Txakurra. Mendi aldeko artzain etxetan behar beharrezkoa izan da beti txakurra. Artzanoak genituen lehenik, oihan estuak otso-zulo zirelarik, Euskal Herriko txakurrak. Gorputz haundiko mutur zabalak, ez zioten haiek otsoari bildurrik.

        Arditan ibili ohi zela beti artzanoa, dio Udargi-ko artzain zaharrenak; ez omen zuen inoiz lorik egiten. Ardiren bat artaldetik bereixten bazen, berekin zuen txakurra nagusia agertu arte. Gauaz ere erne, lasai jetxi zitekeen etxera gizona. Haren poza artzainari biharamonean bidera ateratzea...

        Basoak garbituaz bezala, lekutuz joan ziren baztarretan otsoak eta artzanoen egitekoa ttipitzen. Elurte haunditan ezik, ez zen mendian otsorik ikusten, eta artzano bakarra gelditu zen herri guzian.

        Zoragarri da larogei ta zenbait urteko ezpain hoietatik gauzak entzutea. Goiz batez, dio kupitu antzean, badijoa artzaina portua gora eta nun hartzen duen odol errestoa bidean. Handik laster ardi bat karrabidean hil berria. Geroxeago beste bat odol hustutzen... Berri txarrak. Heldu zaio, halako batez, aurrez aurre artzanoa odol zirtaz gorriturik, baina buztanari eraginez eta pozez jauzika.

        —Hau diat arakina!! dio bere baitan artzainak; eta gerrikoan zeraman aizkora txikia harturik bero beroan garbitu du bere txakurra. Erotua da, eta zer egiten duen ez dakiela dijoa artaldera. Sare ondoan nun ikusten otso zahar baten gorputza. Esker txarraren saria jasoa zuen gizonarengandik Udargi-ko artzanoak.

        Urbasa mendian aztalak utziak dituen gizon batekin ari nintzen mintzatzen. Buruz buru ginen mahai baten inguruan, hamar, dozena edo gehiagoren artean. Haren hitzak zaizkit, halare, barne barnean sartu:

        —«Sei urte puntekin ninduten artzain ereman mendira», esan digu serioski; hori egiztatu lezakeanik bada oraindik herrian. Sei urte ta eskola izpirik ez, mendia zen gure «dote».

        Gaurko ikastoletako haurrak nituen nik gogoan.

        —Eta zer egin lezake sei urteko mukizu batek mendian?

        —Nik egiten nuena, gutxiz gora behera, erantzun zidan; ogia ereiten joan. Ez da Perrandoren kontua; ogi apurrak zorrotik hartu eta bidean nituen nik ereiten, orduan.

        —Txoriak bazkatzeko, ala...?

        —Bai, zera!!

        —Etxerakoan bidea ikasteko?

        —Behin mendira-ezkero nekez ginen gu etxera itzultzen. Sinestuko ez baduzue ere, artoa bezala jaioko zelakoan ereiten nuen nik zorroko ogia. Halako gizajoak bota gintuzten gu mundura.

        Euskal Herria, beste herri zahar askoren antzera, aberetza eta nekazalgotik bizi izan da denbora luzean. Lanbide honek bere egitura ta kutsua utzi dizkio gizonari, asmakizun eta esaera berexiak, herri jakintza. Beharko-ta mendizale da mendi aldeko artzaina. Belar eta iturri mutur guzien berri txikitatik badaki; haize ta laino beltzen asmo izkutuak igerri ohi ditu.

        Nekazariaren lanak, beste alde, badu arrisku. Lur iraultze, ereite ta jorrak aski ez dituela, euriak eta beroak egin behar izaten diote beste; gainerako guzia. Urteko izerdien saria eguraldiaren baitan ikuste horrek fiakaitz eta neurritsu egiten du gizona. Kezkatsu.

        Gauzak ezin zaizkiola beti ongi joan, badaki: gu hainekorik ez laike munduan, entzuten nion emakume bati; Jainkoak ere nahikoa lan izango luke gurekin. Bainan, ez da hortan. Partza hainbat zorri ematen dio biziak.

        Hau izan da aspaldidanik gure herri giroa. Orai dira gauzak aldatzen hasi. Zortzi orduko lanari loturik bizi den hiritarrak, mendiko egun lasaien berri nola jakin! Eta nekazarien kezkaz zer daki! Euritzen badu aterpea merke, iruzki gorien bildurrik ez, eta ekaitzarekin galtzeko gutxi.

        —Bai; besteren minak, begitan logure, esan zuenak askotxo zekien. Bainan, haiek ere zerbait izango dute; nik dakidanez, aste bakoitzak badu bere ostirala.