XVII
«ERBESTE»-KO BIZIA

        Riktrudis Adalbaldoren etxadian prankotar emakumeai onekandu guztiak erakusten bizi zan.

        Euskaldunak bere kontra artu zituen neurriak, eta Auñemendiko aideak esaten zituen gauza okerrak min andia emoten eutsen biotzaren erdian.

        Ez zan gitxiagotarako bere. Maite eban euskal mendia. Ai, zenbateraino eban maite! Bertatik urrinean bizi zanean ezagutu eban obeto Mendiolarentzat eukan maitetasuna zeiñ andia zan. Ango intxaurdiak! ango arizti luzeak! Ango pagodi zabalak! Ango soloak! Ango zelaiak! Ango artaldeak! Ango errekak! ango etxetxoak! Ango bide ziorrak! Ango arriak eurak! Ango eresi gozo-gozoak! Irudimenean eukazan beti, eta ezin zituan burutik iñundik iñora kendu. Bere egotordu guztietan euskal mendirantz begira geldituten zan, mendietatik pozgarrizko oiarzun eta albisteak itxarongo balitu legez... eta mendietatik noizean beiñ etorkozan oiarzun eta albisteak, negarrezko deadar eta garrasiak izaten ziran. Riktrudisek bialtzen zituan Euskal-Errira bere begiradarik bigun, gozo eta eztitsuenak... eta Euskal-Erritik biurtuten iakozan Riktrudisi arao eta birao donga eta ikaragarrizkoak. Riktrudisen biotzak: «maitea! neure maitea!» esaten eutsan Auñemendiri... eta Auñemendiko basoetatik erantzuten iakon: «madarikatua zu, eta madarikatuak zureak!»

        Alan gurako eban Iaungoikoak. Eta Iaungokoak gura ebanean, arimarako ona izango zan, mingarria izan arren. Zein gurasok ez dau nai bere seme-alaben ona? Eta ez da Iaungoikoa asko dakian eta asko daikean Gurasoa? Zeiñek bada gugaitik Berak baiño obeto begiratuko dau? Bagenki ziartu adiskide batek guztiz gaituala maite, ziartu iakingo genduke berak lagunduko leuskigula, eta bere eskuetan gure zoriona ipiñi ezkero, zorionduko gendukezala. Bada guztiok daukagu gure zoriona egin leikean adiskide bat, adiskiderik onena, iakintsuena, beste iñok baiño askoz geiago maite gaituan adiskidea. Berak darabilz zeruak eta lurra; Bere mendean daukaz aingeruak, gizonak eta inpernutar guztiak, Bere agindupean bizi dira aizea eta trumoia, ekaitz, euri, txingor eta edurtza zuri-zuria; Berak esaten deutsa eguzkiari argi egin daigula, eta eguzkiak argi egiten deusku; Bere esku altsuetan daukaz zoriontasun guztietarako giltzak: dana daki, guztia al daike, maite gaitu; zeren bildur izan bear gara?

        Olango gogarteakaz bereganduten zan Riktrudis, eta ume batek aitagan legez, Iaungoikoagan itxaropen guztiak ipiñirik, erakidara bizi zan inguruan eukazan euskaldun guztiai erakidara bizi eragiñaz. «Datorrena datorrela —ziñoan sarri— Iaunaren eskuetatik dator, eta eziñ leike gure arimarako lakterik ekarri. Egin bedi beti Bere naigura donea, gure onerako da eta».

        Riktrudisek, bere atsakabeak errezago eruateagaitik, eta biotzak alan eskatuten eutsalako, Euskal-Erri txiki bat egin eban Ostrabenton. «Erbeste» ipiñi eutsan etxeari izena, zerren, lurra gizonentzat erbestea dan legez, erbestea zan riktrudisentzat prankotarren erria. Baiña guztiz ondo tga Euskaldun bizi zan. Euskeraz itz egiten zan beti Erbesten, euskeraz arren, euskeraz ereztu, Euskal-Erriko ipuiñak esan, euskaldunen ekanduakaz bizi, euskaldunen gisara iantzi... Arkaitz eta mendiak ez ziran agiri eze, beste gauza guztiak euskaldunak ziran Erbesten.

