XVIII
AGUR BAT

        Egunak ioan, egunak etorri, urteak igaro ziran onetan eta orretan. Adalbaldoren etxean iaio ziran seme eta alabak, asi ziran, eta erakutsi iakoezan erakusgarri asko eta onak. Alango gurasoak eukezan.

        Txiki-txikitatik sartu iakoen ariman Iaungoikoaren bildur donea, iakituri guziten asiera zuzen eta egiazkoa; oiñez asi ziraneko, eroaten zituan aitak edo amak landerren aurrera, euren eskuakaz emon eiuen gizon eta emakume beartsuai, ianari, edari, soiñeko edo beste osterantzeko laguntasuna; adiñak zerbait argitu iakoezenerako esan iakuen, aberats da txiroak, danok Iaungoiko baten seme-alabak giñala, danok anaika, zerurako iaioak, Iesusen odolagaz irabaziak; adierazo iakuen aberastasunak aberatsentzat bakarrik ez zirala, ez bada geideai laguntzeko Iaunak emoniko ondasunak baiño; urte gitxitan irauten daben neke eta naigabezko bizitzea geunkala Lurrean ulertuerazi iakuen, eta zeruetan barriz beti-betiko poz, atsegiñ, gozotasun eta zorinak itxaroten geunkazala.

        Eta umetan aro onagaz biotzaren erdian ipinten dan azia, erne oi da ondo, azi oi da ereti onetan, eta fruitu edo alort ugariak emon oi ditu bere garaian.

        Adalbaldo eta Riktrudisek lau ume izan zituen: gizonezkoa lenengoa, tga andrazkoak beste iruak. Semeari Mauranto ipiñi eutsen izentzat, eta alabai, Klotsenta, Eusebia eta Adalsenda. Eguzkia baiño ederragoak ziran laurak, amaren itxura andikoak, euskeraz guztiz ederto ekienak, Euskal-Erriko eresi edo kanta gozoen zaleak; eta bakea egiten zanean amatxoren iaiotetxea ikusi eta aitonen illoi gainean arren egitera etorteko amesetan egozan.

        —Noiz izango da bakea, ama? —itanduten eutsan sarri txikitxoenak Riktrudisi.

        —Bakea, alabatxoa? Iaungoikoak gura dabenean. Erregutu egiozu askotxu laster izan dediñ.

        Eta Adalsenda ume errubageak, bere eskutxoak baturik eta gaztaiña margoko begi ederrak zeruruntz iasota, egin oi eban arren samur-samurra, bakea izan dediñ gizon petral errudunen artean. Zeiñ gozoro entzungo eben zeruetan bere aitona Arnoldo eta Andre Luziak, Adalsendaren arren biguna, beste gauzakgaitik izan ezta bere Euskal-Errian euren lobatxuak ikusteagaitik!

        Baiña Iaungoikoak, errubagakoen arrenak entzunarren, gudakaz gizonakgana bialtzen daben zigorra Euskal-Erritik ez eban iaso nai. Urte askoan zirauen gudak eta irauteko itxurak eukezan. Ez Amandok, bere iakituri eta donetasun guztiagaz, ez Uberok eta semeak Auñemendiñ euken izen onagaz, beste euskaldun kristiñau askok euren gozo zintzoagaz, ez Adalbaldok prankotarren artean eukan eskubide eta agintaritza danakaz, iñok bere ezin eban Dierri biak kiskaltzen eukazan gudetarako sua amatau. Suak su dakar, gorrotoak gorroto barriak sortu oi ditu, esetsi bat iasarri askorren iturburua izan oi da. Orregaitik, Riktrudis ezkondu zanean Portunek zabaldu zituan txinpartetatik etorri ziran gero errientzat ainbeste kalte, ainbeste odol-erreka, ainbeste arimen ondamendi.

        Noizean beiñ naigabe sakonak izaten zituan Riktrudisek bere biotzean, euskaldun eta prankotarren arteko guda guztien iatorria bera izan zeitekeala gogamenduten iakonean; baiña bere senarrak eta elizgizonak kenduten eutsen burutik bere gogartea, bada, euren eritxiz, Portunek eukazan erru guztiak.

