XV
BARREAK ETA NEGARRAK

        Auñemendi guztia sutan dago, gorrotozko sutan. Erri guztiak bekaizturik aurkituten dira. Kurrukarako deadarrik galgarrienak urteten dabe euskaldun askoren bularretatik. Egiteko entzungarri bat egin bear zan.

        Zer gertaten da? Egundaiño entzun eztan gisako iazoerea. Euskaldun agintari baten alabea, alaba bakarra, aberatsa, argia eta ederra, bere aide eta ogipeko batzukaz, prankotar bategaz ezkonduteko asmoan erbestera ioan da.

        Aide gitxi eruan ditu Mendiolako alabeak, zerren senitartekorik geienai txarto iruditu iakuen Riktrudisen labankeria.

        Gora-goraka dabilz Auñemendin gizon eta emakumeak, zar eta gazte, andi eta txiki, aberats eta lander, kristiñau eta fedebagakoak: Riktrudisegaitik eta bere laguntzaille guztiakgaitik, arao, birao eta zakarkeririk zatarrenak esaten ditue. Etxakuen itxi bear geiago Euskal-Errian sartzen: bizi eitezala Erdalerrian beti, euren gogoz erdaldunakaz bat egitera ioan ziran ezkero. Euskaldun agintari guztiak uste onetan egozan. Ubero zarrak berak, lagunen batzuk iritze eske oe aurrera ioan iakozenean (bada aspaldietan oian bizi zan) ez eitzola ondo Riktrudisen egitadeari agertu eutsen, Euskal-Errian mutill onak bat eta bi baiño geiago bazirala eta.

        Ozinbelzkoak erririk erri ebiltzan danak, menditar guztiak asko eta geiago berotu nairik. Prankotar biurri malzurrakaz ekiñaldi gogor bat egin bear zan, erakuste barri barri bat emon bear iakuen: ez eiela uste izan onean onean ibillita, euskaldunai egiñiko deztaiña eta bidebagaleroal azti eta geldituko ziranik. Aztu? Lenago urtuko ziran atx eta lur guztiak menditarrai egindako iraiñak aztu baiño. Batez bere Portunek Aitz-barrenen arturikoa. Eta emen egoan eskergaari arrigarriena, Ozinbelzkoen ustez. Portunegaz burruka ibilli zan gizonagaz beragaz ezkonduten zan Riktrudis! O! Dxartadarik andiena Otxoatarrai arpegi-arpegian emotea zan ori. Orrek ezin eikean parkamenik euki, eta ez eban eukiko. Lurbira guztian iakin eragin bear zan, Otxoatarrak... euskaldunak nortzuk ziran. Prankotarren kontra guda gogorra, eten bagea, betikoa, asteko ordu eta garaia etorri zan.

        «Nik esan nituan gauzak urten dabe argitara, —zirautsan Portunek etxerik etxe—. Arnoldo salduta egoan eta bere Sorterria saltzeko prest, eriotzea etorri iakonean. Bakotxari berea emon bear iako, eta nik ezagututen dot gaztetan Errizalea izan zala; baiña zartzara, bere alabeagaz txotxinduta, Riktrudis andi ikusteagaitik, errege-usaiñekoakaz ibilteagaitik, eta eliz-gizon arrotzaren esandeak entzunda, edozetara iarri zan. Eta Aita eta Ama ill arren, Riktrudis petralak ez dau gero aztu gurasoen erakutsia, eta ekarri deutsa orain Euskal-Erriari izugarrizko lotsaria eta kaltea. Mendiola eta bere lurrak prankotarrenak izango dira gaurtik aurrera, gure etxean geuri agitzera sartuko iakuz arrotzak, ekarriko deuskuez euren oitura gaiztoak, eta agur gu eta gure gauzak, al dogunak al doguna egiten ez badogu. Aitarren-seme altza bear gara danok, agiñak erakutsi bear deutsaguz arrotzari, ez dau emen erbestekok oiñik ipiñi bear».

        Egia ziñoan Portunek, Auñemenditarren iritxiz. Mendiolakoak ondamendira eroien Euskal-Erria. Arnoldo salduta egongo zan, eta orregaitik prankotarrakaz gudarik ez eban gura izan: Riktrudisek barriz lotsagarrizko gauzea egin eban eta etxakon geiago Euskal-Errian sartzen itxi bear. Eta Amandori? Amando bere, gizon ona zan baiña, erbestekoa zan eta... Armandoren kontra ez ziran ainbeste azartuten euskaldun kristiñauak, fede gaiztokoak bai; baiña Riktrudisen kontra danak ao batetik itz egiten eben.

