I
AMA-ALABAK

        Gertaera zarren albistarik euki nai badozu, neure irakurle euskaldun biotzeko; len-lenagoko emakume gozo maitagarri bat ezagutu nai badozu, zatoz neugaz batera Frantziaruntz; Auñemendi tantaiak igaro daiguzan biok, euskal etxe baten barruan sartu gaitezan (atseden bat egiten bakarrik, zerren gero asko ibilli bearko dogun), eta gauza bene-benetan ikasgarriak ikasten saiatu gaitezan. Baiña nekatuten bazara, eta bide luzeetan ibilteko gogorik ez badaukazu, zagoz geldi-geldirik zeure tokian: zeure gelatik urten baga bear dan guztia ikusiko dozu. Irudimen azkarraren ego zoliak zabaldu ditut, adimenaren argi zerbait erakuslea isioturik daukat, eta emendik prantzez anaien errietaraiñoko osterea berealaxe egingo dot, ango barri guztiak zuri ekartearren.

        Lenago bere izan naz bertan. Ez dago zeiñ erritan esan bearrik: naikoa da euskaldunen lurrean dala iakitea, eta liburutxo onetan esango ditudan gauza guztiak antsiñetan gertaurikoak dirala, orain amabi eunkida eta geiago, 638-garren urtetik aurrerantzean.

        Nire adimeneko argitxoa ainbeste urte erreskadaren zear barrura sartuko da, gizaldi luzarokoen laiño baltz astun guztiak desegingo ditu, eta gaur barriro ikusi nai nitukean laurka gogoangarriak argi eta garbi erakutsiko deustaz. Ames baten gisara sosmau nituan lenengo, gero paper zarretan egiak dirala ikasi izan dot, eta gaur, irakurlea, oraintsu batean neure begiakaz ikusi banitu legez esango deutsudaz zuri.

        Mendi andi biren erdian ibar eder bat nekusan; or eta emen, ibarraren zabalera guztian, mendi-egaletan, mendien gaiñean, eta zugatzen azpian euren burua erdi gorderik, etxe txiki txiro eta garbiak; eta nire aurrez-aurre beste etxe zar-zar zabal andi bat, aberats iauregi antzekoa. Arriz egiña zan, baiña ez nire egunetan ikusi ditudan etxeen irudira, pitinga-pitinga, zirika-zirika, astiunearen-astiunez leundutako arriakaz iasoa. Etxe au egiteko ez zan arri-errukirik izan; baiña arri-leunketan argiñak ez ebela lan andirik euki uste dot, bata besteen gaiñean ipinten bai baiña: aiñ ziran andi, desbardiñ, koskor eta koskaz beteak: malluagaz beste barik landutakoak zirudien. Iaungoikoak badaki iauregi au zer egikeratakoa zan.

        —Goazen barrura ateak eregita dagozan ezkero —esan neban.

        Olesik egin baga, zerren adiñak eta irudimenak ez deutsee iñori olesik egiten; iñok ikusi barik, bada arimako almenak iñok ikusten ez ditu, gizategi andi batean sartuten naz, eta billatuten ditut emakume bi eskuetako lanetan zeregindurik dagozala: emakume bata naikoa zarra, irurogeta amar urte ingurukoa bai, bestea gazte sasoikoa. Emakuma zarrenak idunetik eta beraiñoko soiñeko bategaz gorputz guztia estaldurik eukan, ule zuri ondo orraztuak burustalki zuri garbi baten azpian gordeten zituan, bekoki zabal zimurtsukoa zan, begi andi leiñargizkoak malkoz beteak ikusten iakozan, arpegikera guztian emakume on utsa zirudian: andra Luzia zeritxon. Neskatilla gazteak zeruko aingeruen antzeko arpegi biribill gozo leuna eban; gaztaiña margoko ule ugari eder, kopeta aldean eta belarrondoetan, berez, egokitasun andiagaz kiskurtua, eta begi baltz batzuk bai! eztitsuagoak ziran Mondarrain mendiko lorarik eztitsuenak baiño; ederragoak goizeko izarraren argitasun biguna baiño; garbiagoak Lamiñ-errekako ur garbi leiarrak baiño, erruezagoak umetxo iaio barri batenak baiño. Ez zan andia, ez zan txikia, ez zan zabala, estua ez zan: dana zan ondo neurtua emakume onetan, eta bere ibillera eta jira-bira guztiak oso liraiñ eta egokiak izan bear eben.

