XVI
AMANDOREN LANA

        Esan eta egin, Amandok artu eban bereala Euskal-Errirako bidea, eta Iaungoikoaganako zelan arimak irabaziko zituan gogartetuaz, eta len fede bagatasunaren illunpetik Ebanjelioko argira aterariko euskaldunak zelan indartuko zituan gogoratuaz, Ama Mariari, Done Pedro eta Paulo, eta beste Iesusen lege zabaltzailleai arrenetan eta arrenetan, eldu zan Auñemendiraiño.

        Bidean etorrela, aserre eta zer-esan andiak idoro zituan prankotarren artean euskaldunen kontra. Au eta ori egin ebela, bata io eta bestea zuzitu, orkoa zematu eta angoa ill, bataren gauzak erre eta bestearenak ausi eta birrindu. Neurriak artu bearko zirala basotar lotsabageen kontra, gogorrean asteko ordua zala, agintariak mendiak kiskaltzen asteko erregek zer esango eban zain egozala, norbaitzuk zerbait izan ebela euskaldun gudalariren batzukaz. Olango gauzak entzun zituan; baiña nun, nok eta zelan gauza garbirik ez.

        Lenengo euskaldunak prankotarren lurreko mugetan billatu zituan, azkon eta beskonakaz, Auñemendiko iagole edo zaintzaille legez. Ez eutsen abegi onik egin, baiña txarrik bere ez. Arpegirik ez emotea zan guztia: apezpikua alde batetik ikusi ebenean, beste aldetik iges egitea, agurrik egin barik.

        «Ba! Ori baiño geiago ez bada —ziñoan bere artean Amandok— toki egingo dot nik Euskal-Errian. Arpegi emongo deusten lekuetan sartuko naz, ioango naz adiskidien etxetara, eta ez ete al nabe danetatik kanpora aterako. Lenengo beintzat Uberogana ioan bear dot, eta an iakingo ditut barri guztiak garbiro». Eta uste onegaz, Larrasorotik, Iñalatzatik, Basaburutik, Burruntsaliniatik zear Ezpeletara sartu zan.

        Uberoren etxeko ate ondoan oles eginda lastger, mutill gazte eder batek millatsu gaiñera urten eutsan. Uberoren semea zan.

        —Egun on,Gaixpar —esan eban Armandok.

        —Egun on —erantzun eban besteak.

        —Zelan gara?

        —Bagabilz.

        —Eta aita?

        —Aita emen daukagu.

        Geiagoko barik barrura eioazan artean. «Um —gogamendu eban Amandok— legorra eta illuntxoa dago Gaixpar: bestetan lango arrera onik emen bere ez daukat: ekaitzaren ondorenak izango dira: ikusiko dogu zarrak zer diñoan».

        Uberoren aurrera eldu zanean, Amando, iarri baiño lenago, betiko arpegikera gozotxuagaz asi iakon izketan:

        —Zelan zagoz, adiskidea?

        —Alan alan. Txarrerakorik ez daukagu eta.

        —Iagita zagoz beintzat, eta ni azkenengo emen izan nintzanetik ona, zer edo zer irabazi egingo zenduan.

        —Iagita nabill baiña belaunetan indarrik ezin egin iat eta besoetan bere ez. Ost-ostean ioan nintzan igandean elizaraiño.

        —Elizaraiño bai? Asko egin zara orduan.

        —Asko bai obe. Zerbait, iauna, zerbait bakarrik. Asko eginda egon banintz, ez ninduan etxean billatuko.

        Gazteak onetan, albo batean iarrita egoan tokitik, zelatazko begiakaz begiratu eutsan apezpikuari.

        —Zergaitik ez ba? —itandu eban onek.

        —Zerren euskaldunak etxeqan egoteko garaian ez gagozan. Ez al dozu zeuk ezer entzun?

        —Gauza asko ez nik.

