VII
EUSKAL-ETXEA

        Gure egunetako euskaldun zengle eta pinporte asko ezlitzetekez guztiz erara biziko Mendiola zan lango iauregi batean. Arri mailla bi igonda sarten zan etxez kanpotik ango sukaldera. Andia zan, baiña ke-zulo baten azpian egoan dana. Alderdi guztiak keiak ondo baltzituta eukazan, diz-diz egiteraiño. Orma-alde batean egoan iosita, eta bertan tolosturik, iatordurako anka baten gaiñean ipinten zan ixilura andi bat, gauza ona, batez bere negurako; ixilur orren ondoan zotzez, ziriz edo taketez beterikako argi-mutill luze bat; eta or eta emen, burdiñazko topiñ eta galdara lurrezko lapiko, pedarra eta txangillak; oezko ganbela, txali eta kaikuak; eta beste premiñazko tresna batzuk ormetan esegita.

        Euskaldunak euren bizitzea sukaldean Ezkaratzean) egin oi eben. Sukaldean izaten ziran iostaldi edo olgeta guztiak, sukaldean esaten ziran ipuiñak eta Aitorren egunetako kondaira egiazkoak, sukaldean iarten ziran, zurezko aulki batzuetanb, zar eta gazte, nagusi eta morroiak batera, anaitasun iaungoikozkoan, danak ontzi batetik iateko asmoetan, zurezko edo ogizko koillara banagaz.

        Udako egunetan, lotara baiño lentxuago, atari aldean egoten ziran kontu kontari.

        Baiña egozan lekuan egozala, ezagun izaten zan Mendiolan nagusi-etxekoandrak zeintzuk ziran. Sukaldeko maia. Ondiño gure baserrietan batzuk badira. Maskelua, pertza, burni-pertza. Batez bere Riktrudis. Eta ez bakarrik guztizko begiruneagaz toki egiten eutxelako; baita bere, eta geiago, bere banaitagaitik. Aiñ zan txukuna, aiñ zan garbia, aiñ zan begiratua, aiñ zan ederra, aiñ zan ona, aiñ zan burutsua, aiñ zan besteak ez langoa iaten, edaten, ibilten, itxuran eta izketan. Ez eban iñok esango mendian iaio eta mendian asia zanik. Egia da eliz-gizonak erakutsi eutsezala gauzaren batzuk, baiña berezkoa zan geiena.

        Goizean Aitagaz Amandogana izan zan egunean, begoan Riktrudis atari ondoko iarri-lekuan eserita, beste etxekoak eleai iaten emoten da beste arloetan ziarduen bitartean. Amandoren etxera ostera egin eban ezkerotik, egun guztian egon zan ganora bagea; edozer egiteko gurariagaz, baiña zeri oratu eldu) ez ekiala; edozer lan asi eta bat bakarra amaitu barik; gauza guztiai ikutu, ezeri baketan itxi ez, io ona, io orra, ioan, etorri, eta zeregiñ bat bakarra bere arian eroan eziñik.

        apal ondoa zan, illunabarra, damorrietarako orduan, eta Mendiolako etxeko andra gaztea damorriz betea gelditu zan, etxe aurreko zelai eta soloai begira. Eguzkia lurretik aldendu zan, eta bere atzetik itxi eban argitasun apurra baoian bere ondoren, Amaren atzetik umeak ioaten diran legez. Soloetan lanean arloturiko ienteak eta mendietako artzaiñak etxeratu ziran. Basarietako ugaziuen klin-klon, klin-klon-a baiño beste zaratarik ez zan entzuten.

        Riktrudisen burua baebillen nonbaiten, Mendiolatik urriñean: bere biotzak samurtasun andi negargarrizkoren batzuk euki bear zituan, bada begi biak malkoz beterik euskazan. Baiña bere burutasun guztiak kendu eutsazan Lopek ekarri eutsan albista batek. Betorren Lope iauregi ondoko aberetxetik arrasko bat besapean ebala, eta etxeko andratxoa bakarrik eta erara billatu ebanean, esan eutsan:

        —Zuretzat, Riktrudis, gorantziak emon deutez.

        —Gorantzika? Zeiñek?

        —Ozinbelzko Portunek.

        —Eta nok emon deutsu zuri olango gauzak niri esateko eskubidea? —erantzun eban neskatilla onak, ez gogor eta betosko illunagaz, ez bada Loperi erakuste on bat emoteko asmoan.

        —Ara ba —iarraitu eban morroiak— nik ez neban uste gauza txara edo tasekabezkoa zanik, Eta ez batek bakarrik gero, bik emon deustez gaur gorantziak zuretzat.

        —Bik?

        —Bai, andrea. Lenengo prankotar gizon eder batek adierazoten emoteko esan deust zeugaz ez dala aztuko, eta gero Portunek.

        —Prankotarra eta Portun nun ikusi dozuz? (Bizi-biziro).

        —Neu nengoan tokitik ioan dira biak.

        —Alkarregaz?

        —Ez, andrea: prankotarra lenengo eta gero Portun, atzetik.

        —Erbestekoaren billa?

