II
BATZARRA

        Ama-alabak Mendiolan itxita, euskaldun gerralari zar batzuk ezagututeko aukerea ez galtzeagaitik, Ozinbeltzera ioan nintzan ni, mendiz mendi.

        Errekondo zakon batean egoan Ozinbeltz ketan eta laiñotan. Keia, etxe inguruan egozan guda-gizonak egindako suarena zan; laiñoa erreka ertzetatik igondako lurrun edo ur zeia.

        Otxoaren iauregia egoan tokiak egoki piñiriko izena eban, Ozinbeltz. Bira guztian aldats andia eukan, Nibe ibai alderuntz izan ezik; ipar edo ego-aldetik, ia zutindurik egozan mendietako zugazti aritzez eta artelatzez ondo beteak; eta sasi, lar, ota, errolantz eta beste sastalari mueta askogaz iosirikoak, itzaltasuna emoteko aukeran egiñak zirudien. Basurdeentzat ez zan lekua makala.

        Erreka ariari iarraituta bdie ziortxu bat billatu neban, mendian bera. Iatzi nintzan. iauregi-aurrean goitik usten zan baiño toki geiago egoan. Erreka ertzean landa bat dago luze luze iarrita, zabal zabal ez baiña; eta landa orretan, or aldra bat eta emen bestea lurrean erdi etzinda, mutil morrosko eta gizon ederrak ziran geienak! Begi baltz andi bigunak zituen, betazal luze luzeak, bekoki zabal garbiak, ule baltzeran edo gaztaiña margokoa lepotik bera, samatik belaunetaraiñoko soiñekoak uel bategaz gerrian loturik, eta ardi ari edo ule lodiagaz egindako oial zati edo mantarrak berna lodi gaiñean. Sendoak zirudien gizonok, baiña bai onak bere: gudetarako egundokoak, baiña etsai menderatuentzat txit onak, onegiak: euren begi gozoak ezin eikien ukatu.

        Ikusmiratxoa naz, eta bein banaan gizon aldra guztiak ikusi eta zeiñ aldetakoak ziran iakiteko gogoa neukan; baiña geroago ikustekoan itxi neutsen: lenengo euskaldunen nagusi eta buruak ezagutu gura nituan. «Egingo neuke —esan neban— Ozinbeltz etxe andiko atarian, zugazti intxaur urtetsu orren azpian dagozanak dirala». Bai, eurak dira, eta onako aitona zaar ule eta bizar zuridunagaz izketan dagoan ori, Pedro Mari Mendiolako iauna berbera. A ze bepuruak daukazan! A zer sorbaldak! Ez zan ori gaztetan bertan berakoa izango! Baiña urteak urte beti. Azal arrakalatutako arbola zarren antzera zimurrez beteta dago gizagaoxia, eta esku gaiñetako zan guztiak agirian ikusten iakoz.

        Zer ete diñue alkarren artean? urreratu nadin eurakana eta laster iakin neike.

        —Bide onetatik ez datorrela?

        —Alan esan deust, iauna.

        —Eta zelan iakin dau?

        —Amando apezpikoak esan ei deutsa, Aitz-barrengo eliz atarian, Portunek eta prankotar batek eztabaidaren bat izan dabela, Portunek Elizara zioan prankotarrari barre eta ziñuren batzuk egin deutsazalako.

        —Prankotarra Elizara ei oalako?

        —Bai, iauna.

        —Elizara ei oalako esan dozu?

        —Bai, iauna, alan esan ei dau apezpikoak.

        —Eta alan izango da. Amando, ondo ezagututen dot neuk Amando, eta badakit gauza bat ondo iakin baga esango ez dabela. Orregaitik Ubero etxe iaun zarrak. Ondo da, Pedro Mari, artuik zer edo zer or nunbaiten, eta ioan adi etxera. Eta Riktrudis da andra Luziari esaiek an nazala biar.

        —Neketan dagoz arek zeu agiri ez zaralako, iauna.

        —Ioadi, ioadi: an nazala biar gaberako.