        —Ez zenduan entzungo. Oraintxe gogoratuten naz. Zu gure Erritik kanpoetan ibilli zara zeregintxu batzukaz, eta bidezkoa izango zara gaur emen.

        —Bidezkoa naz. Ez dakit ezer garbiro eta iakiteko ustean nator zugana. Zer darabilzue?

        —Zer erabilliko dogu? Gudarako asmoa eta gogoa.

        —Gudarako asmoa eta gogoa? Zergaitik baiña?

        —Zergaitik, zergaitik. Euskal-Erriko Lorea eroan deuskuelako.

        —Eta zuk badakizu eroan deutsuen edo bere gurariz ioan dan?

        —Dana dala. Beti da txarto Sorterritik kanpora arerioakana ioatea.

        —Zertara ioaten dan. Sorterriarentzat lagunak egitera ioaten bada ez beintzat.

        —Ezin geinke guk prankotarren artean lagunik euki.

        —Orretan zagoz zu bere? Benetan diñoztazu?

        —Orretan nago, eta bene-benetan esaten dot.

        —Bada nik lagunak kristiñau guztien artean euki bear ditugula diñotsut, eta zenbat geiago eta zenbat lagunago obeto dala. Neu ioan naz Euskal-Erriko Loreagaz Ostrabentora, neuk bedeinkatu dot bere eta Adalbaldoren alkartuerea, eta ondo egin dodala eta nago.

        —Ez egizu ori esan, iauna, edozeiñ euskaldunen aurrean, danak dakie baiña.

        —Edozeiñen aurrean esan nekieala uste dot, eta edonori ondo irudituko iakolakoan, gizon zuzena bada. entzuidazu esan bear deutsudana lenengo, eta zeure biotzqk emongo deustan epaiaren zain geldituko natxatzu. Riktrudis eta Adalbaldo uste-uste barik neure etxean ezagutu ziran, bereala alkar maitetu eben, eta arrezkero euren biotzak alkarren billa ebiltzan. Onak ziran biak, bata bestearentzat gisakoak, eta biak euken gurasoen baimena. Zer egingo zenduke zeuk olango gazte on bigaz, edo lagundu ainbat lasterren euren guraria bete eien; edo itxi, biak illuntasunean bizi eitezen; edo Iaungoikoak erakutsi eutsen bidetik atera, ondamendiko zorian gelditu eitezen arima eder biak? Ez deustazu erantzuten; baiña olango gazteai zer egingo zeunskioen badakit: lagundu al dozun indar guztiakaz, eta neuk bere orixe egin dot: lagundu al izan dotan giñoan.

        —Baiña euren guraso eta erriak arerioetakoak diranean...

        —Orduan obeto, Ubero adiskidea, orduan obeto. Ez da gauza on bat Erri bi baketutea? Bada arerioetako etxadi andi bat alkarturik, prankotarrak eta euskaldunak baketu al bageinkez, gauza on bat egiten dogu. Orregaitik, pozarren iakin neban Riktrudis eta Adalbaldo maite zirala, orregaitik lagundu dautset, euren ondo-izateak Errien osasuna ekarri daian. Euskal-Erriko Lorea erbestekoak ezagutu daienean —uste izan dot nik— ain bizitza on eta usain gozozkoa erabilliko dau eze, maitetuko dabe prankotarrak eta obeto begiratuko deutse Lore orren mendiari. Adalbaldo zaldun zuzen eta garbia Mendiolako alabeagaz bat egiñik ikusitakoan, prankotar gaztearen leialtasun egiazkoa ezagutu ondorean, urreratuko iakoz euskaldunak eta maitetuko dabe, eta ez deutse prankotar guztiai begi gaiztoakaz begiratuko. eta era orretan —uste neban nik— ainbeste gizaldian gorrotoz bizi izan diran Dierri biak adiskidetu leitekez...