        Ni sartu nintzan une, aida edo liparrean geldirik egoan tinka-tinkaro bere Amari begira, maitasunezko begirada orretan bere gurasoa gorde eta poztu nairik.

        —Zergaitik negar, neure Amatxo, —esan eban Riktrudisek? (Au da neskatila maitagarriaren izena). —Zergatik, alabatxoa? —diño andra Luziak. Ik ondo iakin bear don. Iru egun eta Arnoldo etxera agertu ez dala, eta bildur naz, guda barriren bat or beeko prankotarren kontra asmauta, eure aita euskaldun gudarien buru eta zuzentzaille ipiñiko ez ete daben. Eta ez da gaur orain ogetamar urteko gizona. Guda barririk bada, neure senarrak etxetik urtetea ez neuke gura. Bere otseiñ, morroi eta maizterrak bialdu daizala: ez dau beste batek Arnoldok aiña gizon Euskal-Erriaren alde bialduko; baiña etxeko iauna gelditu deilla etxean, bada etxeak bere zaitzallea bear dau. Ganera, Mendiolako etxe-iaunak euskaldun lurragaitik naikoa egin dau orain artean. Ia bere bizitza guztian euskaldun gizonen nagusi izan da, eta Arnoldok bere sanetako odolagaz ortxe busti dau sarritan gure lurra eta ortxe nunbaiten ikusi ditu iausten bere seme morrosko biak, Ioanes eta Iñigo, banan-banago mutillak, eure anaiak, Rikitrudis! eure gurasoen poz eta atsegiña ziran ondorengoak. I oraindiño umetxoa intzanan eta...

        —Baiña, nondik, Ama, datorkioz, aiñ bidebagako gogamenak? Ez da gure Aita etxetik kanpora beste askotan bi eta iru egunean egoten? Ez da lagunakaz eizera ioana izango?

        —Ez, enetxoa. Ez da ire Aita aspaldietan eizera ioan. Nire gizona atzo goizeko umea ez da: bere lepo gaiñean larogei urte daroaz, asko nekatua dago, eta gordin itxurea badauka bere, ez dago gordiñik biotzean ez bada. Bai iñoiz eizera. Ai orduan! Azkarrak ziran Arnoldoren ankak, argia eta itzala batean bere begia, gogorra bere besoa, beso gogorrik gure mendietan bazan. Zenbat abere ikusi ete dira ire Aitaren aizkorapean! Gure oiñen azpian daukaguzan naurrak zerbait esaten deuskune. Artza bazan, otxoa bazan, basauntza ban, etxe onetara eiza ugari betorren orduna. Arnoldo, seme biakaz, emen inguruko larrabere guztiak amaituteko naikoa zan; baiña lagun asko etorten iakozan etxera, eta or ibillten ziran aldra andiak, oiuka, deadarka, garrasika, mendirik mendi, ibarrik ibar, basorik baso, euritan eta edurretan, zeru garbian eguzki ederra agertzen zanean legez bardiñ, eguna baiño lenago iagita gabeko orduetaraiño. Urteak dira orrelango barallirik etxean sosmau ez dodala, urteak abere naurririk Mendiola sartu ez dala. Dana dago emen zarra, etxea eta etxekoak, eu izan ezik, Riktrudis. Gure semeak il ziranezkerotik, Aita zarrak zankoa loturik dauka etxean, zu ikustean dauka bere poztasun bakarra, eta ez dau etxetik urteten zeregiñ andi eta premiñazkoren batek deitu ezik. Eta orduan bere beti bialtzen dau norbait non eta zetan dabillen esatera. Larunbat goizean, eu elizan intzan bitartean, Ozinbelzko Otxoaren morroi bat etorri iakon eske, ixil-izketan egon ziran biak, eta ioan ziran, neuri agur bat egin baga, eta euri bere ez, Riktrudis! Astelen arratsaldean gagoz, eta ez da iñondik agiri, ezeren barririk ez da. Zer deitzan?