        «Egundo olangorik! —entzuten zan edonun— Riktrudis orrek esne epela zirudian baiña, berotu zan esnea, eta irakiñ eta gaiñez egin bere bai Erriaganako maitetasunaren su-garra amatau arteraiño. Ainbat gaiztoago beretzat. Bere izena lurrun artean ostendu da, eta erre eta ondaturiko gauza bat dirudi».

        Mendiolakoagaitik nok aterako eban arpegia? Ez egoan Auñemendin orretarako ausardirik eukan gizonik. Bat bakarra izan zan, Padar Koblakaria. Eliza aurreko enparantzan, gizon aserre askoren erdian, asi zan Peru, Arnoldoren egitada andiak esaten, eta bere alaba kutunaren ontasun barru-barrukoak erakutsi nairik; baiña koblakari zarrak bere gaiñean izan zituan egurrak: batak io, besteak bultza, orkoak lurrera bota eta angoak zapaldu eta makillatu, ill eben Peru gizagaoxia, salkindarien lagun oker oskill bat zala eta. Gizon zarra ilteko asmogaz ez eiakozan lenengoan asi; baiña Ozinbelzko morroi baten makilkadeak illda itxi eban beintzat, eta zamaldako gizon guztien artean ez eutsan iñok itzalilleari oratu. Kontrara: Koblakaria illda egoala ikusi ebenean, ondo egin iako, —ziñuen danak— berea da errua, barritxu zitala ez izatea biaño ez eukan».

        Ez zan, bada, Auñemendin Mendilakoaren aldeko gizonik geratu; ez zan bat, ango euskaldun guztien artean, gauzak zelan ziran ikusi eta astertuteko beregandedunik; erruki pixka bat gelditu iakonik ez egoan iñor: dana zan aserrea, gorrotoa, kurruka eta zitalkeria.

        Irakurlea: iatzi gaitezan Auñemenditik bera, itxi daiguzan emengo negargarrikeriak, eta Ostrabento alderaiño goazen gu. An daukez Adalbaldoren etxadikoak aberastasun ugariak; bere aide batzuk eta ogipeko geienakaz Riktrudis ara ioan da, an Amando apezpikuak prankotar dukea eta Mendiolako alabea bedeinkatu ditu gogoz eta poz-pozik, beti alkarrenak izan daitezen.

        Nok esan ondo gazte bein biotzeko atsegintasuna? Bata besteaganako iaiorikoak izanda, uste-uste barik billatu eben batak bestea; ezagutu ordurako maitetu ziran biak; ainbeste illebeteko bitartean ez eben ikusi alkar; ikaraz egon ziran biak geiago lurrean ikusiko ete ziran bildurrez; negar andiak egin zituan euskaldunak bere iauregiko bakartadean prankotar ederra iñoiz ostera aurkituko ez ebalakoan; prankotarrak bere aldetik ikara gogorrak igaro zituan Euskal-Erriko aingerua beste norbaitek eroango eutsalakoan, eta orain, eragozketa guztiak kendurik, bata bestearen besoetara etorri ziran, alkarganatu ziran biak beti-betiko.

        Ezteguetarako batu ziranak bere aukeraz eta pozarren egozan. Ostrabentokoak tint ondo eritxoen euskaldunari, bada Riktrudisek, bere bakunde eta tolesgabetasunagaz prankotarren biotzak irabazi zituan, eta bere dertasun, egokiera eta emaguri zintzoagaz guztien erregiña on bat zirudian. Euskaldunak barriz, ikusi ebenean Adalbaldo eta bere aideen Iaungoikotasun benetakoa, Riktrudis esku onetan iausten zala ziñuen, eta ez zala izango errez Euskal-Errian bertan, beste alango gizon bat billatutea. «Balekie gure aldean —zirautsen— Adalbaldoren etxadia zelangoa dan, ezleuke gorrotauko iñok gaur legez; zerren gu, Auñemendikuok, buru gogorrekoak izan geinkez, baiña biotz gogorrekoak ez gara».

