iskilloakaz Ondarroarrari.

        Biraldu zan itxasalde onetara gudu-ontzi bat, Ogetabostekoa katigutzeko usteaz, baña aizeaz zein aize baga, au ariñago ebillen gudu-ontzia baño, ta ezin izaeban arrapau.

        Gisa onetan, beti bilddurrez ezin ibilli leitekezan itxasalde guztiko arrantzaleak, eta artu eben burubidea, zelan edo alan, il nai bizi, ezetsi ta azpiratzeko alegiñak egittea.

        Arrantzaleok batzartu zirean kalan, da artu eben burubidea, txalupa bakotxak erabilteko barruan arri asko ta bost ezpata-makilla zorrotzak eta luzeak: urrengo eurakana etorrenean, da euren artera sartuten zanean, aize gitxiaz, txalupa guztiak inguratu estropadanmda azpiratutean arriakaz da ezpata-makillakaz.

        Batzarra izan zan, Bermeo, Mundaka ta Elantxobeko arrantzaliena, ta Lekeittioko ta Ondarroarrari, erazagutu jaken, iru portu aretakoak artu eben burubidea.

        Gero, luzaroan etzan agertu Ogetabostekoa, ta uste eben, ekatx gogorren batek ondatuko ebala, edo Aprikara joango zala. Au siñismenau luzaroan egoala, Bermeoko portura sartu zan ontzi txatxar bateko gizonak, iragarri eben zelan eurari ezetsi eutsan itxasoan da kendu eutsezala janariak eta eukezan diru apurrak. Au albistau biraldu zan itxasondoko errietara, jakin eien, oraindiño emendik ebillela.

        Beste egunean jakin zan, Santoñako arrantzalearen artera sartu zala, ta onek bilddurrez, arin etxeratu zireala.

        Aprikarrok ezagutu eben itxasalde onetako arrantzaleak, bilddur andia eutsela Ogetabostekoari, ta joaten zirean txalupartera euren etxera lez, gauza txarrik gomuta izaten ezebela.

        Ontzi txikiak porturik-portu, itxasbazter onetan, euren saldu-erosietan ebiltzanak, arrittuta egozan Aprikarrakaz, portuetatik urteten bilddur zireala.

        Eguraldi ederraz egozan kala baten Bermeo, Mundaka ta Elantxobeko txalupak: kalan ezegoan aizearen putzik, baña urruntxo, kanpo-aldetik, egoan itxas-ganean aize apurtxo baten antza. Agertu zan ontzi bat belan: ezagutu zan itxas lapurra zala ta urratuten etorrela. Txalupetara eldu-orduko ibittu jakan oso aizea; batu eben belea, ta arraunketan, astiro-astiro, sartu zan txalupartera ta jarri zan arrantzoan txalupen antzera.

        Txalupa baten erakutsi zanean eurak adittuten eben ezaugarria, danak batera estropadan sendo ta zoli inguratu eben Ogetabostekoa. Aprikarrak, ikusi ebenean txaluparen asmoa, arin-arinka asi zirean arraunak jarritten euren tokietan, iges egitteko gurariaz, baña euren ganera jausten zan arri-euriak, ezeutsen itxi arraunak jarten euren tokietan, da arrikadakaz zauriturik eta neketurik egozala, ganera ikusi ebezanean txalupetako ezpata-makillak, sartu-zirean guztiak ontziaren upategian, da erosta gogorrak egitten ebezan an barruan.

        Alperrik erakutsi ebezan euren iskilloak; txalupak, zerbait aldenduta jaurti ebezan arriak: Ogetabostekoan lotuten zirean arri batzukaz, lenengoan, zaurittu ebezan txalupetako zazpi gizon, baña gero azpiratu zirean itxas-lapurrok.

        Zazpi gizon zaurittuetatik, zauri andiena anka baten eukana, zan Martin-zaldi; beste seirenak, zauri txikiak zirean.