        —Deitzot, Ama, gudarik dan edo ez dan ziartu ez dakigula, eta balitz bere, ez litzatekela izango Mendiolako Arnoldo, larogei urteko gizona, euskaldun gudarien burutzat iarriko leukeena. Euskal-Erriak badaukaz gizon goiendeko zintzoak: ara or Saratzupeko Lope, indarra besoan, argitasuna adiñean, sua eta garra berengandeko biotzean daukazana: ara or Ametzuko Gaispar, gizon leiala eta zuzendari burutsua: ara or Etxegoieneko zaldun gazte azkar eta izen andikoa; ara or Diego Etxalar eta Urdatzko Gonzalo napartarren gidari errimeak: ara or...

        —Alperrik diardun, Riktrudis. Esan dozan eta esango dozan gizon guztiak baiño izen andiagokoa da ire Aita, eta orregaitik, eta zartasunari emen gordeten iakon begiruneagaitik, berak nai badau, euskaldun gerralarien zuzentzaillea Mendiolako Arnaldo izango da. Eta nik neure senarra ondo ezagututen dot.

        Guda barri bat ostera, gure artean, guztiz erraz sortuten dan gauzea da. Eun urte oneetan guda bat amaitu orduko beste bat asi oi daroagu, or beeko prankotarrakaz, gu menderatu eta euren legeen azpian ipiñi gura gaituelako. Orañ berrogeta amaseiren bat ure 581garrengoan, iatzi ziran menditik gureak, otso amorratuen antzera, eta eroan zituen arerioak beterritik zear igesik gure lurretatik kanpora, artalde bat euren aurrean otsoak eroan oi daben era berean. Txilperiko II-garrena bialduta, Bladastes dukearen agindupean etorri ziran barriro: ugari etorri ziran, txiñurriak baiño ugariago, gure mendietatik euren etxadietarako zerbait eroateko asmoetan: baiña txiñurriak baizen erraz euskaldunen oiñazpian zapalduak izan ziran, eta Bladastesek galdu zituen betiko bere agintea eta bere izen andia. Bosteun eta larogeta seigarrengo urtean egin zan beste sarrera on bat; eta bosteun eta larogeta zortzian beste bat, gogorragoa eta obea, bada gureak eldu ziran Adurren ertzeraiño: an ikusi eben alkar Teobaldo dukearen ienteak eta eure Aitaren agindupekoak, an ezagutu eben Teobaldorenak zenbateraiñokoa zan menditarren besoa. Baiña ezin eben etsi: bosteun eta larogeta amalauan, Txildeberto Erregearen seme Teodoreto eta Teodoriko agertu iakozan ostera bere, iñoiz baizen indar geiagogaz, euskaldunai arpegi emotera: gureak ustakida geiegian egozan, eta ez ziran batu garaian eta bear ziran aiñan, eta prankotarren odolagaz erreka zabal gorriak egin bazituen bere, menderatuak zian ziran. Euskaldun bakotxak eun prankotarren kontra iardun eieban, eta milla listor bere, artz andi bat itoteko maikoa dira, guztiak bat egin ezkero. Orduko naigabea gizonen artean zer zan! Orduko negarra emakumeetan zelangoa!

        Egia esateko, ez ziran gero prankotarrok euskaldunakaz ain gaizki akindu: Jenial kondea izan zan emen erbestetarrak ipiñiriko agintaria, eta urte batzuetan beragaz bakean bizi izan giñan. Baina ez luzaroan. Etorri iakun gero beste agintari barri bat, Aighinam izenekoa, Sajontarra. Aserretu ziran gureak gizon orregaz, eta asi ziran errierta barriak. Aighinam gizon gogora zan, eta gogorrean gura eban agindu, baiña euskaldunagaz gauza on gitxi atera leike gogorrean. Aighinam kendu ebenean, bialdu euskuen Amando, gizon zuzuna, ona, eta euskaldunakaz gauza askotan bat egiten ekiana. Alanda guztiz bere, beti izaten genduan zerbait: ez zan Amando iatorriz euskalduna, eta emen, euskalduna izan ezik, atzerriko agintariakaz, doneak izanda bere, ez da egundo gauza onik izan. Oraingoa bere ez da ain txarra, baiña zerbait badarabilgu beragaz. Gaur goizean Pedro Mari gure otsein zar eta leialari deitu deutsat, Arnoldoren barriak iakitearren, eta Pedro Marik esan deust guda-zurrumurroa badala, zerren Ozinbelzko iauregian daukeen batzar bat euskaldun agintari askok eta Erebi mendirontz inguratu diran, Otxoak deituta, Urriña, Ziburu, Donibane, Getari, Bidart eta beste itxasaldeko iente biziak; eta beste aldetik, Ustaritz, Aitz-barren, Kanbo, Ezpeleta, Ioldi, Donesteban, Donibane, Garazi eta beste erri askotako mutill sendoak.