        —Nire usteak, Ubero —iarriatu eban apezpikuak— nire usteak prankotarren aldetik beteten asi dira: ikusi dabe zuen Lorea, Riktrudis, eta ezagutu dabenerako an dauke, gauza on eder maitegarria legez, baratza aberats baten erdian iarririk. Zeuek zara Adalbaldo ezagutu ez dozuenak: ez dozue ezertarako astirik artu. Ozinbelzko gizon gorrototsuaren deadar eta izutaldiak entzunda gora-goraka iagi zara; gizon on batek, Padarrak esaten eutsuen egia ez dozue aitu gura izan: oben ikaragarria egin dozue beragaz, bapere ikaratu barik; itsutuak zagoz danok, eta Iaungoikoak bakarrik daki zuen gaiñera zenbat kaltek etorri bear daben.

        Ixill-ixillik egozan aita-semeak Amandoren iarduna entzuten, eta ez eban txitik atera; biaña ezagutu iakuen euren biotzetan mugidaldaren bat dabillena.

        —Zuk ez dozue iakingo —itandu eban Amandok berak, Adalbaldo zein dan?

        —Izen ori oraintxe artean entzun bere ez dot nik egin. Dukea edo olango andikiren bat dala esan deuste —erantzun eban zarrak.

        —Ez zara gogoratuten zelan beiñ Aitzbarrengo eliz atarian oraiñ urte bete inguru, Portunek prankotar bategaz auska edo burruka egin eban?

        —Bai, iauna. Orduan Portunena zan errua. Prankotarra barriz guztiz Iaungoikozko gizona ei zan.

        —Axe da ba Adalbaldo.

        —A dala?

        —Axe bera.

        —Ara nondik len bere alde izan da, gaur u...

        —Gaur bere bai: zuk ezin zeinke beiñ bere gauza zuzen baten kontra iokatu.

        —Baiña Euskal-Erriaren kontra bere ez. Eta, zuk, bear bada, ikusi ez dozun ate batetik, Riktrudis eta Adalbaldoren ezkontzea Euskal-Erriaren kalterako dator. Or dago lakiua.

        —Zeure gogamen ori agertuizu obeto, Ubero.

        —Agertuko dot. Maite diran gazte bi alkarregaz ezkonduteari, euren eta Errien onerako bada, ez deitzot txarto, zuri entzun eta gero; baiña euskaldun baten aberastasun, etxe eta lurrak prankotarren eskuetan gelditzea, beti da euskaldunentzat gauza kaltegarria. Biar edo etzi.

        —Ixildu zaite, Ubero; ez eidazu geiago iardun alperrik, badakit nora zoazan eta. Zuk eregita ikusten dozun ate orrentzat badaukat nik kisketa edo maratillea.

        —Ia, ba.

        —Riktrudisek Auñemendik daukazan ondasun guztiak euskaldun beartsu edo txiroentzat geldituko dira.

        —Milla aingeruak! Ori beste gauza bat da... Baiña, egia da ori gero? Riktrudisek naiko dau? Itxiko deutsa prankotarrak emote ori egiten?

        —Egia da: neuk diñotsut. Riktrudisek nai dau. Adalbaldok berak agindu deutsa emon daiala dana, esan-mesan gaiztoen apukoa kentzeko.

        —Milla aingeruak! Ori alan bada, eta izango da zuk diñozunean, ez daukagu gudetan zergaitik asi. Geienez bere, Auñemendik emakume on bat galduko dau; baiña ez lurrik eta...

        —Ezta emakumerik bere. Euskal-Erriko alabea, euskera zalea eta euskera zabaltzaillea izango da edonun. Ara, eskontzarako berbia emo-ebanean, zer esan eustan: «naroian lekura naroiala patuak edo Iaungoikoak, euskalduna eruango nau, euskaldun biziko naz beti toki guztietan. Neugaz ioango dira erririk erri, euskal mendia, bere izkerea eta bere ekanduak. Euskerea erakutsiko dot nun-nai, nire erritarren lege zarra adierazoko dot, al dodan giñoan. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea, euskalduarenak izango dira beti; eta edozeiñ tokitik, nire begiradarik gozoena neure mendientzat izango da, eta nire arrenik bero, sutsu eta onena euskaldunentzat eta euskeraz egiña».