        Aprikarrok upategian sartu zireanean, txalupetako ogei gizon sendo, euren ezpata-makillakaz, ontziratu zirean Ogetabostekoan, zainddutera Aprikarrak urten ezeien upategittik kanpora, eta beste ogeik arraunketan, eroan eben Bermeora, bertako amar txalupa lagun zireala.

        Bermeon, pozen-pozaz, gizadiak, egin eban barre-zantzo asko Aprikarrok katigu ikusi ebezanean. Gizateriak, leorreratu nai ebazan, nekaltasun gogorrak emoteko, baña auzi onetan adittuten ebenak, esaeben Ondarroara eoran bear zireala, ango arrantzale bi il ebezalako, ta an erabagiko ebela, bear eben zeatzea. Biaramonean, ipiñi ebezan eskuak loturik, eta iru txalupak eroan ebezan Ondarroara.

        Ondarroarraren atsegiñak, zantzoak eta jantzak, ikusgarriak izan zirean itxas lapurrok katigu ikusi ebezanean, da amorru gogorraz esaten eben:

        —Or dira orrek Aprikar lotsageiztokuok! Il ebezan gizon biren zorra dauke ordainddu baga erri onetan, da ondo ordainddu bearko dittuez euren negargarrizko okerkeriak! Il ainbat ariñen, orrek iltzale geztokikuok, geiago okerkeriarik egin ezteien.

        Egun atan sartu ebezan katigutegian, da biaramonean erabagi zan, banan-banan urkatu eittezala arrantzale biak il zirean txalupan bertan: alan egittu zan erabagillaren erabagia.

        Bermeoko aberats batek erosi eban Ogetabostekoa, ta artu zan dirua, Bermeo, Mundaka ta Elantxobeko arrantzalien artean ainbanatu zan, Ondarroara joan zireanari euren saria emon da.

        Egun batzuk igaro zireanean, Ondarroan kantaten zirean:

                Itxas-lapurrak agertu dira,

                Gure itxasbazterretan,

                Ortik-emetik egitten dabe,

                Guztiz zoli lapurretan.

                Ontzi luze bat eidarabille,

                Belan zein erramuetan,

                Arratzaleak bilddurrez dabiltz,

                Itxasaldeko lanetan.

                        Txarto egiñak

                        Ekarten dittu

                        Nekaltasunak

                        Munduan

                        Itxas lapurrok

                        Nastako dira

                        Arrantzalien

                        Amuan.

                Ontzi batzuri kendu ei deutsez,

                Janaria ta diruak,

                Bai arrantzale askori bere,

                Txalupako arrantzuak,

                Ondarroako txalupeagaz,

                Izan ebezan autuak,

                Gizon bi il da, arrain guztia,

                Eroan infernukoak.

                        Txarto egiñak...

                Arrantzaleok alkartu ziran,

                Batu zan euren batzarra,

                Erabagitten zer egingo zan,

                Betorren Aprikatarra.

                Esaten eben neurtuko dogu,

                Orren baltzorren indarra,

                Azpiraturik jaurti bioguz

                Itxaso ondarretara.

                        Txarto egiñak...

                Orretarako ekarrikoguz,

                Txalupetara arriak,

                Baitta ezpata-makillak bere,

                Atarateko begiak.

                Datorreneko, inguratuta,

                Jarri txalupa guztiak,

                Zuzendukoguz orduan orren,

                Lapur itzalekeriak.

                        Txarto egiñak...

                Joan zirean itxas lapurrok,

                Kalako txalupetara,

                Arin da zoli inguraturik,

                Estropadako antzera,

                Arrikadaz arri-euria

                Jausten beterik sartu zirean

                Upategitxo batera.

                        Txarto egiñak...

                Artu ebezan arrantzaleok,

                Euren ezpata-makillak,

                Aprikatarren ontzi aretan,

                Barruraturik mutillak,

                Eroan eben Bermeoraño

                Itxasaldeko ongillak

                Emon eioen nekaltasuna

                Auzien erabagillak.

