V
GIZON ARROTZA

        Esan ditudan gertaerak igaro ziranetik urrengo egunean, Aitz-barrengo eliz-ondoan Portunegaz aserratu zan gizona Amando apezpikoagaz izketan egoan, antxiñetako lagun bat legez. Zein zan baiña gizon ori? Adalbaldo dukea, done Jertrudisen loba ona, prankotarren erregetxeko semea, Sijeberto eta Ernulfo kondeen eta Alando Reims-ko Lenapezpikoaren anaia. Gizon iakintsua zan Adabaldo au, guztiz aberatsa, Iesukristoren lege zalea eta onoidade andiakaz apaindua.

        —Zu ziñan beraz —zirautzan Amandok, irri-barre amutsuagaz, euren izkuntzan— zu ziñan Aitz-barrenengo burrukalaria. Ez nekian nik, Adabaldo, ez nekian.

        —Burrukalaria erazkiro ez iauna.

        —Ez, badakit: ori olgetako esatea baiño ez da. Iatorri onekoa zara, eta zuk, zeurez, burrukarako biderik ez dozu emongo; baiña iñor aurrean iarten baiatzu eta zeure sinisteari ikututen badeutse.

        —Bai, iauna, bada; orixe da ni geien geien berotu nituana.

        —Zelan izango zan ipuiñ ori?

        —Zelan izango zan? Erregek bialdu nau zeregintxo bategaz Euskal-Erriko marra edo mugetaraiño, eta orain, Iaungoikoari eskerrak, baketan gagozalako, eta bake eretian euskaldunak gizon onak dirala dakitalako, zeuri agur bat egitea otu iatan, emengo Elizatxoak bide batez ikusiaz. Asmo onetan, baninoian lengo batean Aitz-barrenengo Elizara, arrentxo bat egin ondorean zeu nun ete zenbiltzan ango Eliz-gizonari itauntzeko usteagaz. Eliza aurreko enparantza edo zelai batean gizon talde andi bat billatu neban indar neurketan burdin luze bat iaurtika, batak orain eta besteak gero, eta danen artetik igaro nintzan egun onak emonez eta guztiak erantzun eusten; baiña norbaitek itandu ebanean: «zein da zaldun ori?» beste batek erantzun eban, neuk garbiro entzuten nebala: «ez dozu ezagututen: prankotar lapur bat». Ez neban iaramonik egin, zerren bat batera gogoratu iatazan gutarrak euskaldunai egindako lur-ostute eta beste dongakeriak, eta alderen batetik egia ziñoala neritxon.

        Baiña onetan entzun neban lapurra esan eustanak berak ziarduala esaten: «Eta Elizara doia gero bera, Elizara astegun buru zurian. Esaten dot bada nik guzurtiak dirala prankotarrak eta guzurra euren sinistea». Orduan biurtu nintxakon, eta bapere aserre barik eta euskaldun fede gaiztokoaren biotza Iesusentzat irabazteko gogoagaz, erantzun neutsan: «Gizona, begiratuizu zer esaten dozun: nire sinistea eta zuen artean askok daukazuena, ez da guzurrezkoa: Iesukristo da Iaungoiko egiazko bakarra...» Ez eustan itxi neure esana amaituten. Esku artean eukan burdin makillea gora iasota, etorri iatan aurreko aldera deadarka: «Zer begiratuizu gero? Zein zara zu emen niri esondeak emoteko? Zure siñistea eta zure gizakoena guzurra dala diñotsut, guzurra Iesukristo eta guzurtokiak zuen Elizak». Asi giñan ez-bai, ez-baian, berotu giñan, eta... baiña ez zan ezer izan: eldu euskuen batari eta besteari eta orretan amaitu zan dana.

        —Baiña io egin ei zenduan bada?

        —Io edo, ez dakit bada nik, berotasun atan...

        —Eta aztu iatzu? Ez daukazu gorrotorik?

        —Aztu diñozu? Berealaxe, iauna, berealaxe. Naibage bat badaukat nik ordutik ona! Bear bada, bigunago itz egin baneutsa nik gizon ari, bere biotza Iaungoikoarentzat irabaziko neban edo ipiñiko neban irabazteko bidean. Eta orain, neure erruz, neure gorrotoan egongo da, eta neure Iaungoikoaren gorrotoan bere bai. Aita zerukoari, orduko nire arrotasuna parkatu daidala eta ikutu daiola Portun orri bere biotzean.