        —Ez da txarto esana. Erdia egiten badau bere ez dau gitxi egingo. Nik ez nekian bada olango gauzarik eta.

        —Orain badakizu edozeiñi esateko bere.

        —Zeiñi gero nik, iauna, zeiñi?

        —Etxera etorriko iatzuz zure iritxi eske.

        —Gaixpar —deitu eban Uberok biurrera txiki bat albokera eginda— entzun dozak ik ondo apezpiku iaunak esan dituan gauzak?

        —Bai, iauna —erantzun eban ordurarte ixillik egon zan semeak.

        —Eta?

        —Eta emen entzun doguzanak entzun ezkero, ezingo garala gudetara ioan.

        Amandok begirada gozo bategaz saritu eban Gaixpar-en erantzuerea.

        —Zuzen esan dok, mutill, zuzena az eta —esan eutsan aitak—. Baiña ez dok ori naikoa. Gazte asko gudarako amorratzen egongo-ituk, eu orain ordubete aizkora zorrozketan euan legez, eta guztiai gauzak zelan diran esan bear iakue. Ia gaur lagunakana ioaten azan eta.

        —Ez deuste ezer aituko. Portunek esaten dabenera iarrita dagoz danak. Baiña alegiñik egin barik ez dogu itxi bear.

        —Neu ioango naz agitarika dagozan tokietara —agertu eban Amandok— eta neuk egingo dautset berba.

        —Alperrik. Ezdeutsue iñok bere iaramonik egingo. Zu erbestekoa zaralata, prankotarren alde zabiltzalata diñue. Portunek gura dabena egingo da, eta Portun zure antxiñetako arerio okerra da barriz.

        —Baiña lotsagarria ez da Portun fedegaiztokoaren azpian euskaldun kristiñau guztiak egotea? Ez dago emen beste gizonik? Ametsuko Peru eta Etxegoieneko zalduna ill al dira? Araneder, Askonbegi, Arbide, Sasiondo, Aritzmendi, Ibaiñeta, Aialde, Otegaiñ eta beste euskaldun ospetsuak zer egin dabe? Zure aita onezkero zarra dago baiña, ez zara, Gaixpar, zu bere Portun aiñpako gizona?

        —Portunen izenak beste Euskal-Erriko guztiak illunpetan daukaz, iauna. Ez da bera motel da argibakoa: azkarra da, sendoa, zala, okerra, ausarditsua, esku biak nun daukazan dakiana: atan bere, agintaririk egokiena legez ez deutsagu iñok begiratu emen, ainbeste gizon azkar, argi eta sendo dagozan lekuan; baiña egun batzuetatik onara Portun eta Portun baizen besterik ez da entzuten; berak igarri dabela, berak dakiala, berak egingo dabela, berak au, berak ori eta dana berak. Diego Etxalar, tragonarrua baizen ao andiagaz aurretik dala,danoen artean geuk iaso dogu Portun goren-gorengo mailletaraiño, eta Portun eta gaur emengo gizon bakarra.

        —Bada gizon orrek ez dau Euskal-Erria bide zuzenetatik eruango.

        —Alan uste dot neuk bere oraiñ.

        —Milla aingeruak! Milla aingeruak! —ziñuan zarrak— orain dakigun guztia lenago ez iakin bear!

        —Oraiñ dakizuen ezkero, bada, egiñ alegiñak egiaren alde.

        —Baiña berandukoak izango dira, Amando iauna, berandukoak.

        —Al danena al dana egin ezkero, Iaungoikoak ez deusku gieago eskatuko.