                        Txarto egiñak...

                Ondarroako arrantzale bi,

                Il dabez itxas lapurrok,

                Antxe berbetan nekaldukoguz,

                Ziñoen erabagillok.

                Ainbat ariñen Ondarroara,

                Eroan geztokitarrok,

                Arin bai arin, ordaindduteko,

                Emendik daukezan zorrok.

                        Txarto egiñak...

                Bermeotarrak laster eroan,

                Ebezan Ondarroara,

                Erri onetan deadar baten,

                Ziñoen danak batera;

                Arin bai arin iltzale orrek,

                Eroan urkatutera;

                Bana-banaka urkatu ziran

                Orra euren amaiera.

                        Txarto egiñak...

        Martin-zaldi egoan etxeraturik Aprikarrak egieutsen zauria sendatuten.

        —Txomin-txikik, etxeratu zanean esan eutsan:

        —Ee... Martin? Arrikada galantak emongo euazan euk-be, baña zolia ta inddartsua izan dok euk artu doana-be.

        —Bai-bai, eztago burrukarik; batetik eta bestetik, gitxi edo asko, zapartadak ainbanatuten eztireanik. Guk jaurtiten genduzan arri batzuk, bertau ontzian lotuten zirean, da arekaz, lenengoan emoeuskuezan arrikada inddartsuak, baña laster zaurittu, neketu ta azpiratu zirean baltzok.

        —Nik esaten neuan Martin, orrek gauzok ezin egin leitekezala arriskuak igaro baga.

        —Bai-bai, ta ni arrikada inddartsuenak arrapau ninduan.

        —Orain, egun batzuetako eroapena artu bearko dok, zauriori osatu arte.

        —Bakit-ba: au baño naibage geiago ezpot neure bizian, ondo izango naz.

        —Urrengo jai-arratsaldean ezin joan izango az Demikura Mari Jesus ikustera: orren naibage apurtxoa eukiko dok. Eztok?

        —Esatea-be; zer deust niri egun batean edo bestean, noizbait ez joanarren?

        Juana Mari barreka egoan Txomiñen destañari, ta Martiñek bere, barre asko egieban.

        —Bakik Errekarteri zer igaro jakan Mari Jesusegaz.

        —Bai, baña Errekarte ariñegi ibilli zan: ni astiroago nabil.

        —Ik ezkontzeko adiñik ez orainddio, ta orregaittik abil astiro.

        —Ja... ja... zuk esateko ezta ezer, Txomin.

        —Esaik egia; i bilddurrez abil astiro-astiro, ta bear bada ondo egitten dok, berba onakaz, geldiro-geldiro euganatutea. Bakik neskatilla ona dana ta etxaguntza politta daukana.

        Txomiñek esaeutsazan onek berbok, entzuebalako, Mari Jesusek begi argiak erakusten eutsazala.

        Martin-zaldi zauriakaz etxeratuta egoan erasti atan, asi zan Mari Jesus, Mundakako zeiara joaten, bere esne, arrautza ta ortuariak saldutera: len luzaroan joaten zan Bermeora.

        Juana Mari Ondartzako poztu zan, Mari Jesus, txera onaz, berbetara joan jakanean zeian: lendik ezagututen eben alkar, da Mari Jesusek esaeutsan Juana Mariri:

        —Bermeoko zeiara joaten izan naz azpaldion neure gauzak saldutera, baña orain leku askotako baserrittarrak doaz ara, ta aurrerantzean, ona Mundakara etorriko naz.

        —Ondo da, Mari Jesus, lengao-be etorten ziñean ona; orduan sarri alkar ikusten genduan, baña gero artu zenduan Bermeora bidea, ta aztu jat urrengo noiz ikusi zendudazan.

        —Enaz-ba urrun ibilli, baña egia da azpaldion Mundaka aztuta egon nazana: mezatara-be, Bermeora joaten izan naz.

        —Da zelan dagoz zeure aittamak?

