Ikastolara joan nahi ez duten haurren askatasunez hitz asko egin da azken aldi hontan. Bost urteko haurra joan zitzaion lehengoan, kezka horrekin andereño bati:

        —Andereño! Lanerako gogorik gabe nator.

        —Eta zergatik hori!

        —Nahigabe haundi bat badut.

        —Jakin al nezake nik?

        —Ez. Nere gauza da.

        —Aaaa! ! !

        —Andereño! Ez nago gustora; joan egin nahi nuke...

        —Zure egitekoa hemen egotea da. Joatea erabakitzen baduzu, halare, eskubide osoa daukazu. Joan.

        —Agur! bihar arte.

        Etxe aurrean txakurrarekin jostetan ikusi du bere amak. Kalaka bizian dabil bere horrekin. Entzuten gelditu zaio ama:

        —Gaixoa! esaten zion animaliari. Asko senditu nuen atzokoa. Barnean gelditu besterik ez, eta kanpora bidali zintuen aitak. Hotz egingo zuen ba, kanpoan; Ez zaitu maite; langileen txakurra omen zara zu, arrunta, ikusiegia; arraza oneko txakur arrotza behar omen du berak! Hemen ez den bezalakoa... Neretzat, berriz, su zara politena! (Muturrean musu bat ematen hasi zaio, eskua milikatzen zion txakurrari).

        —Maider!! garraxi egin dio amak. Zer zabiltz hor?

        Haurra ikaratu egin da eta txakurra ere begira gelditu dakio. Etxe aurrera aterata, poliki poliki:

        —Ikastolatik ihes egin al duzu, maitea? galdetu dio alabari.

        —Ez, ama! Ez da ihes egin behar! Lana egiteko gogorik ez neukala esan diot andereñori, eta utzi nau etortzen.

        —Eta zergatik hori?

        —Txakurrarekin oroitzen nintzen. Egiten zuen hotzarekin, zergatik bidali zuen aitak kanpora? Nere laguna da.

        —Eta esan al dizkiozu kontutxo guziak lagunari?

        —Bai.

        —Goazen, beraz, Ikastolara.

        Senarra etxera etortzean denen berri eman dio amak.

        —Haurra ikastolatik kanpo? Eta berak nahi zuelako? Halakorik ez genuen egundaino entzun!

        —Antzinako irakaskintza zapalgarrian heziak omen garata! atzeraturik geundela, esan nahi zuen andereñoak. Mundua beste bide batetik omen dijoa eta haurrak biharko munduari jarkitzeko hezi behar; ez atzera begira...

        —Eta bitartean, haurrari gogoan jartzen zaion guzia egiten utzi? Bere buruz hasiko al da matematikak ikasten? Lanerako nagitasuna berezkoa du gizonak. Zer daki geroko komeni zaionaren berri?

        —Askatasunean hezi behar omen dira haurrak.

        —Mendira bota, orduan. Basapistien askatasuna ikasiko dute.

        —Hoiekin guziekin alaba galtzera botako didaten bildur naizela esan diot gero.

        —Etxean omen du gure haurrak bere biziko prolema, erantzun dit berak. Prolema hitza maite du gure andereñoak.

        —Gure etxean prolema? Nahi duen guzia badu, berari begira bizi gera zu ta biok. Zer prolema modu ikusten du emakumeño horrek?

        —Gehiegizko erraztasunena. Etxean ez duen laguna herriko haurretan beharko omen luke arkitu. Ez beti berari begira bizi eta aldian behin ekintza gaietara bultzarazi.

        —Nun da beraz askatasunaren neurria? Zer moda berri dakarkigu?

        —Burgesia korronpitu baten burubide ustelak omen ditugu; hala esan dio aldeko kontxesi-ri.

        Etxekoandrea beti erderaz mintzo da senarrarekin. Haurrari egiten diote han entzuten den euskera pixka. Eta hori, euskera gauzak ongi ikusiak direlako; ez bihotzetik ateratzen zaien zer bat bezala.

        —Neri kasu egin bazenit, esan du emazteak, gure haurrak ez zuen ikastolan ankarik sartuko. Badira gure mailako ikastetxe onak! Bost urte baizik ez du haurrak; ez da berandu... eta gero:

        Euskera baino, ingles ikasi balu!

        —Askotan entzuna dizut; ikasiko du ingles eta frantzes ere bai.

        Artzainen alaba da aberats berri hura. Senarra berriz ez da euskaldunen semea. Txikitatik ikasia du, hori bai, euskera eta nahi luke bere alabari erakustea.

        —Gaurkoa behintzat, txakurragatik izan da, dio etxekoandreak; haurrak maite du eta bardakoa oso barne sartu zaio. Ikusi behar zenuen zer gauzak esaten zizkion! Kupigarri zen. Ez da halako anaiarik...

        —Txakurra; beti txakurra. Hori baino egokiago bat ekarriko diot.

        —...baina, ez du honekilako harremanik izango.

        —Haurrak denetara jartzen dira.

        —Ez dakit zer duzun txakur gizajo horrekin. Hobeagorik gostako zaizu...

        —Badakit; onez, oso ona da. Etxea zaintzen du, ez du lanik ematen eta, auto hotsa senditu orduko, ezagutu eta bidera ateratzen zait. Baina, ez da guretako egiten dena; nornahi etorri ta, artzai txakur bat etxean!