        —O! Zer negargarria dan, Ama, gizonak, anaiak izanik, alkarregaz beti gudetan ibiltea.

        —Ez dakin ondo, Riktrudis, zenbateraiño dan negargarria; ez dakin zein otza, zein bakarra gelditzen dan etxea, etxeko iauna gudetan dabillen bitartean! Zein luze eta tristeak izaten diran guda eretiko orduak bakartadean dagoanarentzat! Baiña nai eta naiezkoa da gu azpiratzera datozenen kontra guda egitea. Zek dakarz gure mendietan iente arrotzak? Zer galdu iake basoan? Zer deuseegu zor? Ezer galdu badabe, emongo iake billatzen dogunean: ezeren zorrik basdaukagu, emongo deutsago arpegia zorrari; baiña gure ekandu zar, oitura on eta txaboletako ienteai itxi daioela bakean: bego geldirik arrano goitarren abia, arpegiko narrua bere erpe gogorraren artean itxi gura ez badabe ikutzailleak; itxiu geldirik arkaitz-zuloetan bizi dan otsoari, bere agin artean zatitua izan gura ez badau prankotarrak. Bizi bitez arrotzak ordu onean euren erri beietan nai daben erara; baiña itxi daiguela guri gure baso-errian. Beian betarrak, goitarrak goietan, bakoitza bere tokian.

        Emengo emakume bakotxa leioi eme aserratua biño aserreago iarten da erbestetar gudaria ikustean. biotzean naigabea eta begietan malkoa dodazala, neuk, Riktrudis, neuk berotu ditut askotan etxe onetako gizonak erbestetarren kontra ioan eitezan; neuk, emakumea, emaztea, gurasoa, Ama izanik! neuk biraldu ditut prankotarren kontra neure senar maitea eta neure seme kutunak.

        —Arriturik nauka, ama, zuk Euskal-Erriari izan deutsazun maitetasunak.

        —Baiña gaur, —iarraitu eban andra Luziak, Riktrudisen esanari iaramonik egin baga—, negar asko egiña nazalako, edo neure sanetan odolak otzitu iatazalako, edo eu, Riktrudis, lurrean bakarrik gelditu ez adin, edo etxakiñat nik zegaitik; baiña Arnoldo gurea emengo gudarien aurretik ioatea ez neuke nai.

        —Ez da joango, Ama, ez da joango. Neuk dakit.

        —Ez dala ioango, Riktrudis? Euk dakiñala?

        —Bai amatxo... Zeure baimenik baga, etxe onen pozerako eta gure arimen bakeagatik gauza onetan sartu banaz, parkatu bear deustazu. Lau ordu badira Pedro Marik Ozinbeltzerontz neure aginduz urten dabela, Mendiolako iaunari esatera, guda barririk bada, ez dedilla guda orretan sartu, bada ez daukala iatorri zuzenik. Zeuk esaten deustazu, Ama, nire Aitak maite nabela, ni ikustean daukala bere poztasun bakarra, neuk bere badakit Arnoldo zarraren biotz leiñargiak zenbateraiño naben maite, bere mingoztasunen eztigarritzat naukala, bere aingeru iagole zerutarkotzat, milla bidar adierazoten emon deustanez. Orregaitik, bada, nire esanak beragan indar piska bat eukiko dabela uste dot; baiña ez baleukake bere, badaezpadan bere, eroan dau Pedro Marik beste eginkizun bat... Zeuk badakizu —iarraitu eban emen Riktrudisek, dana lotsakarturik, arpegia sugarretan eukala— badakizu zelan Ozinbeltzeko seme nagusiak... Iñoiz ez deutsat arpegira begiratu, egundo ez dau berba bat nire aotik entzun, kristinauen areiua dalako; baiña gaur bera dala guda onetarako zirikaria aitu dot eta... Pedro Marik esango deutsa, nigaitik ezer egin nai badau Portunek, amatau daiala gudarako sua, edo gitxienez, egin daiala zerbait nire Aita gudara ioan ez dediñ...