        —Goratxo adiñean, baña oraindiño sendo samar dabiltzaz euren lanetan.

        —Ori ondo Juana Mari, gomuta izan dot zelan ete doan bere zauria.

        —Bakit Mari Jesus, zuek jai-arratsaldietan Demikun, pandero soñuan olgetan dozuena. Zer egingozue-ba gazteak zarien artean? Olan izan giñean gu bere gaztetan, da olan izaten dira gazte guztiak, beti daukelako olgetako gogoa.

        —Bai-ba, ara etorten da Martin-be, ta auzoko neska-mutillak lagun direala, ondo jolastuten gara.

        —Agur orain, Mari Jesus.

        —Agur-ba, Juana Mari.

        Eztago jakittea baño, zein gurarik eroan Mari Jesus Mundakako zeiara Bermeokoa itxita, Juana Marigaz sarri berba egitearren? Martin sarriago ikustearren?; bear-bada berak Juana Mari esaeutsana izango zan ziurrena; Bermeora baserritar asko joaten zalako.

        Baña Juana Mari, laster usmau eban zerbait Martiñegaittik esatea gurako ebala, ta agaittik aittatu eutsan Martin; orduan Mari Jesusi ezagutu jakan bere poztasuntxoa Martiñen izena entzuebanean.

        Juana Marik iragarri eban etxean albista barri au, ta guztiaren pozgarria izan zan Mari Jesus Mundakako zeiara joatea. Zeinbat gogoeta joan ete zirean Martiñen burura jakiebanean albista barri au, ta ganera, Mari Jesusek, Juana Mariri egieutsala guztizko txera ona! Onekaz gertaerokaz, Martiñen bilddurtasunak, atsegin biurtu zirean, da egunerik egunera eukan Mari Jesus ikusteko gogo geiago.

        Arik laugarren egunean joan zan Martin itxasora bere zauria osatuta.

        Zeia, portutik urre-urre egoan, da goizetan, eguraldi itzalaz luzamena egoanean itxasoratea erabagitteko, Martin joaten zen zeiara Mari Jesusegaz egotalditxo baten, berbalditxo bat egittera; ganera len legez, jai-arratsaldietan joaten zan Demikura, ta olan, len baño sarriago ikusten eban Mari Jesus.

        Gisa onetan igaroten zirean egunak eta asteak.

        Martiñek, aittamarik ez aide urkurik baga, ezkondu-bearra eukan: Txomiñek eta emazteak maitte eben, baña iñoren etxean bizi zan; urteak aurrera joazan, da bere aurrerantzerako bizitzea billatu bear eban. Mari Jesusek erakutsi ebazan argimen guztiakaz-be, Martin etzan azartuten ezkontza berbarik egitten: Txomiñek esaeutsana jazoten jakan; bilddurra eukan, bigarren Errekarte izango ete zan. Baña ezin egon leittekean beti ezbaian, da egun baten esaeutsan Mari Jesusi:

        —Mari Jesus, bakizu zeintzuk berba egin genduzan ezkontza asmoan ni gudura joan orduko? gomuta dot zelan esan zeustan, ezkontzeko gogoa jatortzunean, naiago izango zenduala nekezale on bat, alan-olango ondasunak daukazana baño: orain jakin gura neuke, nigaz nai dozunez ezkondu. Nik eztaukat ondasunik, diru apurtxo bat, ezebez; baña dotsudan maittetasuna bittarte dala, uste dot ondo biziko gintzakezala.

        —Ara Martin, urteak aurrera doaz; aittamak egunaro makalduten lanetarako, ta baukat ezkontzeko gogamena. Nik gura zaittut senartzat, baña, ezarri eutsuen ezizen orrek nauko naibagetuta: jakingozu zelan gizadi guztiak esaten deutsun Martin-zaldi, ta mingarria da niretzat ezizen ori entzutea.

        —Zaldi ganetik jausi nintzanean ezarri eusten ezizen ori, baña zein ardura edo kalte ekarri leike ezizen orrek?