        Neke andiak eroiazan Adalbaldok bere, prankotar eta euskaldunen arteko gudakgaitik; baiña beti eukan atsegiñ bat: berak beti aserreak amaituteko alegiñ guztiak egiñ zituala gomutetia. Portunek beiñ baiño geiagotan adierazoten emon eutsan Adalbaldori, euskaldun batzuek bitartez, bildurti-emetzat eukala, gudara ez eioalako; baina Adalbaldok gurago eban bildurtitzat euki eiela, eta ez guda eta aserre okerrai laguntasun apur bat geiago emon. Bere eginkizun guztia zan ainbeste urtean, erregerena urrean egiaren alde itz egitea, euskaldunen alde atxakiak billatutea, bere lagun urkoai alebaneraiño lagundutea, eta bere etxadi maiteari ondo begiratutea.

        Baiña Klobis II-garrenaren mendekoa zan edozetara bere, eta bere premesi edo lokan guztiak ondo beteten ekizan zalduna. Deitu eutsan bein bere iauregira errege orrek, eta esan eutsan:

        —Adalbaldo, Euskal-Errira ioan bear dozu.

        —Zeuk agintzen deustazuna egiteko prest nago, iauna, neure gozozko ez dan gauzia agintzen badeustazu bere —erantzun eban Riktrudisen senarrak.

        —Zeure zaletasunezko gauzia agintzen deutsut, iarraitu eban erregek. Noiz edo noiz euskaldunakaz darabilgun gudea amaitu nai neuke, eta zeuk zure eta Amandoren izenean sarritan esan deustazun esondea gogoraturik, erabagi dot ioan zaitezela zeu gurien artera, eta begiratu daizula prankotarrak urten eztaien bere errietatik kanpora, eta Amandok barriz zabaldu daiela menditarren artean albistea: ez dogula guk geiago euskaldunakaz gudarik nai eta baketu daitezela; baiña iarraitu nai badabe, bialduko ditudala neure erritar aginpeko guztiak mendira, iñoiz izan ez dan lango triskantza gogor entzungarri bat egin daien.

        —Noiz gura dozu, iauna, zure agindua betetera urten daidan?

        —Ainbat lasterren.

        —Laster izango da, bada —erantzun eutsan dukeak.

        Adalbaldo, erregeren iauregitik urten eta bereala, ioan zan etxera, eta esan eutsan Riktrudisi erregeren agindua.

        —Ez deitxot txarto —esan eutsan emazteak— eta nik txarto iritxita bere, zeure erregearen agindua egin bearko zenduke: baiña ez dozula gauza andirik egingo uste dot, gorroto matasa andiak billatuko dozuz eta. Gaiñera... nik ez dakit... neure biotza taupadaka asi iat, eta Iaunak badaki gure gaiñera zer egurrek etorri bear daben.

        —Zer diñostazu, emakumea, —asi iakon Adalbaldo, bere emazteari atsegiñ eta arnasa pixka bat emoteagaitik—. Zer gura dozu nik egin bear dotan gauzea baiño errezagorik? Ez dozu entzun erregearen agindua daroidana, eta ez dakizu nai eta nai ez nik esaten dotana egin bear dabela prankotar guztiak? Eta euskaldunak barriz, gu geldirik gagozala ikusi daienean, eta Amandoren aotik entzuten dabenean ez dogula nai gudarik eta ez deutsegula lurrik kenduko, itxiko ditue gudetarako tresnak eta soroetako lanetara biurtuko ditue gudetarako tresnak eta soroetako lanetara biurtuko dira. Siñistu egidazu, Riktrudis; laster ikusi bear ditugu bake donearen argi erraiñu bigun pozgarriak.

        —Bai ete, Adalbaldo? —itandu eutsan emazteak, begi biak malkoz beterik eukazala.

        —Bai, emakume leikorra; bai, menditar siñistxarrekoa; bai, Riktrudis: laster naz emen bakeak egin eta gero,k eta eroango zaitut bereala zeure mendietara, zeure ariztiak ikusi daizuzan, zeure lurrari mun egin daiozun, zeure erritarrak zeruetaraiño iaso zaiezan eurakgaitik Erbesten zer egin dozun iakin daienean.