        Berealaxe, beste zeregitxu bat egindakoan.

        Banekian nik zerbait iakingo nebala —niñoan, entzunak entzun nituanean—. Baiña onara etorri nazan ezkero, gauza guztien barriak artu artean ez dot gelditu bear. Pedro Mari Portunen billa ioango zan, eta nik, ari iarraitu baiño, aitonen esanak entzutea gurago dot.

        Ondo ixillik egozan eurak. Bekoki illun asarrezkoakaz, arpegiz arpegi alkarri begiratu baga, bakotxa gogamen desbardiñagaz egon balitz legez, danak gauza bat bakarra buruan eukenean.

        —Zertan gara? —diño onetan Ozinbelzko Otxoak.

        —Nik neure eritxia esan dot —erantzuten dau Ubero zarrak—: gizon bik muturketa bat izan dabelako, Euskal-Erri guztia ez da barriro odoldu bear, euskaldunen izenari eta lurrari ikutu eziakonean. Bien artean ondu edo arautu daiela euren eztabaidea; baiña nigana baletor erabagi baten billa, egi zuzenaren alde erabagiko neuke, zeiñ euskalduna eta zeiñ prankotarra dan begiratu barik.

        —Bada nik —esaten dau, ukabill biak gora iasota, begietatik txipartak dariozala, gizon sendokote moldakatx batek (Diego Etxalar ei da)— nik, euskaldun bat eta prankotarra burrukan ikusiko banituke, geiagoko barik io buruan eta amaituko neuke erbesteko gizona.

Atserritar guztiak lurpean sartu artean ez dago emen gauza onik.

        —Ondo esana! ondo esana! —diñoe askok.

        —Ubero —esaten dau astiro astiro Mendiolako iaunak, Diego eta bere lagunen deadarrak aintzakotzat artu barik—, zure zain egon gara emen ia egun bian, Aitz-barrengo alde orretan zer gertau dan zuk ondoen esango eunskuzulakoan, eta euskaldun batzuk gure ienteari ez deutsago deitu nai izan zure eritxia entzun baga. Etorri zara, nekeztxu, eta ez bestetan oi dozun legez guztiz gogotsua: esan deuskuzu, zure ustez, muturketa bategaitik ez dala euskal mendia odoldu bear barriro; eta gaiñera, zugana iñor erabagi baten billa etorriko balitz, egi zuzenaren alde erabagiko zeunkeala. Itz egiguzu emen argi eta garbi: Aitz-barrengo eliz atarian izandako muturketa orretan, zeiñen alde erabagiko zenduke?

        —Ez daukat neure gogamena zergaitik estaldu —erantzun eban Uberok ausardi andi bategaz— prankotarraren alde!

        Uberok itz onek esanaz batera alderdi guztietatik deadarte gogor zarratu bat iagi zan, zutindu zan Otxoa, eta esku bat aizkora-kirtenean ebala eta bestea ukabildurik, Uberori, izugarrizko amorru batean, eta aotik bitza dariola, esaten deutsa: —Prankotarraren alde eta neure semearen kontra Ezpeletako iauna?

        —Bai, —iarraitzen dau Ezpeletakoak, bero bero eginda, zure semearen kontra eta egiaren alde. Zure semeak iraindu dau neure Iaun Iesukristo, Iaungoiko egiazko bakarra, eta prankotarrak atara dau Iesukristogaitik arpegia, eta neuk bere bai, emen, edonun, noiz nai.

        Iente guztia asi zan gora-goraka eta garraxika, mingaiñ danak iñakiñ eta erasorik oker, gaizto, zorrotz eta mingarrienak esan, eta estarri guztiak oiu eta deadarrik garratzenak bota zituen; etzinda egozan gudari asko euren lekuetatik iagi eta batzarreko nagusien inguruan iarri ziran; eta azkenez, Ozinbelzko txakurrak eurak, zerbaiten perill gaiztoa sosmau balebe legez, asi ziran zaunka-zaunkaka. Zer zan ango lazka eta matasea! Baiña Mendiolako Arnoldo ospatsua iagiten da bere lekutik, urteten dau lagun guztien erdiraiño, eskuetako makillea iasoten dau, ixiltzen dira ienteak morroi aserratuak nagusiaren aurrean isiltzen diran antzera, eta bere bizar zuri luzeak dardaraka daukazala, esaten dau gogor eta garbiro:

        —Euskaldunak, ezagututen nazue ni?