        —Ori olan-da, baña Martin-zaldi esatea, da, Martin-asto esatea legez, da bene-benetan dirautsut Martin, lotsatu egingo nintzakeala ezizen ori daukan senarragaz bizittea. Zer egin leitteke ezizen ori aztu eragitteko? Nik beti izan zaittut gogoan Martin, baña ezizen orrek daukazt neure burua arazotuta.

        Errekarteri ezetza ageri eutsanean, uste zan Mari Jesusen biotzeko ateak ondo itxitta egozala, baña orain azaldu dau, zelan eukan Martin ondo ezkutata an barru-barruan. Martiñek erantzu eutsan:

        —Mari Jesus, nik uste dot zure gurari ori zorakeria dala, zer kalte egin leike ezizen orrek, guri ez iñori? zeinbat dagoz inguru onetan da Lurbira guztian olako ezizenak daukezanak? Belu da ta banoa etxera; urrengoan berba egingogu gauza orren ganean.

        —Agur-ba Martin.

        —Agur Mari Jesus.

        Eztitzuak izan zirean Martiñentzat, Mari Jesusen berba batzuk, baña uste eban ezin aztu eragin leittekeala bere ezizena. Gogoeta onegaz, buru-austen joan zan etxera.

        Apalostean autortu eutsen gertaera au Txomin da Juana Mariri, esaten eutsela:

        Mart.—Mari Jesusi, ittandu deutsat gaur nai dabenez ezkondu nigaz, da erantzun deust, gura nabela senartzat, baña lotsatu egingo litzakeala Martin-zaldi ezizena daben senarragaz bizitten, da zelan edo alan, gizadiari, aztu eragin bear jakala ezizen ori esatea.

        Txom.—Ja... ja... ja... zelan otu jako asmo ori?

        Mart.—Zuk barre egitten dozu, baña ni enaz barre gura.

        Txom.—Nor egongok barre egin baga, zentzubako gurari ori jakin ezkero? Mari Jesusen adimena eztok oso argi egon, ori otu jakanean.

        J.M.—Mari Jesusi burutik aldendu bear jako zorakeri ori: niri-be, Txomin-txiki esaten deuste, ta zer deust niri orregaittik?

        Mart.—Esan deutsat nik inguruetan ezizenik asko dagoala, ta erantzun deust, Martin-zaldi esatea, Martin-asto esatea lez dala, ta beretzat mingarria izango litzatekeala.

        Txom.—Ja... ja... ja... gizadiari esaten bagoaz, ezteiela esan ezizen ori, barre zantzoak egingo dabez guztiak: ori zuzendu ezin leittekean gauzea da. Ondoen izango da, Juana Marik berba egittea Mari Jesusi ta bere aittamari auzi orren ganean, da uste dot biurtuko dala neskatilla ori.

        J.M.—Nun egingotzat berba? Zeian ainbeste gizadiren artean, ezin geintekez asi autu orretan: Demikura, bere gurasoaren etxera egingot agerraldi bat, eta guztioren batzarrean erabagiko dogu auzi ori.

        Mart.—Orixe izango da onena.

        Juana Mari, bazkal-oste baten joan zan Demikura, Mari Jesusen etxera, ta guztiak egieutsen guztizko abegi gogo argikoa: jesarri zirean guztiak eta asi zirean autuetan. Pelis eritxon Mari Jesusen aittari ta Nikasi amari; onek biok, beti erakutsi eutsen Martiñi euren maitteguratxoa.

        Jesarri zanean, Juana Mari esaeban:

        J.M.—Mari Jesus, Martiñek ezkontza asmoan berba egin deutsunean, erantzun eideutsazu, gura dozula senartzat, baña naibage andia daukazula Martin-zaldi ezizena dabelako, ta ezizen ori aztu eragin bear jakola gizadi guztiari, lotsatu etzaitezan Martin-zaldi esaten deutsen senarragaz.

        M.J.—Egia da, ori esan deutsadana.