        Riktrudisek berbetan ziardun bitarte guztian, andra Luzia, eskuetako zeregiña itxita, bere alabeari artez artez begira egoan, konkortutako emakume baten antzera. Riktrudisek bere iarduna amaitu ebanean, andra Luziak esan eutsan:

        —Arriturik naukan, neure alabea, ezaut ezagututen. Noiztik eta ona az eu olangoa, Riktrudis? Noiz emon don oinkada bat bakarre eure Amaren baimen baga? Noiztik az aiñ eurezkorra?

        —Ara, bada, Amatxo, gure etxearen onagaitik, zeu atsegiñ apur bategaz ikustearren...

        —Bai, bai, ori bai; bein bere ez don, Iaunari eskerrak, gurasoen onerako ez dan gauzarik egiñ; maite dozuz eta maite abee; baiña zelan sartu az gizonen gauzetan, eta neuk ezer iakin barik?...

        —Ez zaite, Ama, aserratu: egia esagon deutsut, beti legez. Aurrez gogoratu iatan ez iatzula zeuri ondo iritxiko egitera ninoiana eta...

        —Ainbat gaiztoago. Orrek erakutsi bear euanan ez zala ona ik darabilnan asmoa.

        —Asmoa —parkatu eidazu, Amatxo— baiña asmoa ontzat euki dot. Guda bat beti da txarra, eta askozaz txarragoa zuzenbidetik ez datorrenean.

        —Eta ik, beastun bagako usakumetxoa, zelan dakiñ guda bat bide zuzenetik noiz datorren? Ori gizonak erabagi bear daben gauzea da, eta emakumeen iritxia iakin bear balitz, irea baiño lenago da eure Amarena, eta neuk esaten deunat bein bere ez dala bide txarrekoa euskaldunak prankotarren kontra asten daben gudea. Riktrudis, ik gaur egin donan lango gauzarik ez dau beste emakume euskaldun batek bere bizian egin. Esango daroe ez daukanala ik eure sanetan arako gure mendiak, gure izate eta izkuntza zarraren alde il ziran anaia erri-zaleen odola.

        Andre Luziaren itz-zaparrada guztia irri-barre gozo bategaz entzun eban Mendiolako alaba bakarrak. Baiña bere Amak azkenengo itzak esan zituanean, aingeru zoragarriaren arpegia gorritu zan bat-batera, bere begiak malkoz bete ziran, bere biotza mugidaldatu zan, eta leiñargitasun benetakoaren esanakaz erantzun eutsan bere Amari:

        —Ama, ori esaten badabe, ez dabe ondo esango. Beste edozeiñ emakume bestean euskalduna naz ni: neure sanetan neure anaia maiteen odola daroat, Mendiolako etxeko andrearen odola: ez neuke bildurrik izango euskaldun guztien aurretik, Aitaren ordez edo Aitagaz batean, neure erriko etsaien kontra, aizkora bat eskuan dodala ioateko, gure lurra, gure izkuntza edo gure izatea zematuaz baletoz: etsai ugariak ikusi arren nire aurrean, ezlitzateke orduan ikaratuko nire biotza, ez neuke dardararik izango nire besoan iente arrotzaren buruak erdibituteko: nire geien maite nai ditudan arimako ondasunak ostuteko gogoak balekarrez, guda zuzenean iokatuko genduke; baiña ez dago gaur, Ama, olango gauzarik: gizon gaizto batzuen bidebagako andi-nai izateak edo beste batzuen kurruka-egarria, aspaldietako ikusi ezaiñak, edo norbaiten umekeriazko eztabaidak, auts artean ia estaldurik egoan su kaltegarria barriro biztu nai dabe. Eta ori ez da ondo: gudara ioan bear da, guda egin bearra nai eta naiezkoa danean, eta ez batek edo bik bere griña zatar guzitai asete bat emon gura deutseelako. Orregaitik, Pedro Marien bitartez esan deutsat Aitari, gure arimen bakeagaitik, anaia prankotarren kotra ez dedilla ezertan asi, oraingoan beintzat.