        Ostrabenton egozanak Auñemendin zer igaroten zan ez ekien asko. eurak etxetik urten ebenerako sosmau eben zerbait maitasunezkoa ez zana, trumoi egunetan marboillean ikusten dan odei matasa baten antzera; baiña trumoia laster igaroko zala uste izan eben. Euskal-Errira biurtuta lenengo egunetan, bada Euskal-Errira ioateko ustetan egozan, betozko illunen batzuk, erremuskadaren batzuk, ezin ikusiren batzuk izango ziran: baiña Adalbaldoren zuzentasun ezagutu eienean euskaldunak, prankotar gizon andia menditarren aldekoa eta euren lege eta ekanduzalea zala ulertu eienean, Mendiolako ateak menditarrentzat len legez zabalik egozala ikusitakoan, pixkaka-pixkaka etorriko ziran Mendiolara ienteak, eta euren adiskide on eta laguntzaille gogorrenetakoa legez begiratua izango da erbesteko dukea. Ikusi daiela gureak Adalbaldo eurakaz batera, zeiñ eta zelangoa dan iakin daiela ondo, ezagutu daiuela bere biotz artez eta samurra, eta euskaldun guztiak adiskidetzat euki izango darue, Amando adiskidetzat dauken senean. Urriñetik txartzat euki izan dana, gure ondoan ikusita gero, askotan maitatu izan oi dogu.

        Onetan egozan Ostranbentora baturiko euskaldun eztegulariak, ia etxerako bideak artzeko asmoetan, eurak egozan mandiotaraiño eldu zanean, atz eta putz eta bero eta lurruntsua, gorputz guztitik izerdia eriola, bero andirik ez egoan baiña, menditar gizakote narras baldan bat.

        —Iesus! Aitearen, Semearen... —esan eban Riktrudisek—. Zer dakark, Lope, euk onaiño?

        —Zer ekarriko dot, andrea...

        —Ezteguko ondokiñak iatera dator ori —ziñoan Pedro Marik gizategiko atetik, barrez eta algaraz.

        Emon eutsen barreari etxeko guztiak, bada gure Lope bene-benetan egoan barregarria. Alango gizon trauskillik! Abarka urratuetatik beatz lodi biak agirian ekarzan, txaberama andi biren buruak legez, bernetako soka eta oialak bebera iausita, berna-sorki batzuek itxureagaz; ia gerriraiño basaz beterikako soiñeko dindirriduna; lepotik bera lenago ikusi geuntzan narruzko zorroa; esku batean makilla bat eta bestean edan-ontzi ez-txikia; eta arpegi zabal biribilla sagarrik gorriena baiño gorriagoa.

        —Barre egiten dabe baiña ezdakart nik barre eragiteko albisterik, esan eban.

        —Zer dakark bada?

        —Gauza onik ez.

        —Esaik bada zer dan.

        —Zer izango da, nire etxekoandreak ez daukala gaur Mendiolan ez etxerik, ez abererik, ez solorik eta ez basorik.

        —Zer diñozu, gizona?

        —Mendiolako morroiak etxetik kanpora atara gaituela diñot, an ez dabela Riktrudisek aginduten eta.

        —Zeiñek aginduko dau bada?

        —Zeiñek ez dakit ondo: Auñemendik, Erriak, euskaldunak edo ez dakit nik zeiñek.

        —Edanda zagoz zu.

        —Ez dot ondiño nai beste eta gitxiago be edan, gura baizen lenago amaiktu iatan edaria eta.

        Barre guztiak iges egin eben gizategitik. Egia zan: barre egiteko albistarik ez ekarren Lopek.

        —Zeiñek atera zaitute etxetik? —itandu eutsen danak.

        —Ozinbelzko Portunek.

        —Portunek? Zergaitik baiña? Zer dala eta?

        —Gure etxeko andrea erbestekoagaz ezkondu dalako: Euskal-Erriko lurrak eta ondasunak prankotarrenak eziñ izan leikezala eta.

        —Eta gu errira goazenean, non sartutea gura dau bada?

        —Errira ioan? Ez eizue errira ioaterik gogamendu, ez deutsue itxiko eta.

        —Itxi ez ostera? Zein eta gero Portun gure errian eta etxean sartzen galerazoteko?

        —Euskaldunen nagusi edo andienetakoa beintza ei da.

        —Ez dago esku txarretan Erria! Baiña ez da bera bakarrik agintari: Euskal mendian badira beste batzuk Portun baiño andiagoak, eta ikusiko dogu.

        —Portunen esanera iarri ei dira beste agintari guztiak bere.

        —Eta egiaren alde deadar egingo dabenik ez dago iñor? Gugaitik ez dau batek bere arpegirik aterako?

        —Zeiñek gero? Bat asi ei zan zeuen onagaitik zer edo zer esaten, baiña emon ei eutsen berea.

        —Zein zan bera?

        —Padarra.

        —Zer egin deutse?

        —Ill.

        —Ill?...

        —Bai. Lurpean sartu eben beintzat eta...

        Danak gelditu ziran batak besteari begira zer esan ez ekiela.

        —Uste genduan baiño astunago dator ekaitza —esaeban azkenean Riktrudisek—. Ez zan egun bi edo iruko trumoia guk erritik urteeran ikusi genduana, negu baltz luzearen asierea zan, bada negua bere gogortada guztiakaz iausi da Mendiola eta Euskal-Erri guztiaren gaiñean. Eta bear bada neure erruz, neure...