        —Ondo da ori, adiskidea, ondo da. Lan andiak daukaguz emen Iesusen ikastegiko semeok, eta Euskal-Erri guztia Iaunaren siñismenera ekarri artean, lan egin bear dogu gogotik. Orretara etorri naz ni ona, Adabaldo, eta iakin nai neuke zuk...

        Aidean gelditu iakon Amandori miña, esatera eioanari azkenik emon baga. Atari aldean norbait oleska egoan. Iagi zan, «aurrera dana-dalakoa», esanaz, eta tipi tapa, tipi tapa igon zituen betik gorako maillak, eta apezpikoa eta bere laguna egozan tokiraiño sartu ziran Arnoldo eta bere alaba Riktrudis.

        —Ordu onean etorriak izan zaitezela —esan eutsan Amandok, ordu onean neure adiskidetxoak.

        —Baiña, iauna, —erantzun eban Arnoldok— kanpotarragaz zagoz zeu eta beste ordu baten etorriko gara.

        —Ez, ez, Arnoldo —dirautsa apezpikoak, emen dagoan kanpotarra zeuek ezagutu bear dozuena da, eta iarri zaiteze aulki orretan.

        Ezarri ziran, an egoanb gizon arrotzari zearka edo albokera begira, begiakaz gero Amandori zeiñ edo nongoa zan itanduten eutsela. Beste onenbeste egin eban Adalbaldok. Ez eban itxaro bear andirik izan danak bere.

        —Au da —asi zan esaten Amando, eskerreko eskua erbestekoaganontz iasota— Adabaldo kukea, Aitz-barrenen Portunegaz aserratu zan prankotarra.

        —Au? —erantzun eben Arnoldok eta Riktrudisek, biak batera, begiak Adalbaldoganontz botaten ebezala.

        —Auxe berau. Aspaldietako neure adiskidea da, kristiñau bene-benetakoa. Neu ikustera etorri da, oindiño ordu bete ez dala, eta oraintxe neiokon esaten Euskal-Errian zetan nabillen, eta zelan gura neukean biotz oneko gizon guztien laguntasuna Iesusen artaldera etxadi guztiak ekarteko. —Nai neuke iakin, duke iauna —iarraitu eban Adalbaldori arpegi alaiagaz begira— zuk lagunduko deustazun edo ez.

        —Iauna, zer esanik ez dago: nik gauza orretan neure indar guztiakaz lagunduko deutsut —esan eban dukeak.

        Eta au erantzutean Riktrudiseri begira egoan, eta Riktrudisek erakutsi eutsan begiakaz bere oniritzia. Arnoldo berutz begira egoan, bere gogarteakaz gogaketan.

        —Baiña beste ipuiñ bat dago emen. Orretarako bakea bear dogu, luzarorako bakea.

        —Nire aldetik, iauna, betikoa izango da. ez naz ni guda zalea: —eta au barriro Riktrudiseri begira egoala esaten eban— guda batek bere atzetik dakarz, laguntzailletzat legez, nekeak, goseak, aserreak, gorrotoak, kurrukak, negarrak eta odol-errekak; eta nik, alkarrenganako maitetasuna, zer iana, iakinbidea eta biotz barruko atsegintasuna gura nituke erri guztietan.

        Riktrudisek, bere burua piska bat bi bidar makurtuaz, erakutsi eutsan bere baimena arrotzari. Eta arrotzak, baimen orrek indartu baleu legez, iarraitu eban bereala:

        —Nire eskuetan balego, gure artean bakea betikoa izan dediñ euskaldunai emongo neuskioez indarrean malmuzkau eta kendu iakoezan lurrak;

itxiko neuskioe bustarri baga, beren lege eta ekanduakaz gura daben eran bizi daitezen, eta euren adiskide egingo nitzeteke, mundu guztiaren adiskide egingo nitzatekean gisara.

        Arnoldok iaso eban bere burua, eta erbestekoari begiratu eutsan, esaten ebana zindua ete zan edo ez ezagutu naian. Adalbaldok igarri eutsan euskaldunari zer iakiñ gura eban, eta agertu zituan geiago eta obeto bere barruko bidadi edo sentierak era onetan:

        —Ez dot nik uste errien zoriona andi izatetik datorrenik, eta bai onak izatetik: egin daiguzan onak, eta zorionekoak izango dira: sortu daigun biotzetan batak besteaganako maitetasuna, eta makillak, arriak, aizkorak eta geziak bere kauz eskuetatik iausiko iakuez gizon guztiai. Danok dakigu gaiztokeri guztien iatorria non dagon: Iesusen lege bigun gozoagaz astutean, zeruari gure betiko zoriontasun guztien gordelekutzat ez begiratzean. Gizon danak gura dabe euren biotzak eskatzen deutsen gozamena, eta zeruagaz aztuta bizi badira, lurrari euren bizileku bakarra legez begiratuten badeutse, Iaungoikoaren aginduakaz aztuta badagoz, ez dabe beste enparauen ardurarik eukiko; bakotxak bere gozotasunen gose-egarria bete naiko dau, al daben biderik, beste anai, lagun eta auzokoai beastun mingotxak iruntzi eragiten deutsezan edo ez begiratu barik. «Ibili nadin neu ondo, —esango dabe euren kolkorako— bete daidala neuk beste guztiak baiño andiago izateko daukatan gogo beroa, eta nire auzoko anaiak ondamuz urtu deitezela nire eskubide eta alizateak ikusirik: emon daiuedan nik neure griña guztiai eurak deadarka eskatzen deusten betekadea, eta ondatu beitez, gura badabe, nire geide edo lagun urkoak». Orregaitik saiatu bear dogu Iaungoikoaren bildur donea erakusten zeru goietan itxaroten daukagun ondo-izatea gogoratuten, eta norberaganako daukagun maitetasun oker eta geiegizkoa gizonen biotzetatik tutarrez kentzen. Olan izango dira errien agintariak errien guraso; mendekoak, seme on maitaleak; eta kristandade guztia etxadi zabal maitagarri bat.

        Adalbaldok iardunean ziarduan bitartean, Riktrudis mirarituta legez egoan, Amando pozarren, eta Mendiolako iauna zerbait esan naian egoera on bat billatu eziñik. Prankotarra isildu zanean, apezpikoak esan eutsan:

        —Ederto itz egin dozu, Adalbaldo: neuk bere geiagorik ez neban esango.

        Eta Arnoldok:

        —Bai, ederto esana dago; baiña parkatu bear deustazu, adiskidea, gogoratuten badeutsut zure erritarrak ez dabela olango erakutsirik burutan artu, nire gomutan beintzat.

        —Egia diñozu, euskaldun zarra, eta neuk daukat iñok baiño naibage andiagoa, prankotarra nazan aldetik, nire erritar agintari asko andi izannaiak itsutu ditualako. Ez dot gura eurak gaitik arpegirik atera, eta autortu bearrean nago, aspalditxoan eurak izan dirala bakearen areriorik gogorrenak emen inguruetan. Euskaldunak ez ziran asiko gure kontra gutarrak bakean itxi baleutse euren mendietan.

        —Ikusten dot, arrotza, bakotxari berea emoten dakizula, eta mingarria da zure erritar guztiak zure eritxikoak ez izatea. Euskaldunari bakean izten baiako bere basetxe eta txabolatxoetan, poz-pozik bizi da bere lur, soro, baso, bei, ardi, auntz eta beorrai begira. Ez iako iñoiz bururatuten beste lur bat guraritu bear dabela, edo beste erri batean obeto biziko litzetekeala, bada beretzat euskaldun lurra baiño lur oberik ez dago. Adiskide onak dituzu, eta edozeiñ estutasunetan ill arteraiño lagunduko leuskizue euskaldunok. Ez dira gudazaleak, eta, alan bere, gudetan ikusi zeinkez Anibaltarrakaz, aurren aurrenengo beti, edurrez estalduriko mendi Apeninos da Alpes deritxenetik zear, mundu guztiari azurretaraiñoko ikarea sartuaz. Ez deutse, eurentzat, arra bat lur ostuko iñori; baiña Euskal-Erriak daukazan mugetatik barrura badator iñor zematuaz edo zerbait kentzeko asmoetan, naiz eta izan munduaren iaubea, iarkiko iakoz aurrez aurre euskaldun guztiak, aitarren seme, morroi eta nagusi, Ama eta alaba; leoi biurtuko dira danak, eta euren iaiotetxean arrotz-etsaiaren oiña sartu baiño lenago, banan banan atari ondoan illotzik geldituko dira, arrotzaren kontra esatera ioiazan azkenengo apaldiz edo biraoa ortz estutuen artean geldituten iakoela. Olangoak dira euskaldunak; esan daidan obeto, olangoak gara: onean onak, txarrean okerrenak; geure gogakidan, abere batzuen gisara, edo odolean, biotzean edo ariman edo nunbaiten leiñargitasun egiazkoa darabilgunak. (Ez dot esaten panparroikeriz, egia dalako baiño, eta egia beiñ-bere ez dot arrokeritzat artu). Olangoak gara: gizonari laguntasuna emotean gozamena billatu oi daroagunak, eta bide batez edo era berean, erbestekoren batzuk gaiztakeriren bat egin edo biotza zelanbait zauritu badeuskue, atzerritarrentzat Ernioko atxak baiño gogorragoko gizonak. Besterik aitatu bearrik ez daukat: emen nago neu, neure semien eriotza negargarria igaroko urteetan aztu ezin dotana. Iesusen sinismenekoa nazanari eskerrak: sinismen orrek ipinten dau nire biotzean ezti piska bat, gero neure semeakaz bat egingo nazxala erakutsirik; sinismen orrek agintzen deust neure areriua maitetuteko, eta maitetuten dot, ustez; baiña beti daukat miñ neure biotzaren erdi-erdian. Eta nik ondo ikasten ez dotan gauzea auxe da: ez daukat gorrotorik onentzat edo orrentzat, esateko, eta alanda guztiz bere prankotarrakaz gudetan ibilteko amorratzen egon izan naz neure bizitza guztian.