        —Aren billa edo...

        —Alkarren urrean ioan dira?

        —Ez andrea. Ordu bete geroago izango zan Portun.

        —A!

        Ez eben geiagorako astirik izan. Euren eginkizunak amaituta, inguratu ziran atari aldera, banaka banaka, Arnoldo, andre Luzia, eta Pedro Mari eta beste ogitukoak, oeratu baño lenago aize pixka bat arteko ustean, ipuiñ bat edo beste entzunagaz batera. Baiña Lopek ez eban geiagoren bearrik. Prankotarra aitatu zaneko, ikusi eban Riktrudisen bizitasuna, eta baita ezagutu eban etxeko andratxoaren poza, Portunek atxituko ez ebalako. Naikoa zan, eta ez eban ate ostean itxiko igarritakoa. Ez orixe!

        —Ia —agindu eban Arnoldok, guztiak batu ziranean—, ia, Pedro Mari, gaur iardunerako gogo andirik ez daukat eta esan eiguzu zeuk ipuiñ bat, asko dakizuz da.

        —Asko ez baiña, iauna, batzuk bai —erantzun eban Pedro Marik—. Txiki-txikitatik olango gauzetarako guztiz gogotsua izan naz. gure aitonak gabero gabero eta gure Aitak bere iñoiz bai, esaten euskuezan antxinako euskaldunen gertaldi batzuk, asaba zarretatik aotik aora ikasirikoak. Orain gogoratuten iatana neure Ama zanari entzundakoa da.

        —Asi bada, asi —esaten eutsen morroi gazteak zarrenari.

        —Garai bateko egunetan munduan lamiñak ei ziran —asi zan esaten gure otseiña.

        —E? Zer ziran lamiñak? —itandu eutsen.

        —Lamiñak ei ziran gorputzaren erdi emakumeana eta beste erdian arraiñarena-langoa euken izate gaizto batzuk.

        —Milla aingeruak! Eta non egozan bada? —zirautsan Ana Mari izeneko neskato zabal ogipeko batek.

        —Itxasoan batzuk ontziak ondoratuteko, ibaietan beste asko, igarira ioaten ziran gizonak itotearren. Ereslari onak ei ziran, guztizkoak, baiña euren eresia entzuten gelditu ezkero, galdua ei zan gizona: pitinga, pitinga, konorta kendu, eurakana eroan eta ito egiten ei eben edozeiñ. Eraldi batean oso ugaritu ei ziran Bizkaiko Arrati aldean dagon Lamiñ-erreka deritxon ibaitxoan. Alango Iaungoikoaren zigorrik ez ei da ikusi. Ez ian, ez edan, ez lo, ezin ei zan ezer egiñ. Koipatsu bat gertauta iaterako asmoan zengozanean, «dsaust» sartzen ei zan etxera leiotik barrura, eta sapo bat botate ei eutsun koipatsura. Ardao edo ur edo esne piskat aora eroateko adiunean, «dsaust» lamiñea ke-zulotik bera, eta sapo andi zikiñ bat ardaora, edo urera edo esnetara. Lotara sartzen ziñan orduan, daun-daun atea: —zein da? eta, —lamiñea! —Zer bear dozu? —Eregizu ate ori. —Zetarako? —Eregiten ez badozu, zure errukaria. —Eta eregi egin bear, eta antxe, beragaz, gozieko orduetaraiño ikaraz egon bear.

        —Baiña, ez egoan norbait lamiñok beiñ onetatik kenduko zituanik? —itandu eutsen ostera bere Pedro Mariri.

        —Zein gero? —erantzun eban onek—. Gizonik indartsuenak adore baga geldituten ei ziran lamiñak ikustean bakarrik, eta ez ei zan iñor azartuten euren kontra ill edo bizi iokatutera. Erri askotako ienteak, goseak, egarriak eta bildurrak amaitu bear ei zituan.Bein baten etorri zan Euskal-Errira kanpotar on bat, eliz-gizona edo olangoa, paparretik bera kurutze eder bat ebala; eta kanpotar orrek esan ei eban berak ez eukala lamiñen bildurrik, eta kurutzearen izenean kenduko zituala lamiñok gure lurretatik. Iñok ez ei eutsan siñistu, baiña alan bere, gizona ikusi ebenean ain ausardi andikoa, danak gura ei eben euren etxera eroan. «Zatoz gurera» batak eta, «zatoz gurera» besteak., ten ortik eta ten emetik soiñeko guztia bere zatitu bear ei eutsen. Sartu ei zan bada etxe batean, eta bere atzetik ienten andia. Baeidagoz, baeidagoz, ikaraz guztiak kanpotarrori izan ezik, eta oso gautu zanean danentzat ianari apurren bat ipinten egozala, daun-daun atea. Emen dira! Galduak gara! asi ei ziran danak. Kurutzedun orrek, ate ondora ioan da, —zein da? itandu ei eban. —Lamiñea! —besteak kanpotik. Eta orduan kurutze donea esku batean artuta atea edegiaz, esan ei eban eliz gizonak: «alde onekoa bazara, sartu zaitez ordu onean; baiña alde txarrekoa bazara, kurutzean ildako Iaungoikoak ondatu zaizala inpernuko leize-zuloan». Eta au esanagaz batera, txilioka eta uluaka iges egin ei eban lamiña orrek eta etxe atan ez ei zan geiago besterik agertu. Iazoera au iakin zanean barriz, beste etxeetako gizonak asi ei ziran kurutzeak egiten, arrizkoak, burdiñazkoak, eta argizarizkoak bere bai. Arrizkoak bide-kurutzetan ipiñi ei zituen, burdiñazkoak mendi-gaillurretan eta argizarizkoak ate eta leioetan enplata. Ordutik aurrera ez ei da ikusi lamiñarik gure lur eta ibaietan.