        —Bai, iauna, —erantzuten dabe danak batera.

        —Euskaldun ontzat naukazue?

        —Bai, iauna, Zeiñ obea?

        —Ukatu deutsat nik iñoiz Euskal-Erriari nire beso eta nire odola?

        —Ez, iauna, iñoiz bere ez.

        —Bada neuk diñotsuet, orain batzuek asmau eta asi nai daben guda onetan, nik eta nireak ez dogula aizkora bat artuko, ez dogula arri bat iaurtiko prankotarren kontra, eta guda onetan asten danari begi txarrakaz begiratuko deutsadala. Ondo esan dau Uberok, eta ez daukazue zergaitik aserratu: epaia beti egiaren alde emon bear da, eta Aitz-barrengo gertaldi orretan egia euskaldunaren kontra dago, edo garbiroago esateko, euskaldunarena da errua. Ozinbelzko iauregia ez da Kristoren siñizmenekoa, beste euskal etxadi asko ez diran legez, eta iauregi orretako semeak prankotarra kristiñaua dalako iraindu dabenean, ni iraindu nau eta beste kristiñau asko iraindu gaitu, kristiñau bizi eta kristiñau il nai dogulako. Kristiñau gudalariak, egia iakin dogun ezkero, ez daukagu emen zer egiñik: bakotxa geure etxera goazen eta Iesusen arerioakgaitik erregutu daigun.

        Ez eban iñok Arnaldoren kontra itz bat atera: makurtu zituen euren buruak, eta gizon guztiak asi ziran sakabanatuten ixil-ixillik, arimak atsekabez beterik eroiezala: batzuk gudarik izango ez zalako, beste batzu, oraindik euskal mendi ederretan Kristoren etsaiak bizi ziralako.

        Baiña ientea zabaldu baiño lenago Otxoak deitu eban: «Arnoldo, ez zara nire iauregitik era orretan ioango, gaba gaiñean dozula. Sinizmenak alde batera bota daiguzan: danok gara euskaldunak, eta alkarregaz sarri Euskal-Erriaren alde iokatu dogunak. Nik eta neureak ikusiko dogu biar zer egin bear dogun; baiña bitartean Ozinbelzko ateak zabalik daukazuz, eta sartuko zara bertan apaitara eta lotara. Eta ez bakarrik zu: sartu bitez gaiñera euskaldun agintari guztiak: danentzat egongo da zer iana eta nun etziña, eta baita morroi gudalarientzat bere».

        —Mendiolako iaun leiñargia —esaten dau onetan Portunek, iñok uste barik gizonen artean sartuta— ez naz batzar onetan egon azken artean, eta zure itzak baiño besterik ez ditut entzun. gogortxuak izan dira, baiña alan bere, ez nauzu sumindu. Zeuk nai dozula bere ez naz zugaz aserratuko, Eta gaiñera prankotarragaz eztabaidak arautu eta zuzentzeko neure besoa da naikoa eta geiegi.

        Geiagoko baga, gudalari guztiak zabaldu ziran ona eta orra, batera eta bestera, mar, mar, mar, entzun eta ikusi zituen gauzak bakotxak bere gisara zabaldu eta erabagi naian.

        Donibanetar gizon biren esanak bakarrik entzun neban nik.

        —Zergaitik deitzak, Manuel, ain umill eta itz bigunekoa egon dala gaur Portun, Berez aiñ arro putza izanda?

        —Ez al dakik? Urteak dira gizon ori Riktrudisen atzean dabillela eta...

        —A! Ta, ta, ta...