        Arnoldoren iarduna, lenengo arreta andiagaz aitu eben beragaz egozanak; gerora, errukiz beterik. Amaitu ebanean, dirautsa dukeak:

        —Biotz andikoa zara, euskalduna, eta Euskal-Erria erri andi bat. Bene-benetan da mingarria zuek ondo ezagutuak ez izatea.

        Eta Amandok, berak gogamen guztiak eukazan gauzara berbaldia eroanaz, itandu eban:

        —Baiña ez dozue orain prankotarren kontra gudarik asiko? Zetan gelditu ziñan Ozinbeltzen?

        —Zeuregana orixe esatera etorri natxatzu, iauna. Neure alabatxu onek bialdu eustan mandatari bat, zeure izenean, Aitz-barrenen zer iazo zan esaten eustala; eta iakin nebaneko eta Uberoren eritxi ona iarraituaz, prankotarrai bakean iztea erabagi genduan.

        —Iaungoikoak bedeinkatu zaizala, Arnoldo.,.

        —Eta ez bakarrik ori. Norbait, Portunek belarriak berotuta, bide txarretatik aurrera asi ez zeitean, batzarrean batu ziranei esan neutsen, ez nebala nik, oraingoan, prankotarren kontra arri bat iaurtiko, eta gudabarrian asten ziran euskaldunei begi txarrakaz begiratuko neutsela, zerren Portunek, kristinau bizi eta il nai genduan guztiok iraindu genduzan Aitz-barrenen.

        —Iaun zerukoak saritu zaizala, Arnoldo

        —Arnoldo zaldun leiñargia —esan eutsan Adalbaldok— itxi bear deustazu neure besoetan estutu zaidazan.

        —Prankotarren besoetan ez naz egundo egon, baiña, ez zara zu besteak langoa: zulango gizonakaz adiskide izan nai dot: erdu ona.

        Iagi ziran biak besoak zabalik, eta bata bestearen kontra estutu eben alkar, Amando eta Riktrudis pozezko malkoak ezin gorderik egozan bitartean! Ze laurka ederra! Gizon bizarzuri ainbeste urtekoa, arrazarik zarrenetakoaren aurkeztaria, bere egun luzeak prankotarrakaz gudetan igaro zituana, prankotarrak ildako mutill eder maite bire gurasoa, prankotar gazte baten besoetan, biak siñismen batekoak eta itxaropen batekoak ziralako!

        Eta oraiñ gogoratuten iat, esan barik nengoala, Adalbaldo gizon gazte eta guztizko ederra zala. Ogetamarrenbat urte inguru eukiko zituan; andia zan, baiña ez lodia; ardatze baiño lerdenagoa; ule gorrizka eta begi urdiñ argi eta bizien iaubea; eta eute bigun ondo egiñakaz iantzia egoan.