        —Noiz zoaz? —itandu eutsan Riktrudisek senarrari, bere iardunean arreta andirik ipiñi baga.

        —Ainbat lastarren esan deust erregeak, eta biar goizean goizetik urteteko asmoa daukat.

        —Zeintzuk eroan bear dituzu zeugaz?

        —Ez dakit, bada. Pedro Mari zarra dago eta...

        —Orixe izango litzateke onena, baiña bene-benetan dago zarra: ankarik ezin iaso dau ia, eta orrek ezingo deutsu lagundu.

        —Lope eta beste iru edo lau otsein eroango dodaz.

        —Lope! Lope ori ez da neure naigurako morroia, baiña zeuk gura badozu.

        —Gurari andirik ez daukat nik. Ostatuetan iakia billatzeko eta aukerakoa dan ezkero, bera eruatea otu iat.

        —Ori bere egia da. Zuk zeure buruari begiratuten ez dakizu eta, bere sabela baizen beste gogamenik ez daukan gizon bat ondo etorriko iatzu alboan.

        Gau atan Adalbaldo iñoiz baiño bigunago, palagotsuago eta oniritziago egon zan bere umeakaz. Zenbat ipuiñ gozo esan eutsezan! Zenbat esonde eta musu emon! Adalsenda bere umetxu txikarrena belaunen gaiñean arturik, eta bere bekoki garbi zimur bagakoan munga, munga iagokola —Maite dozu aita? —itanduten eutsan.

        —Bai, iauna, —ziñoan umetxoak.

        —Eta zein besterik?

        —Amatxo.

        —Eta zeiñ aitatxo eta amatxo baiño geiago?

        —Iaungoikoa.

        —Neuk bere bai, aita, neuk bere bai —esaten eutsen beste umeak, belaunetatik, besoetatik eta lepotik oratuta.

        —Danok nauzue maite?

        —Bai, iauna, danok.

        —Eta zeiñ besterik?

        —Amatxo.

        —Eta zeiñ aitatxo eta amatxo baiño geiago?

        —Iaungoikoa.

        —Iaungoikoa beti maitetuko dozue?

        —Bai, Iauna.

        —Ama eta ni illdakoan bere bai?

        —Bai, iauna, beti.

        —Beti Iaungoikoa maite badozue bada, danok alkarregaz zeruan egongo gara, oraiñ ementxe gagozan legez, musuka eta musuka eta musuka —ziñoan dukeak, bakotxari musu barriak emonaz.

        Ez eben lo andirik egin gau atan senar-emazteak. Batak, ordu gitxi barru, ume eta emazte itxi eta, etxetik urriñera ioan bear eban. Besteari, baioakon senarra, guda-gizonen artera: noiz etorriko zan? Iaungoikoak bekian, bestek ez. Olango gogamenak naikoa eta geiegi izaten dira maite diran biri euren loak kentzeko.

        Iagi ziran urrengo goizean goiz Erbesteko morroiak lo aldi bat eginda gero, nagusi-etxekoandrak begirik itxi baga, maneau ziran guztiak, eta Adalbaldok, beregandetasuna obeto gordetearren umeen geletan sartu barik, etxetik urtetera eioanean.

        —Agur —esan eutsan Riktrudisi— laster arte.

        —Tira, tira —erantzun eutsan emazteak, nai eta naiezko irri-barre bategaz— goazen alkarregaz apur baten, eta gerotxoago esango deustazu agur.

        —Baiña, emakumea, oraiñ dagoan otzagaz...

        —Tira —esan eutsan barriro, atarirontz bultzada bigun bat egiñaz.

        Asi ziran danak bidean. Dukearen laguntzarako lau morroiak aurrenengo, zaldi gaiñetan, eta geldi-geldi; nagusiaren zaldia eroiala Pedro Mari atzeratxoago; Adalbaldo eta Riktrudis azkenengo, oiñez. Urtarrill baltzaren azkenengo egunetako goiz bat zan, oraindik eguzkiak iagiteko asmorik ez eukan, zeru aldean izarrak argi eta garbi ikusten ziran, eta lurrean illun eta otz andi egoan.