        —Zagoz ixillik, Riktrudis —esan eutsan Amandok— Portunek daukan aserrearen zarraparrada bat da guztia, eta ezin leiteke izan iraunkorra.

        —Zarraparrada ori izango da naikua, Amando iauna, euskal lurrean ainbeste bidar ereinda dagon gorrotoaren asia erneteko.

        —Baiña neuk, Iaungoikoaren lagunatsunagaz, erne ala aterako dot. Aruntz noa gaur bertatik, billatuko ditut biotz oneko gizon guztiak, danai berba egingo deutset, eta gauzak zerbait ondutea itxaron neike, Fedegaiztoko gizon kurrukari baten iritzi eta gogoari ezin leiueke iarraitu euskaldun kristiñauak, eta ez deutse iarraituko.

        —Bildur izateko da gero, iauna, orain Auñemendira ioatea: ez dakizula gertau Padar gizagaisoarena.

        —Ainbat obeto niretzat, olan balitz.

        —Neuk lagunduko neuskizu pozik, Adalbaldo gura izan ezkero —diño andre gazteak.

        —Ez, zuk ez, eta beste iñok bere ez: neu bakarrik ioan bear dot lenengo: bideak egindakoan besteok. Ez deitxozu, Adalbaldo?

        —Bai, iauna. Bideak egitera neu ioango nitzateke; baiña indarrean, gogorrean, guda soiñuan ioan bearko neuke, eta ori ez dot nai. Ez dot gura geiago gorrotorako apukorik ipiñi. Bakezalea naz, badakizu zeuk, eta bakean nai neuke ioan Euskal-Errira, anaien artean legez, ezpanetan irri-barrea eta biotzean poztasun andi bat ditudala. Orretarako eguna ainbat lasterren etorriko al da. Zu eta ni, Riktrudis —iarraitu eban andreari begira— ementxi biziko gara bitartean, ekarri dituzun aide eta etxadikoakaz batera, Iaunaren legea gordeaz eta gorde eragiñaz, arrenetan beti Amandok, itxaroten daben legez, arimen irabazia izan daien. Zu ondo izango zarala uste dot: euskaldunak ementxe daukazuz, zeure lenagoko morroiak bere bai, ondasunak ugari ditugu, maite gara: zer geiago guraritu geinke lurrean? Beste zerbait opa badozu, esaidazu, Riktrudis, eta laster beteko iatzu zeure gogoa.

        —Eskerrik asko, Adalbaldo. Geiegizkoa zara niretzat, eta zugaz ondo ez izateko bildurrik ez daukat; baiña neuretarrak zeuri ez ondo begiratuteak min emoten deust.

        —Eta zer egingo deutsazu? gurea al da errua? Errua gurea balitz, orduan izango litzateke gauza mingarria, baiña ez dan ezkero ez daukagu zergaitik miñik artu. Guk egin daigun alegiña euren gogamen okerra kentzeko. Eta oraintxe bat-batera otuten iat gauza bat, zuri txarto ez badeitsazu, egin geinkeana.

        —Zer da bera?

        —Zure Auñemendiko ondasun guztiak Euskal-Erriko landerrentzat istea, neureakaz naikoa eta geiegi daukagu eta. Orretara ikusiko dabe zure erritarrak zure ondasunen billa ez nazala ibilli, orretara ezagutuko dabe Euskal-Erriko agintaritzien zale ez nazala. Zer diñostazu, Riktrudis? Zer diñozu, Amando iauna?

        —Gogamen ori ederrenetakoa dala, eta asko eta asko lagunduko deustala euskaldunen biotzak zuen maitetasunera ekartzen —erantzun eban apezpikoak.

        —Beste ondasun guztiak emoteagaz —esan eban Riktrudisek— ez dot bapere nekerik artzen, baiña neure gurasoen iauregia, neure iaiotetxea... Nun sartuko gara geu euskal mendira goazenean?

        —Edonun, Amando bizi dan etxean bertan, edozeiñ euskaldunek emongo leuskigun ostatuan; baiña ez badeitsazu, itxi; zeure guraria egitea baiño besterik ez dot nai.

        —Ez neban uste neure gaizakana aiñ lotua nengoanik. Asko deitzot, Adalbaldo, guztiz asko; baiña zeure gogamena izan dalako eta Amandori ondo deitzon ezkero, neure etxea bere bai, dana landerrentzat izan dedilla. Ez dau Iaungoikoak aztuko nik oraiñ egiten dotan doskaiñ andia.