        Gizon bat baeukan barriz Auñemendiko Loreak, gizona baiño geiago aingeura zirudiana. Ume-umetan bere amama done Jertrudisegandik ikasi ebazan ontasun eta zuzen ibiltea beiñ bere ez zituan aztu. Lenagotik dakigun legez., iakituna zan, etxadirik andienean iaiorikoa, fedetsua, gauza artezen zalea, egiaren eskudataria, lurreko gauza guztiak gaitik okertuko ez zana; eta orregaitik erregeren iauregiko gizon gaiztoak bere bildur izaten ziran, eta zuzen-bidetik ebiltzazan danak, guztiz eben adiskide eta lagun. Ebillen tokian ebillela bere bizitza on eta garbia erakusgarri andikoa izaten zan, baiña batez bere etxadi barruan. an erakusten eban zan aiña andi bere biotz lieñargi eta ederra, an agertuten zituan bere gurari zindo eta iaungoikozkoak. Senar maitalea, Lurreko senarren artean maitalerik bazan, bere emazteari poz bat emoteagaitik zer egin ez ekian, eta ez eban iñoiz etxetik urtengo bere erregearen deiak nai baño sarritxuago atera izan ez baleu. Etxeko guztiai, morroietatik asi eta gorengoraiño, gauza on eta osasungarriak erakusten iardun oi eban askotan. «Ondu daiguzan bakotxak geure etxadiak, ekian esaten, eta Lurbira guztia ona izango da».

        Bere gauzarik ez eukan: beartsu guztientzat zabal-zabalik eukazan beti iauregiko ateak eta zenbat eta beartsuago izan etorrena, ainbat eta biguntasun geiagogaz artu oi eroan. Asko emoten eban, baiña emon gura ebana geiago izaten zan oraindiño. Ez eban begiratuten zein zan zerbaiten eske etorkona: naikoa zan lagun urkoa eta Iesusen odolagaz irabazia izatea. Zenbat erbestekok bete oi eban sabela Erbesten, zenbat arrotzek billatu oi eban itunde ona, oe biguna eta guraso baten laztan gozoa!

        Senar-emazteak guztiz ondo etozen alkarregaz: biak ziran bardiñ bardiñak. Euskal-Erriko guda eta kurruketatik igeska betorren iñoiz menditarren bat, an egongo zan Adalbaldo ate ondoan, besoak zabalik, Lege zarreko Israeltarren Guraso andiak egongo ziran eran, etxean sartu eragiñ, eta poz-pozik eukan guztiagaz laguntzeko: prankotar gizagaixoren bat ikusten bazan, gudetan zauritu eta alperrik galdua, urtengo eutsan bidera Riktrudisek, ekarriko eben iauregira, garbitu eta sendatuko eutsazan zauriak, eta emongo eutsazan erruki eta maitetasunaren agergarririk egiazkoenak.

        Egun batean, Riktrudisek, gudetan zaurituriko prankotar bati sendagarri batzuk gozoro eta egokitasun andiagaz ipinten ziarduan, eta bien inguruan etxekorik geienak prankotarrak esaten zituan gudako gertaerak entzuten egozan. «Gogorrak dira menditarrak —ziñuan zaurituak— euren mendietako arkaitzak baiño gogorragoak; mendi egaletik gora eta bera ibilteko basauntzak baizen ariñak; eta edozeiñ iasarrirako gu baizen ausardi eta indar andikoak. Oraingo onetan Auñemendiko euskaldun guztiak ez ei dabilz alkartuta, baiña, alan bere, guk, askiozaz gizon geiago izan arren, ezin dogu mendi egaletik gora igon».