        —Izotz andia egin dau —zirautsan dukeak emazteari— eta ez dakit nik zetarako iagi zarean.

        —Zeu iagi ez baziña...

        —Baiña nik premiñaz iagi bear neban.

        —Baita neuk bere, biotzak agintzen deust eta.

        —Gaur niri laguntzeko esaten deutsu?

        —Bai, biar ez deutsut lagunduko eta. ai, zeugaz ioan al banei biar, etzi eta beti, zeure arrisku guztietan lagundu daizudan. Baiña Ama naz eta etxea bakarrik itxita eziñ neiteke zugaz ibilli.

        —Ezta bear bere. Begiratu egiozu zuk etxeari, eta zaindu egizuz umeak. Egun gitxi barru biurtuko naz ni, zuk uste dozun arriskuak igaro baga.

        —Ori nai izan daiala Iaungoikoak. Baiña arerioak daukazuz, eta arduratan ipinten zaitut: ez zaitekez edonungo bideetan bakarrik ibilli: gorde eikezu zeure burua Portunegandik.

        —Bai, emakumea, bai, ez eizu bildurrik euki. Zoaz etxera naikoa da eta.

        —Etxera bai pozik, zeu bazetorz.

        —Baiña ez dakizu ezin dotana bada?

        —Bai, badkit, eta orregaitik zeuk daroazun bidean apur bat geiago lagundu gura deutsut. Nire laguntasunik ez al zenduke gura?

        —Riktrudis! Zure laguntasuna gura nebalako billatu zendudazan; alkarregaz bizi garan urteetan, zure laguntasunagaz atsegiñik asko emon deustazu; zeuk ondo dakizun legez zu zaitut lagunik lagunena eta maiteena; nire ondasuna, nire bizitzea, neure biotza eta arnasea zeu zara; baiña zeure irudipen eta bidebagako amesakaz biotza illundu eta arnasak kentzera ez zakidaz gaur etorri: ez da orain zure laguntasunen ordua, agur egidazu beiñ, biurtu zaitez umeakgana, eta bizi zaitez upakean, fedea eta itxaropen osoa Iaungoikoagan ipiñirik. Bein bere etxetik ez dodala urten esan leiteke.

        —Agur bada, Adalbaldo. Ondo diñozu: oraiñ ez dozu laguntasun-bearrik. Agur, baiña ez aztu gero arduratan ibilteagaz.

        —Ez naz aztuko. Agur —esanda, Pedro Mariri eskatu eutsan zaldia, iarri zan gaiñean, Riktrudisi begirune gozo bat egin eutsan, eta draka-draka-draka bere morroien atzetik ostendu zan dukea illuntasunaren erdian.

        Riktrudis gelditu zan apur baten illuntasunari begira eta zaldien perra otsak entzuten, eta guztia ixildu zanean, emon eutsan nagarrari estanda egiteko zorian geldituteraiño.

        Pedro Marik, bere erara, gauza pozgarrizkoren batzuk esan etsazan, eta piskaka-piskaka ekarri eban iauregiraiño. Erbestera eldu ziran ordurako eguna argitu eban, eta eguzkiak bere lenengo erraiñuak bialdu zituan Riktrudisen iauregia epeltzeko. Baiña ez eban ezer epeldu. Zeiñ otza eta zeiñ utsa eritxon bere etxeari Riktrudisek!

        Umeak iagita billatgu zituan bere zaiñ, eta euren amatxo negarrez etorrela ikusi ebenean, asi ziran danak negarrez, zergaitik iakin barik, biotzaren lege eskuturen batek agintzen dabena egiñaz.

        —Ez negarrik, enetxoak —esan eutsen amak— ez egin negarrik: goazen Iesus onagana eta arren egin daigun aitan Adalbaldogaitik.

        Eta kurutzean iosiriko Iesusen irudi aurrean belaunikotaurik, arrenetan asi ziran etxeko guztiak negarrari itxi barik.