        Pel.—Ezizen orren ganean, Juana Mari, izan doguz bere autuak: nik esan deutsat, bein baño sarriago Mari Jesusi, ezizen ori eztabela aittatu-be egin bear, kalterik etxera ezin ekarri leikealako, baña oneri buruan sartu jako Martin-zaldi esatea, dala, ezizen ori dabenaz ezkonduten.

        Nik.—Aurra-ba, Mari Jesusek onerako daukaz gurari orrek, baña neuk-be uste dot ori zuzendu ezin leittekean auzia dala.

        M.J.—Nik barriz uste dot errez izango dala ezizen ori aztu eragittea: esan gizadi guztiari aztu deiela Martin-zaldi esatea, ta aztuko dabe.

        J.M.—Ai ene alabatxoa! ori esango balitzakio gizadiari, karkar barre egingo leuke, ta ganera, orduan gogo geiagoaz esango leukie ezizen ori: Martiñi berari, iñok ezteutso deittuten ezizen orregaz, da aspaldion barriz, geienak Martin Ondartzako esaten deutse, zuri Mari Jesus Demikuko esaten deutsuen lez.

        Pel.—Bai, egia da Juana Mari, dirauzun guztia; lengo egunean, Mundakako eliz-aurrean, gizon batzuk ebezan autuetan, neuk entzun neban Martin Ondartzako esaten: nire alabearen gangartasunak dira onek asmuok.

        Nik.—Neuk-be, bein baño sarriago entzun dot esaten Martin Ondartzako.

        M.J.—Baitta neuk-be, noizbait entzun dot esaten Martin Ondartzako, baña sarriago Martin-zaldi.

        J.M.—Ara, Mari Jesus, biar edo etzi, ezkonduten zarienean, ziur-ziur esango deutse Martin Demikuko; ezkontzeak aztu eragingo dau oso lenagoko ezizen ori.

        Pel.—Neuk-be orixe uste dot.

        Nik.—Baitta neuk bere.

        M.J.—Olan izango balitz.

        J.M.—Bai, olantxe izango da Mari Jesus, eukizu itxaropen osoa. Ai! eztozu ondo ezagututen, Martin gurea zelako mutilla dan: guk, geure semea bailitzan lez daukagu geugaz ainbeste urtetan, da naibage andia eukikogu etxetik donean: agindutten jakan guztia, egun zein gabe, eguraldi onean zein txarrean, kanpoan zein etxean, egitten dau beti gogo onaz. Gudura joan zanean bere, jakingo zendoan guztiz-maitte-izan ebena, bere gizabide onagaittik, eta emoeutsen, larogei zaldi-ganekoren agintaritzea. Txalupan bada, Txotxotontorrek diñoenez, eztago beste bat Martiñen azkartasuna daukanik, arraunketan zein edozetan: guztizko esangiña berez, da edozein lanetan gitxi nekalduten dana; ganera morrosko galanta, ta gogo argikoa. Zeruan biziko zara aregaz, Mari Jesus.

        Pel.—Bai, Juana Mari, olakoxea da izan-be.

        Nik.—Bai, guri ederretxi jakuz beti bere egitteak; guk eztogu bear besterik, Mari Jesusentzat senar ona, sendoa ta beargiña baño.

        M.J.—Orrexek gauza guztiokaittik euki dot nik Martin antxiñarik neure biotzean.

        J.M.—Baitta, ondo ixillik euki dozu zeure maittetasunori. Eztotzagu jaramongo ezizen gorabereorri, ta ezkonduko zarie zeuek nai dozunenean.

        —Bai, Juana Mari, erantzun eben guztiak.

        J.M.—Tira-ba, onek gauzok olantxe erabagi bear izaten dabe: belutxo egin jat geure autuetan, da banoa arin-arin etxera: agur guztiori, urrengorarte.

        —Agur-ba Juana Mari, ta eskerrak zeure agerraldiagaittik.

        —Eskerrak neuk, auziok arautu doguzalako, guztioren gogamen onagaz.