        —Zelan ez ba? —itandu eutsen, barri geiago iakiteagaitik.

        —Zelan? Izten ez deuskuelako. Utsune bat billatuteko asmoan edonundik asten bagara, gaiñean ditugu beti menditarrak, leoi amorratu baten antzeaqn, eta erdiak eta geiago bidean gelditu baga aurrera ioaterik ez dago. Oraiñ egun asko ez dala nintzan ni ango esetsi batean. Gaztelu baten lo apur bat eginda gero, urten genduan gaberditik laster Berriotzeko basoan goizalderako egon bear gendualata. Alde atatik iñor ez egoala esan iakun, baiña edozeiñ tokitan arerioak billatzen oituta gengozalako, ixillik ioatea obea izango zala esondetu euskuen. Bagoaz, bagoaz, errekarte batetik gora, ixillik ba, ixillik bear bazan. Arnasa estuaren soiñua besterik entzuten ez zan, edo txirristada edo larrapastada baten zaratea. Arako baten entzun genduan irrintzi bat, garbia, indartsua, luze-luzea, eta ezertarako astirik emon baga euskaldunak gure artean sartu iakuzan, otso gosestuak artaldean sartzen diran gisara. Ango oiuak! Ango deadarrak! Ango garraxiak! Ango abarrotsa! Ango burdiñ soiñua! ango arrien sunburrunea! Ango gizonen bilinbolakea zer-tzan! Nik ez dakit ondo zer gertau iakun bere. Arrikada bat4ek konorta kendu eustan, eta urrengo goizean errekondoko sasi tartean billatu neban neure buru adore bagea. Buru azurra ausirik neukan, orain dakutsuen legez, eta konort baga egon nintzan bitartean odol asko galdu iatan.

        —Gizagaixoa! —esan eben entzule guztiak.

        —Eta pozik garunak barruan neukazanean.

        —Eta zelan urten zenduan andik? —itandu eutsan.

        —Iagi nintzan zelanbait, oial zati bategaz lotu neban burua, al neban eran, eta pixkaka-pixkaka asi nintzan errekan bera. Gutar gizon bizirik ez zan agiri iñon: illak bai, or eta emen, ur ertzean, sasi tartean ankaz gora, eta zugtatzen ondoan zearretara: zeintzuk ziran begiratuteko kemen eta gogorik ez neukan, ariman illuntasun andia emoten eusten eta. Banetorren erdi narraska euskaldunik billatuko ete neban bildurrez, eta «dxaust» urten eustan euskaldun batek aurreko aldera. «Galdua naz ba» otu iatan; baiña ez zan alan igaro. «Ez zaite ikaratu, adiskidea, —esan eustan, nire gogamena ezaguturik— euskaldunak gizon aulduakaz ez dogu ezer gura, arerioak izan arren. Zeureakgana ioan gurako dozu?» Bai, al baneu eta nun diran baneki —erantzun neban. «Neuk lagunduko deutsut, eta zure lagunak nun dagozan erakutsi bere bai» esanda, oratu eustan eskumako besapetik, eta ekarri nituan gurien etzauntzetatik urre-urreraiño. Eta an, ardao ontzitxu bat eskuan ipiñita «edan orain indarra artzeko dxangadatxu bat —esan eustan— eta agur».

        —Ori da, ori, gizon izatea! —ziñuen zaurituaren entzuleak.

        Onetan, batzuk gizon gizagaixoa palaguz beteten egozala, eta beste batzuk euskaldunen leiñargitasuna gora iasoten ziarduela, agertu zan ate-arian Amandoren aginduakaz etorren menditar bat. Itxi eutsen guztiak prankotarrari, inguratu eben euskalduna, eta abegirik pozgarriena egin ondorean, Euskal-Erriko albisteak itanduten asi iakozan.