        —Zertako dira txakurrak!

        —Badakit zer esan nahi duzun, dio nagusiak; baina, arraza oneko txakur arrotz batek asko jazten du jabea.

        —Jantzi, bai jantzi! eta alabaren minak axola gutxi.

        —Zuk hainbat maite dut nik alaba. Horrexegatik, hobeago zerbait nahi dut beretzat. Ez diogu, gainera, hori kenduko; orai arte bezala jatera emango zaio.

        —...baina, etxetik kanpo; hortxe, atarian, ahurrak gehiago sofritzeko. Txakurtegi egokia egina diogu ta...

        Amaren hitzekin batera, Maider ikastolatik. Bere lagunaren atzetik joan zaizkio begiak. Txakurra lo dago eta ez da konturatzen. Begira, begira egon da eta, azkenean:

        —Gaixoa lo dago, esan du. Bart gaueko hotzarekin ez bait zuen begirik itxiko! Nere lagunarendako ez da gure etxean lekurik.

        —Maider!! Uuu!, egin dio aitak barnetik.

        Txakurra esnatu da eta joan zaio ondora. Biak dijoaz etxe aldera. Txakurra kanpoan gelditu eta Maider sartu da.

        —Aitatxo esan dio orduan alabak. Ikusi zure eskuak!

        —Eskuak erakutsi dizkio eta haurrak bere txikiekin perekatzen zizkion.

        —Aita; eta zure eskuak latzak al dira?

        —Ez dakit zer den hori! Zergatik galdetzen duzu?

        —Andereñok esan du esku latzena dela mundua.

        Bazkal garaian ez da mahaian garrantzizko zer haundirik ibili, haurra denekin konturatzen hasia zela jakinik. Maider da gehienik mintzatu. Jale txarra da eta ez zuen okelarik nahi.

        —Ez baduzu jaten, ez zara haundituko, esan dio amak.

        —Eta haunditzen naizenean erderaz mintzatuko al naiz?

        —Erderaz!

        —Bai; haundiak bezela. Neri bakarrik egiten didazue euskeraz. Txikia naiz eta...

        Atsaldea besterik gabe joan da. Iluntzean bere auto gorri haundian badator nagusia. Hotsera beti bezala mugitu da txakurra; baina ez da bidera atera. Zerbaiten susmoa badu. Batzuen eritzian, gure hitz guziak ulertzen dituzte txakurrek. Txakur txiki, mutur itsusi karmañol bat atera zuen autotik. Bere aurreko guzien agiria eman diote, konde ala printze odoleko haurtxoa izan balitz bezala. Ipar aldeko txakur kasta omen da.

        Sukaldearen erdian utzi eta ez zen zuti egoteko gauza. Belarri haundiak, izarak bezala lurrean arrastaka, ezin zen irririk gabe egon emaztea. Zoaz zer gostaia zukeen errekeitu hura!

        Artzain txakurra, bitartean, desasosegu haundian zen. Ikusi du autotik jetxi eta etxean sartzen. Haren samina! Etxe hartako atariak beti itxirik egon dira beretzat. Burua apal, eta begiratze ilun batekin sarrera inguruan dabil gizajoa.

        —Begira, Maider! Aitak zer ekarri dizun!

        Neskattoa bildurrez bezala begira gelditu da. Eta gero:

        —Jaten al du, haundiak bezala.

        —Bai, bai.

        —Ikusi ere bai? Nun ditu begiak?

        —Belarrien azpian gordeta.

        —Ez da polita.

        —Oso polita da, Maider! Diru asko balio du eta zure laguna izan nahi du.

        —Hori zuretzat, eta ni haundiarekin geldituko naiz.

        Besterik gabe, bere lagunarengana atera da haurra. Atal mugan gelditu zaio hura, sartzeko bildurrez. Lepotik hartuta sarrarazi du txikiak. Sukaldeko atarian ezin egonaren pasioz hozkara sartu zaio txakur berriari. Ez du ikutzen lanik izan: ostiko latzez bota du nagusiak atzera. Ai! hestuarekn erantzun du.

        Behatz txikiei hozka eginez, harriturik gelditu da Maider. Negarrari eman dio gero. Amak ez du ezer esan. Txakurrak itzulia eman eta muturrarekin lurra jotzen duela atera da etxetik. Ez du urrats bat bestea baino arinago ematen; astiro, ezertarako pozbiderik gabe joan da jauregiko aurrean dagoen lorategitik. Karrabidea hartu du gero, eta pixka pixka galdu.

        Maider atera da lehenik eta ttattolan ez zegoen txakurrik. Lau bost aldiz hotsegin dio; inun erantzunik ez. Txakurrak ez du entzun, edo bestela ez dio erantzun nahi izan. Hotsetara ama atera delarik «Txutxo» oso irruti zegoen.

        —Gizajoa! esan du amak; ihes dijoa. Berriz bizitzen hasi behar eta esker txarrak beti. Ez zuen hori merezi! Zer bizi txakurra, txakur honen bizia!

        «Txutxo» bideberri nagusira heltzean, barneko mundu beltzean husturik zegoen-eta, ez du beste orduz bezala aldetara begiratu. Kamioi luze baten ikutuak lehertu du.