Ioli eta Iurgi-ren gauzak ere ez omen dabiltz ongi. Ez dut uste inoiz ongi joan direnik. Bi ilabete eta gutxi gehiago ezkondurik, eta elkarrengandik berexiak. Herri txikietako gauza haundiak. Hizbiderik aski ematen ari dira behintzat.

        Nik inoiz ulertu ezin ditudan gauzak badira munduan. Bi ilabete ez da ezkon-berri batzuek elkarrekin hausteko epea. Lau bost urte izan balitz ere! Iurgi da, batzuen eritzian, gau-txori erromes sosega-gaitza.

        Ez du emazte, bakar baten magaleko izan nahi eta hautsi du. Beste alde batetik jakin dudanez, Ioli bera ere bidean lumak uzten aspaldi hasia genuen. Herriko zaharrak diotenez, ez omen da bizien artean ezertaz harritu behar; bere antzekoren bat gabe ez omen du inor uzten Jainkoak. Topatu behar!

        Bere lanbide zaharrera itzulia da Joli; senarrak ez du berea utzi. Emazteñoa gurasoekin da eta bestea ostatuz, bakoitza bere bidez bizia bulkatzen joateko asmoan.

        Gauza hauek herritan, gau guzian dunbaka ari den mozkor hotsak bezala dira. Heldu bezala hartu behar! Bere leiko azpian, lorik egiten ez uzteko; edo irrutiko pertza, beste norbaiten aspergarri. Ioliren aita-amek leiho azpian dute, oraikotz, matraka. Aitak ixilian irentsi ditu alabaren arinkeriak; eta luzaz irentsi ere. Hemezortzi urtez ez da sokako ahuntza izan; eta hemeretzigarrenean leher zaparta egin du. Baina, aitak du osasuna galdu. Iruñera eramana, oso gaizki omen da.

        Ama gaixoa, hori; gaizo bat. Ez du orai apaizarengana joaterik. Aingerutako zeukan bere alaba; aho txarren gauzak ziren alabarengatik esan guziak. Aitak ere ez zituen jakin behar. Ezkondu, bai ezkondu! Eta haurra mundura etorri baino lehen! Zuriz jantzita, etxealde oneko alaba bezala... Gezurra.

        Orai dira negarrak eta lotsa. Bere etxean ez omen da inoiz halakorik entzun. Tresondagarria, erori zaion gizona. Inungo amak mundura ez ekartzekoa. Gaixo Ioli eta aita gaixoa! (Jeremias zaharraren pleiñuak).

        Iruñen hospitaleko ezkaratzean, Ioli eta bere ama. Senar-emazte gazte batzuk beren haurtxoarekin, saetsean; eta berrogei ta hamar bat urteko gizakia aurrez aurre. Denak ixilik. Ama gaztearen anjuak eta haurraren barretxoak beste bizi susmorik ez da han.

        Gaxozain bat sartu da zuriz jantzirik. Begirada baten ondotik, Ferminen etxekorik baden geldetu du. Emakume biak elkarri begiratu eta zuti jarri dira.

        —Bere emaztea al zara?

        —Bai; eta hau alaba.

        —Sendagileak zurekin mintzatu nahi du, esan dio amari.

        Ioli-k burua apaldu eta txarrena somatu du: «aita hila izango da; ama prestatzen dabiltz. Zerbait gerta dakion bildur izan dira.»

        Gaxozaina eta biak atera ondorean Ioli berriz eseri da. Zuri dago. Zergatik ez zioten berari ere zerbait esan behar!

        —Zer du zure aitak? galdetu dio haurtxoaren amak.

        —Bihotza eri, erantzun du berak bururik jaso gabe. Hortan moztu da solasaldia.

        Sendagilearen gelan sartu orduko, berri txarrak eman beharrean arkitzen dela jakinarazi dio.

        —Pausatugo zen!! jardun dio hitzetik hortzera emazteak.

        —Ez; bizi da. Baina, hortik gora ezer gutxi...

        —Bizi den bitartean, itxaropena.

        —Ez asko; eri haundi da. Zainetako estualdia du. Sikiatra naiz eta azken saioa egin nahi dut. Hortarako zure laguntza behar!

        —Agindu.

        —Azken aldi hontan nahigabe haundirik izan du?

        —Nahigabeak hobeki besterik baino.

        —Zer edo nola?

        —Alabarekin. Inoiz etxean ezagutu ez duguna...

        —...jarrai.

        —Ezkondu orduko berexi dira.

        —Oso barne hartu al du aitak?

        —Ixila da; ez du agertzen. Baina, nere ustez bai.

        —Ixila... Hori da koxka. Berak egosten ditu. denak, norbaitekin hustu beharrean.