        Juana Mari, erazagutu eutsezan etxean Txomin da Martini, Demikun Mari Jesusegaz da bere aittamakaz egin ebezan autuak, eta agerraldi atan jarri zireala bide guztiak leun da garbi, Martin da Mari Jesus ezkondu eittezan nai ebenean.

        Txomin-txikik, bere betiko gogo-argiaz, esaeutsan Martini:

        —Ee... Martin! alagala ago orain: entzun dok, Juana Marik Demikuko bideok garbittu dituala, lotsa ez bilddurik baga joateko aurrerantzean.

        —Bai-ba, Jaungoikoak emongo deutsuez egisariak, zeuri ta emazteari, niri egin deustazuezan mesedeakaittik. Ni ezkonduta zuekandik aldendu arren, beti izango naz zeuen otseña, mesede egin aldotsuedan guztian.

        —Eskerrik asko Martin, orain ezkonduko az Mari Jesusek nai dabenean, da gurasoak oneri emongo deutsen lez etxaguntzea, ezkonduten azanean izango az gu baño aberatsago, oso etxaguna. Abia ona topa dok Demikun eure bizitzea, naibage baga, atsegiñakaz eroateko. Dana merezi izan dok: ona izan az toki guztietan, da laster artukok eure gizabide onaren saria. Eu baizen poz gaittuk gu, Martin, eure zorionaz.

        Martiñi negar malkoak jausten jakazan, Txomiñen berba onak entzuten egoanean.

        Urrengo jai-arratsaldean joan zan Martin Demikura, da Mari Jesusegaz da onen aittamakaz, guztien artean erabagi eben, ainbat lasterren ezkondutea. Mari Jesusek oartu eban zelan eukan eskintzari bat Gaztelugatxera, bere gurasoakaz da Martiñegaz batera joan da eskariak egitteko, ta eskintzari au egitu ezkero, ezkonduko zireala.

        Arik astebete garrenean joan zirean, txaka-txaka, Gaztelugatxera, ta oneraspen zintzoaz egittu eben eskintzaria. Urrengo egunetan egin ebezan elizako abiamenak, eta ezkondu zirean Mundakako elizan, euren da senide guztien guramen onaz.

        Mari Jesusek, antxiñatxo esaeutsan Martiñi, etzala ibilliko aberastasunen billa, gizon onaren billa baño, ta esan da egin, alantxe egittu eban bere berbea: etxaguntzakoa ta polita izanarren, otsein bategaz, baña gizon onaz, ezkondu zan.

        Karlos-geizto ta Martin-zaldik, burrukaldiak egin ebezanean, entzute andikoak zirean eurak eta Mari Jesus, Mundaka-Bermeoetan; da gero, neskatilla ori ta Martin ezkondu zireanean, kalietan kantaten ebezan errietako neska-mutillak, urrengo doazan koplak.

                Neskatilla galanta,

                Lanean sendoa,

                Demiku baserriko,

                Etxaguntzakoa.

                Beti zan Mari Jesus,

                Guztizko zintzoa,

                Ondo beteten eban

                Mutillen gogoa.

                Berba egin ezkero,

                Ezkontza ganean,

                Mari Jesus egoan,

                Beti ezetzean.

                Kutuna izanarren,

                Mutillen artean,

                Etzan iñor sartuten

                Bere biotzean.

                Baña, urteak joan,

                Urteak etorri,

                Zerbait jazoten jakan,

                Mari Jesuseri.

                Bere biotz samurra

                Argi zan agiri

                Biotzetik gurotzan

                Gogoz Martiñeri.

                Ezkondu ziran biak,

                Maitte izateko,

                Zerura eskariak,

                Sarri egitteko.

                Atsegin, zorionak

                Eurakanduteko,

                Alkarri lagunduta

                Pozik bizitteko.

        Begoz orain Martin da Mari Jesus, gozoz da pozez beterik, euren bizitzea zuzenduten.