        Bere alaba ederraren begi ederrak malkoz beterik ikusi zituanean, andra Luziari biotza samurtu iakon, damutu iakozan esanak guztiak, laztanka asteko gogan iatorkon, bere zeregiña alde batera itxi eban, eta, arturik bere iarrilekua, narraska Riktrudisenganaiño eroan eban.

        —Ez adi estutu, kutuntxoa, —zirautsan— ez adi estutu; danok dakie emen zeiñ etxetako alabea azan, eta zeiñ ona, eta zeiñ ederra, eta. Baiña, Iesus! Iesus! euk bere andiak esaten ditunan. Ez dedilla gure Aita anaien kontra asi! Gure anaiak noiztik ona dira prankotarrok, maite? Noiztik ona? Gure arerioak okerrenak ez dira beti?

        —Ai, Amatxo! Zeu, antxiñetarik biotzaren erdian daukazun naigabeak itxuturik ipintzen zaitu. Ondo dakizu, danok Iaungoikoagan anaiak gareala, eta geiago ostera sinekoak dira, eta, euren zorigatxez, euskaldun asko ez oraindaiño. Egia da prankotarrak gure arerioak izan dirala gizaldietan; ezbearreko gauza dongeak egin deuskuezala egia da; badakit euskaldun askoren odol garbia busti eta narotu dituala gure zugaztiak, prankotarrak dirala eta ez dirala; badakit eurakgaitik daukagula euskaldun guztiok biotz gaixoa barru-barruan minberaturik; baiña gizon arrotzak azkenengo gudetan egindako marratik kanpora daukaguzan artean, gure ekandu zar eta izateko ereari geiago ikututeko asmorik baga bakean bizi diran bitartean, gu legez kristinauak dirala gogoratu nai dot; neure lenengo urteetatik biotzaren erdian sosmau neban gorrotoaren su-garra amatau gura neuke; Kristo Iaunagan neure anaiak legez begiratu gura deutset prankotarrai, iruntzi-alak iruntzita bere. Kurrukarako gosea Iaungoiko guzurrezkoen erakusten oker bat baiño ez da: parkamenduko erakutsia, Kristo Iaunak zeruetatik ekarri euskun egia zuzena.

        —Ai neure alabea, ez aiz i Ama.

        —Baiña bai kristinaua, eta zeu, Ama izan arren, kristinau benetakoa zara gaiñera, zeuk uste dozun baiño obea.

        —Itxi daiogun gauza oni bakean, eta esan eidan gudarako bide onen iatorria zelan iakin donan.