        —Eta nun dabil alaba?

        —Hemen dago.

        —Etor dadila.

        Zuriz jantzitako gaxozainak lagundu du ama eta Ioli-rekin dator. Inork ez daki zer dakarren honek bere barnean:

        —Zu al zara Fermin-en alaba?

        —Bai, jauna.

        —Zainetako sendagile naiz eta zure aitaren arduraduna. Zer esanik ez, oso gaizki dago. Entzuten du, burua ere argi; bihotza dabilkio zorabioka. Gure esku dago zertxoren bat bere estuasuna arintzea. Lagunduko al nauzu?

        —Behar den guzia.

        —Esaidazu, orduan; izan al du aitak zurekin harremanik azken aldi hontan?

        —Gutxiegi...

        —Noiz mintzatu zara azkenik berarekin?

        —Gaizkitzeko bezperan.

        —Zertaz?

        —Zera... umeaz.

        —...esazu.

        —Ezkondua naiz. Hala diote, behintzat... eta nere alde bizi naiz. Beraz...

        —Gurasoen gogoko ezkontza ote zen?

        —Berengatik ezkondu nintzen; nik ez nuen nahi.

        —Zer zion orduan aitak?

        —Ezer ez. Ez zidan inoiz hitzik esan.

        —Zuk ez nahi, eta aitak hitzik ez; beraz...

        —Amak bete zuen denon aldia.

        —Ezkondu ere bai?

        —Ez dakit zer den hori. Gizonen paperretan ez dut sinesterik eta Jainkoarenik ez dut ikusi.

        —Elizkoia al zen zure aita?

        —Santu guzien hautsak berak musukatzen zituen elizan.

        —Hau da jakin nahi nuena. Eskerrik asko.

        Bi eskuekin burua harrapatzen duela gelditu da sendagilea Ioli gelatik atera ondorean. Ez du hain bihotz gogorrik inoiz ikusi. Bai bat eta bai beste, liburutarako bikote. Ioli zuhurtu arteko gari pila ez liteke txarra baserrian.

        Herriko apaiza etorri zaio, galdezka, atsaldean.

        —Zer derizkiozu Ferminen familiaz? galdetu dio sandagileak.

        —Gizon ona da. Beharbada onegia izan da etxean.

        —Zenbat haur izan dute?

        —Alabaño hori.

        —Zoritxarreko ume bakarrak! Zenbat zorigaitz baztartuko litzake bidean, Jainkoak umerik botako ez balu bakarra izatekotan!

        —Eta Jainkoak eman nahi arren, amak hartu nahi ez badu?

        —Urkamendia bilatu du.

        —Eltze haundiko sukaldetan ere badira baba bikor gogorrak.

        —Bai, noski! Baina, bakarkakotan gebienak!

        —Zuk diozularik...

        —Beste gauza haundirik ez bada ere, lehen hori behintzat adierazten zenuten ongi apaizok; orai sozial gaia baizik ez duzue ezpainetan. Bar-bar-bar zer, eta Che Guevara aldaretan jarri beharra! Har zazue behingon Jainkotzat! Burua galtzen ari gara.

        —Eta Ferminek zer dio?

        —Ezer onik ez.

        —Ez al da aterako?

        —Jainkoak daki... (biak ixildu dira.)

        —Zuk ezkondu al zenuen Ioli? galdetu du sendagileak.

        —Ez gogotik.

        —Ederra egin zenuten behintzat! !

        —Sozial gairik ez zeneko seigarren agindua, dela medio...

        —Orai ez hau eta ez hura. Barkatu baina, lehen zuek egiten zenuten aitortza kendu bada, kendu; sikiatraren leihotik agiri da mundua.

        Fermin gizajoaz galdetu ez duen gutxi izango da Udargi-n. Denak maite zuten. Don Kosme, herriko sendagilea, lehenbiziko egunetik joan zaio Iruñen ikustera. Zainetakoaren laguna da, eta egun batez deitu ta, esaten dio:

        —Aizak, Kosme; egia esan behar diak: zer gizon modu ote duk ezkondu orduko emaztea utzi duen hori?

        —Ioli horri tokatu zaion gizona nola den ez zekiat; baina, gizon horri erori zaiona nor den bai. Bizi guzian izan duk arina, pinpirina. Besterik ez eta, horren begietatik ikusten zian bere amak. Alabak oratu eta amak estaldu, zer zekian aitak etxeko lixibaz! Eta amak berak, erdiaren erdi. Baina, hori txikitatik... Beti.

        Azken urte hauetan pitsa bezala joan duk ahotan gora saltarina. Erraztasun huendiko gauzak esaten dituk mutilen artean; baina, oraikoan egiaren antzean. Gero, saboneroen etxean erortzen ez dena, lerratu egiten dela..., eta lerratu duk haurdun geldituaz.