        Ipuiña amaitu ebanean, kolkotik olezko kurutzetxu bat atera eta mun egiten eutsan Pedro Marik.

        —Guzurra dirudi gero —ziñuan Lopek— olango piztia txarrak munduan egon bear dabela.

        —Eta guzurra izango da, asi zan esaten Riktrudis, lamiñen ori beintzat. Irudipen bizidunen batek asmaurikop ipuiña izango da ori, baiña bere erakutsia badauka. Orrek esan nai dau kurutzen doneak inpernuko gaizkin danen kontrako indarra daukala, bertan, kurutzean, gure Iesus maitea il zalako: esan gura dau gaiñera kurutzean ustekida andi bat euki bear dogula, eta kurutzetarrak, naiz eta euskaldunak izan ez, izan leitekezala maitegarriak, kanpotik on egitera etorri zan eliz-gizon ori legez.

        —Baita beste zerbait bere esan gura deusku: —gaiñeratu eban Arnoldok— ezergaitik bere ez dogula aztu bear aitona zarren ekanduakaz. Iaungoikoak daki noiztik asi eta Berberak daki zergaitik, bada emen ez dakigu, euskaldunak, itxaropenik onena legez, Lauburu edo kurutze bat eroan dabe beti guda guztietara, aidean gizonen buru-gaiñetik, danak ikusi eien ondo, eta berari begiratuta indartu eitezen biotzak eta gogortu besoak. Euskaldunena izan da beti kurutzea Laubururen izenagaz, euskaldunakgandik, eta gure auzoko kantauritarrakgandik artu eben erromatarrak Lauburua. Berak gorde genduzan gatx askotatik geuk ezgenkigula, berak lagunduko deusku aurrerantzean bere, beragan siñisterik badaukagu.

        Arrats atako bigira, billera edo batuerea amaitu zan, eta iagi ziran danak oiari epel-aldi bat emoteko gogoagaz.

        —Gure Riktrudisek asko daki baiña —ziñoan ortz artean len aitaturiko neskatilleak— ez dakit egiaz ez ete dan lamiñen ipuiñ ori. Neuk kurutzea badaukat eta...

        Uste orretan sartu ziren beste otsein guztiak bere euren oietara, iñoiz baiño obeto buruen gaiñean kurutzea egiñaz.

        Baiña bazan Mendiolan aiñ gozietik oeratu ez zana norbait. Riktrudis, bere gelatxoan, oitura eban legez barruari astertu bat emoteko gurarian, iarri zan belauniko kurutze andi baten oiñetan, adiuneko nasteak zuzendu eta garbi ipinteko uste on bategaz. Ai! Ezin eban gauza bat baiño besterik gogoratu. Beti bat! Iesus kurutzekoa! —ziñuan— Iesus laztan zauriz betea, ez dedilla galdu nire arima Zuk zerurako sortu zenduana, ez eidazula itxi galdubidean edo esetsian iausten, Iauna. Zu gura zaitut gauza guztien gaiñetik maitetu. Etsai gaiztoak ekarriko eban beste gizon ori gaur nire bidera, plageak bialduko eustazan Adalbaldoren gorantziak Loperen bitartez... Iauna —iarraitu eban negarrez aspertualdi bat egin ostean— gizon ori ez da gaiztoa, Zure legezalea da, Zure bake gozoa nai dau berak lurrean, Zure maitetasunagaitik urkatuko litzatekeala uste dot. Eta, gaiñera, ondo begiratu ezkero, ez deitzot gauza okerra dana eskumunak ezagun bati bialdutea... Baiña, neu naz emen txarra, neu, neu! Egun guztian euki dot neure buruan gizon orren gomutea, eta bere gorantziak emon deustezenean taupada andi bat egin deust biotzak, neuk gura neban gisara ulertu dodalako gorantziak bialdutea. Ai, ene! ai, ene! Arren, Iauna, ez naizula itxi Zure eskutik... Ez ete dau bera Portunek atxitu bere bidean. Ez ori, neure Iaungoikoa, ori ez! Bera ona da eta, berak erruki ez dauka eta. Ni naz emen erruduna. Beti lengora eta beti lengura ioakit neure burua. parkatu egidazuz, Iauna, nire argaltasunaren utsegiteak. Damu dot, iauna, damu dot biotz guztitik... Ai, goizean banengo Amandogaz autorrera on bat egiteko!