        Eta zein utsa, errukarria eta doekabea dan gizona! Prankotarrak aztu zituan bereala euskaldun bati zor eutsazan eskerra, gogoratu iakon bere buruko zauria, Adalbaldoren etxean eregu guztietarako eskubidea berak bakarrik eukala otu iakon; eta, barru txarrik ez eukan baiña, ikusi ebanean len beretzako ziran arreta, keska eta begiruneak menditarrarentzat zirala orain, auzokoai egiten iakozan menekioak ezin eroanik egoten diran umeak legez, esan eban:

        —Euskaldunai emen elitxakiue aiñ arrera onik egin bear.

        —Zergaitik ez bada? —itandu eutsan Riktrudisek.

        —Emengoak ez diralako, eta gure areriorik okerrenak diralako.

        —Iakin eikezu, gizona, —esan eutsan Erbesteko etxekoandreak— iakin eikezu, lenengo, euskaldun au ez dala gizon gudalaria; gomutau zaite, bigarren, euskaldunen artean zagozala, eta neu bere, zeure burua sendatzen egon natxatzun emakume au euskalduna nazala; eta, azkenik, ez zaite aztu zer egin eutsun euskaldun batek, zeuk esan dozunez, zauriturik idoro zenduzanean.

        —Baiña ez dira, andrea, euskaldun guztiak niri lagundu eustana eta zu langoak. Agaitik eta zugaitik neuk bere edozer gauza egingo neuke; baiña danakgaitik ez, zerren danak ez diran onak.

        —Danak onak ez. Zelan izango dira bada, gizonak eta emakumeak badira? An eta emen, onak eta txarrak, neure aitak esan eustan senera. Baiña gauza bat esan bear deutsut: zuk erakusten dozunez, zerbait zor deutsunari gauza on bat egingo zeunskio, besteri ez. Zer izango zan zugaz gaur, errekartean billatu zenduan euskalduna zure iritxikoa izan balitz? Zer eutsun zor zuri berak? Zuganako zer zor neukan nik?

        Ez ekian zer erantzun zaurituak. Erdi lotsaturik egoan, danak berari begira eukazan eta.

        —Ezagutu egizu, gizona, —iarraitu eban Riktrudisek— Iaungoikoak batak bestea maitetuteko agindu eban ezkero, al dogun on guztia egin bear deutsagula edozeiñi, zuzena bada zuzena dalako, eta okerra bada zuzendu daitean; eta iakiñ eikezu gaiñera, euskaldunak prankotarren arerioak badira, prankotarrak lenago egindako dongakeriakgaitik izan leitekezala. Etxe onetan daukagun guztitik emongo iatzu aukeran, baiña euskaldunari egitgen iakonaren ondamuz ez zaite egon, zerren zure anaia dan eta zeure buruari beste opa bear deutsazun.

        —Tira, tira, naikoa da iardunik, —esan eban Adalbaldok irri-barrezko arpegiagaz—. Orrek gizalegea badaki eta zauriak min emoten deutsalako zerbait esan arren, Iaungoikoaren legea iarraituten dabenetakoa da. Emoiozue nai dabena iaten eta edaten, gu, mutill eder onen aotik Amandok zer diñoskun iakiten goiazan bitartean.

        Olango laurkak egunero ikusi oi ziran Adalbaldoren etxean, eta iauregi bedeinkagarri atatik, amaika bidar, arerio sartu ziranak adiskide benetako egiñik urten oi eben.

        Amandogandik menditarrak ekarri zituan agindu eta albisteak zertzuk ziran baiña? Zer izango ziran? Auñemendik ez egoala gizonik baketuteko itxararik; geroago eta sakonagoak zirala gorrotoak; Iesusen legea gorrotoan bizi ziran arimetan ezin zala sartu; Adalbaldok erregeren iauregian egin eiala al eban guztia, prankotarrak, esetsi barik, euren buruak eta erriak zaintzen bakarrik egon eitezan geldi-geldi; ia olan bakerako biderik billatu baleban berak, Amandok.