        Lehen ere izan dituk holakoak, eta hortaz harritzerik ez zegok. Hizbide batzuk gora behera, denborak estalduko ziken hori ere. Baina, ez; bera, ez izan nunbait estaltzekoa! Hasi duk ez zuela ezkondu nahi esaten; inungo gizonari bizi guzirako lotzea zapalketa lotsagarri bat besterik ez dela; maitasunaren mugabakarra bakoitzaren gura dela, eta abar, zer hego haizearen harrokeria!

        —Eta burutik nola zegok?

        —Hago, hago!! Ez dituk haundienak entzun. Gu atzeratuak omen gaituk, eta bera duk gaurkotasunaren izenean mintzo.

        —Horrekin badiat aski.

        —Nolabait ezkondu eta orai elkarrengandik berexi dituk; baina, haundiena ez diat esan oraindik. Asmazak, sikiatra haizenez.

        —Gutxiz gota behera ikusten diat azkena.

        —Zazpi ilabeteko haurra bota dik.

        —Eta aitak bazekian hori?

        —Ez, to!! Begirik duenak ikusten dik. Ni deitu orduko, odoletan urtua zegoan zorigaiztokoa.

        —Eta hik nola jokatu huen?

        —Lehenik odola sartu eta gero Iruñera ekarri nian. Gainerakoa bere bidez zihoak.

        Iurgi-k aurrera darama hauzia. Herriko agintarien deia izana dute biak eta goizean du konponbideko elkar hizketa. Epaile, Andoni Txuri, nekazaria. Kiko ta Joan Motza, lekuko. Aiundamenduko idazkaria ele biltzale.

        —Zuen artean gertatua ez da itxura oneko gauza, esan die Andonik. Orai baino lehen ere izan dira halakoak, eta bildur naiz ez den azkena izango. Etxeko sua, etxeko hautsarekin estali behar dela entzun izan diet nik gure aurrekoei; eta zuen gora beherak, hemen, gure artean konpontzea liteke hoberena. Hortara gatozkizue. Ez dugu besterik deusetan sartu nahi: bakoitzaren jokabidea nor beraren gauza da.

        Beraz, andere Ioli, Iurgiren emazte zaitugu?

        —Hori diote liburuek.

        —Eta izan ere, ez al da hala?

        —Ez du axola haundirik neretzat.

        —Eritzi berdinekoa zara, Iurgi?

        —Adarrak utzi eta goazen harira, erantzun du senarrak. Emaztetako hartua nuen hau, nere umearen hiltzale bihurtu da. Aita bezala nator hiltzalearen aurka. Hala, ez dut eskubiderik?

        —Noski.

        —Hori da! Gizonak beregan eta nere baitan eskubide guziak; nik berriz, nerekin ere ezin agindu. Entzun, jaunak! Nere askatasuna osoa da eta ez dago salgai. Nere gorputzean, nik baizik, ez du inork agintzen.

        —Ni ez naiz, jakina, lege gizona, erantzun dio Andonik; eta hamar urteraino bakarrik ibili nintzen eskolan. Noizbait ikasia dut, halare, bakoitzaren askatasuna beste norbaitenarekin mugatzen dela, soro bat beste soro batekin bezala. Eta nere eskubidea, bestearena hasten den pundu berean amaitzen dela.

        —Eta eman dezagun ez nukeela, senar bezala, zurekin eskubiderik, lotu zaio Iurgi; bota duzunak izango zuen behintzat, jaiotzeko eskubidea beste edozein amarenak bezala! Ez al duzu hortan, zeutako eskatzen duzuna beste bati ukatzen?

        —Norberaren barneko hauzia bere gauza da; eta barnean dagoena arrotza. Nahi badu emango dio sarbidea eta nabi ez badu uka; eta komeni ez bazaio bota. Datorrenaren bizi-nahia baino lehenago da aurretik dagoenaren bizi beharra.

        —Nora goaz, Ioli, bide hortatik? erasotu dio bekain beltzarekin Joan Motzak. Ez nuke gibelik hori egiteko. Ez al duzu lotsarik hartzen? Esaten ere!!!

        —Iraultza! Betiko bidetik joanez aurreratzerik ez legoke. Badakit ez dudala askatasun zabal hori nik lortuko; baina norbait hasi behar! Lokarri zapaltzaile guziak porrokatzen dizkiegun egunean izango dira gure haurrak beren etorkizunaren jabe.

        —Zazpi ilabetetan ebaki duzuna ere bai? moztu du Iurgi-k.

        —Jaunak, alferrik gabiltz. Gaurkoa ikusirik dago, erabaki du Andoni Txurik. Goazen etxera.