        —O! —ziñoan Amandok— Iaungoikoak ekarri zaitue gaur alkar ikusi eta ezagutu daizuen. Biok izango zare nire laguntzailleak emendik aurrerantzean, gizon guztiak bear daben bata-besteaganako maitetasuna erakusten. urteetan nabill arimen billa, alderdi guztietan gomutaratuaz Kristoren esana: hoc est praeceptum meum ut diligatis invicen: au da nire esonde eta agindua, au da beste eginkizun guztien sustraia: maitetu egizue alkar. Maitetasunean ezagutuko gaitue gizonak Iesusen ikasleak garean edo ez. Eta iñor badago erantzuten deustanik maitetuten dituala aide, adiskide eta erritarrak, baiña ez etsaiak, esaten deutset barriro: ez da ori naikoa, ori edozeiñek egiten dakiana da, orretan irabazirik ez dago, arerioak maitetu bear dituzue Iaungoikoaren izenean, Iaungoikoagaitik, diligite inimicos vestros; bada ori da, Done Gregoriok dirauskunez, maitetasun egiazkoa. Erakuste zakona da au, ez da danentzat ekersituten erraza, biotzaren erdian, Arnoldorenean legez, zauri zarrak dagozanean; baiña ainbat onkai geiagokoak izango zare. Laguntzat zaukadaz biok gaurtik aurrera, oraiñ artean baiño bere lagun obetzat, eta bat orrek be aldeko urietan, eta beste orrek baso basterreko txabola eta mendi gaillurreko etxetxoetan, esan bear dozue zeruko oiarzun gozo batzuen antzera: diligite inimicos vestros!

        —Baiña, iauna, Euskal-Erriak ostu iakozan lurrak eskatuteko araudea galduten ez dabela.

        —Euskal-Erriak ezer galtzen ez dabela. Iaungoikoaren legea zuzen-zuzena da, eta bakotxari berea emoteko agintzen dau. A! Maitetasuna sartzen bada biotzetan, bereak eta geiago emongo iakoz auzokoari, gogo guztiagaz.

        —Bada orduan, neu izango naz lenengo prakotarrentzat maitetasuna erakusten, arima barruan daukadazan atsekabe guztiak itota. Gaizkiesalen batek esango dau ez nazala ni euskaldun ona, eta au samintasun barri bat izango da niretzat, bene-benetakoa gero! besteren batek zoratu egin iatala adierazoten emongo dau; baiña ez da ardura, gure legeak agintzen daben ezkero. Amando iauna, lagunduko deutsut orain artean baiño geiago eta obeto.

        —Baita neuk bere, nire itundari on eta antxiñakoa —diño Adalbaldok—. Maitetuten ditut gizon guztiak, eta erakutsiko dot neureen artean, zein maitagarriak diran nik ezagutu ditudan euskaldunak.

        —Eta Aitz-barrenean iraindu zenduzana bere maitetuko dozu?

        —Baita ondo. Zergaitik ez?

        —Eta zugaz aztuta gengozan, Riktrudis —iarraitu eban Abandok, beste aldera birata, geroago eta ugariago etorkozan malkoak gorde nairik—. Zer dirauskuzu, alabatxoa?

        —Nik, iauna, besteak beste. Aspaldian ezagututen nozu, eta badakizu gizon guztiak alkar maitatuteagaitik, poz-pozik neure odol guztian emongo neukeana.

        Adalbaldok, Riktrudisen aotik berba onek entzutean, lenengoan baiño biziago, zakonango eta maitaroago begiratu eutsan neskatilleari; eta oni prankotarraren begiradea ikusi ebanean, larrosa gorrien ederrak urten eutsen matrailla gaiñetara.

        —Benetan? —esan eutsan bere Aitak.

        —Ain benetan eze —erantzun eban alabeak, bera begira eta eskuakaz zer egiñ ez ekiala— prankotarrak eta gu adiskide izateagaitik ontxe emongo neuke neure bvizitzea.

        —Eta zeiñek emoten deutsu gurari sutsu txalogarri ori?

        —Zeiñek? Iaungoikoak.

        —Andiak dira Iaunaren gauzak —esan eban Amandok, bere malkoak gorde barik.

        —Andiak dira euskaldunak, geitu eban Adalbaldok!

        Arnoldok ez eban ezer esan geiago. Iñoren malkoak ikusi zituanean, bereak agertuko ete ziran bildurrez, danei erdi-agur eginda, abiau zan etxeruntz, bere alabea alboan eroiala.

        Andik laster urten eban Adalbaldok bere Amandoren etxetik, an egon ziran Aita-alabak zeintzuk ziran ondo iakinda gero. Arnoldo zan, apezpikoaren esanez, gizon burutsu, on eta euskaldunen artean eskubide andikoa; Riktrudis euskal mendietako aingerua. Eta aingeru onen irudia bere biotzaren erdian eroian dukeak, bakartadean gurtuteko asmoagaz, ia ia siñisturik aingerua zala ezagutu eban euskaldun emakumea, eta aingeruen artean ederrenetakoa.

        Riktrudisek, bere aldetik, gogoan eruan eban dukea, esanaz bere artean, barru-barruan, eta ixill-ixillik: orixe bai dala gizon bat ona... eta ederra!