        —Bai pozik, Amatxo. Ara bada: gaur goizean, sarri oi dodan legez, Amando apezpikoaren oiñetan autorrera on bat egiteko usteagaz, done Pedroren Elizatxora ioan naz. Neure eginkizunak amaitu ondorean, Amando Kristoren erakusleak beragana deiturik: «Aita non dozu, Riktrudis?» itandu deust. «Aita, erantzun deutsat, nire Aita, orain iru egun dala etxetik kanpora dabill, non ez dakit, iauna». «Ozinbeltzeko batzarrean egongo iatzu, beste etxe iauntzetako gizon askogaz batean», esan dau Amandok.«Beraz, —asi naz ni itaunketan— euskaldunak zeregiñ astunen baten gaiñeko batzarra dauke?» «Bai, —iarraitu dau Amandok—, bai, eta gauza onerako ez. Lengo baten, prankotar agintari batek eta Ozinbeltzeko Portun seme nagusiak, Aitz-barrenengo Eliza aurrean eztabaidaren bat izan dabe. Prankotarra bere bidean elizara eioan, eta Portun orrek, sinizte bagea eta arroxko samarra zelan dan, fedearen kontra zerbait esan eta barre eta ziñuren batzuk egin bear izan eutsazan fedezaleari, eta onek Iesukristogaitik arpegia erakutsi ebalako, alde batera eta bestera gizonak iarrita ukabilkadaren batzuk alkarri emonak izan bear dabe. Ordutik ona, or dabill Portun su eta garrak arturik, euskaldun altsu guztiai deiezka, Aitz-barrenen iazo zana berak nai daben eran guzurrakaz apaintzen, eta alde guztietan deadarka, ez dagola lur onetan gauza onik prankotar guztiak inguruetatik bein betiko kendu baga. Aitz-barrenengo kristinauak Otxoaren mandatariari ez deutse abegi onik egin, baiña beste euskaldun kristinau askok, ez iakiñean, ontzat emoten dabe guda barri gogor bat prankotarren buruko arrotasunak kentzeko (alan diñue), eta ez dakit emen zer gertauko dan, bada guzur-zaleak berenagaz urtetearren asmautako guda bat Iaungoiko egiazkoak ezin leike ezertara bedeinkatu. Nabillen toki guztietan bakezko mandatari naz ni, ez prankotarren aldekoa; (badakizu Dagobertok bere lurretatik erbestetua nazala, baiña alan bere ona besterik ez deutsat opa) ez euskaldunen arerioa: gizon guztiak ditut nik adiskide eta geiago Iesusen adiskideak badira: gizon guztiak gura nituke nik maitetasunezko lokarriakaz alkartu, eta orregaitik eta oraingo aizkorak artzea ondo ez dalako, euskaldun eta prankotarrak alkar barriro io eztaien alegiñak egin bear ditut.

        Bart arratsean Ezpeletako Ubero zarragaz egon nintzan, eta gizon arima garbiko aren laguntasuna badaukat, gaur goizean zuen etxera ioateko nengoan, eta poztasun andi bat artu dot zu emen ikusi zaitudanean. Mendiolako etxea izen andikoa da Euskal-Errian, eta etxe orretakoak nai izan ezkero... Arrenez naukazu, bear bada, Riktrudis, Iesusen izenean. Zuk neure lanbidean lagunduko deustazu; ez da alan? —Pozarren, iauna, —erantzun deutsat. Niri arrenik egin bearrik ez daukazu: nire arimearen gidari zuzena ia urte bi onetan zu zara, zeure gogoa da nirea, zerren zeure aotik entzuten dodan Iaungoiko maitearena. —Bai, zure biotzaren barri banekian nik: zuk lagunduko deustazu, bada; baiña zure Amak?

        —Nire Ama ona da, Iauna, —esan dot. —Bai, bai, ona da —iarraitu dau— badakit ondo, guztiz ondo dakit; baiña prankotarren aldetik ainbeste miñ artu dau gaixoak eze... Ara, Riktrudis, Pedro Mari morroi zarra Aitagana bialdu egizu... Amari esan barik. Zure Aitak zure begietatik ikusten dau, eta ona da, eta iakin daienean... Amari gero esango iako.

        Onenbestegaz agurtu gara, eta badakizu zeuk gero zer egin dodan. Ondo egin dot, Amatxo? Baietz esan eidazu, eta guztiz atsegindurik ipiñiko nozu.

        —Ondo... bai, Amandok esan deunana egia bada... eta egia izango da, apezpiko iaun egizalekoak esan dabenean; baiña ez dakit nik zergaitik naiagoko neukean berak Aitza-barrengo iazoera orren gaiñean esan deutsun guztia guzurra balitz. Ain nago prankotarrai buruaren erdian beste zartada bat emoteko gogotsua!... Eta zergaitik gura ete eban Amando iaunak euri emon deunan eginkizun ori ire Amak bereala ez iakitea?

        —Ez dozu igarten, Ama? Len bere esan deutsut bada. Zeure biotzaren erdian daukazun naibageak pranko eta euskaldun arteko gauzak ondo ikusten isten ez deutsuelako.

        —Naibageak itsutua ete nauka bada? Iesus milla bidar! Nik bere, beste gauza guztien gaiñetik kristiñau izatea gura dot ba. Samiñez beterikako Ama Maria, lagun zakidaz!

        Zeruetako Iaun Egille ona, parkatu eidazuz neure zorrak, nik neure zordunai parkatuten dautsedan era berean. Bai, miñ andia artuten dot, baiña guztiai parkatuten deutset.