XV
Danak alkarregaz

        Uste-uste barik Españan zabaldu zan Mexikogaz gudu arazuak ebiltzazala: guzurra izan zan guztija; baña Españan siñistu zan egija izan balitz lez, ta Tolosa etxaguntzearen jaubiak, bildurrez, biraldu eutsan Sabasi irazki bat, esaten eutsala, etxaguntzea saltzeko ogetamar milla ogerlekogaitik. Sabasek biraldu eutsazan diruak, eta geratu zan etxaguntzearen jaube. Gero, saleroste guztijetan alkartu ziran Sabas eta Tomas; orretarako, Tomasek emon eutsazan Sabasi amar milla ogerleko, onen etxaguntzeak, Tomasenen ganera eukan obarijagaitik. Sabas ta Tomas geratu ziran bada alkarturik aurrerantzian, etxaguntza bijaren, eta saleroste guztijaren jaube, irabazijak erdi-bana ainbanatzeko. Ikusirik ondo juazala euren salerostiak, erosi eben lur geiago, ta jarri ziran solo ta zugazti barrijen jaube, lenguen ganera.

        Gogaldi onaz jarraitzen eben beti lanetan eta arazo guztijetan.

* * *

        Bein-batian, mendi osteko basetxe bakar bateko etxaguna, agertu zan Basarte ta Tolosa etxaguntzetara guztiz naibageturik, eta Tomas ta Sabasi esan eutsen, iru egunetan etxakela etxeratu lau urte ebazan semetxu bat, eta etorrela jakitera agertu ete zan etxaguntza aretara: galtza ta arkondara zurijak eta galtzozko kapelea ebazan soñian.

        Etxaguntza aretara etzan agertu mutiko ori, ta aitak itandu eutsan Sabasi:

        — Eztozube emen ingurubon ikusi abere edo pizti txarrik?

        — Ez; eztogu ikusi emetik bildugarrizko abere ez piztirik.

        — Orain amabost egun, an goijan, gure etxetik ordu lauren go bidian, sasi, ota ta giñarraz beterik dagon baso batera sartzen ikusi neban ikaragarrizko suge andi bat; gitxienez izan zan amaika kana luze. Noizbait, gure mutikua juaten zan toki ataragiño, gure uarpenai jaramon baga, ta bildur naz suge arek jan ete daben.

        — Amaika kana luze? Olakorik!

        — Bai, gitxi gora-bera, luzera ori eukan.

        — Iskillu onak artuta, guazan guztijok toki atara, suge ori idoroten dogun ikustera.

        Mutikuaren aita etzan azartuten bakarrik juaten sugia ikusi eban tokira; baña pozik lotu zan, Sabas, Tomas ta Agaton iskilluakaz lagun ebazanian. Juan ziran toki atara, ta luzaruan ezeben topau sugia; gero juan ziran, andik urre Tomasek eukan larra batera, ta bedartza eder baten ikusi eben suge andi bat, zerbait urdallean ebala, ta gorputzari zirkin ezin eragin eutsala. Orduban mutikuaren aitak, eskuban eukan axkora girten luzedunaz, ebagi eutsan iduna ta il eban. Astiro-astiro narruba ebagi eutsenian, barruban zer eukan ikusteko, agertu zan ilda mutikua. Batzuk eruan eben mutikua etxera bijaramonian elizkarijak egiteko, ta bestiak lurpetu eben bertan sugezar andija.

        Etxeratu ziran, Sabas, Tomas ta Agaton, eta euren emaztiai ageri eutsenian zer gertau zan, izuturik lotu ziran emakumok, eta Amelek esan eban:

        — Baita geure larran idoro be suge ori! Orain arte etxat gogoratu pizti-galgarririk; baña bildur gogorra eukiko dot aurrerantzian. Beñipein, lau urte ebazan mutilla iruntzi daben sugia egon da geure etxaguntzan eztakigula; etxe barrura, uste-uste barik, sartuko jaku oraindiño pizti txarren bat! Siñisgatxa da ardirik ez jatia suge arek.

        Sabas.— Zuben eta gure ardijak urruntxu egoten dozan toki atatik. Mutikuaren aitak esan jon, ardi bi aldendu jakazala aspaldijon; biar bada, suge orrek jango jeunazan. Il eta lurpetu jonagu sugezar ori, ta ezton zetan gogoratu geiago.

        — Arek, sendija edo etxadija eukiko jok nunbait.

        — Edo bakarrik izango zuanan.

        Jule.— Ezteusku berakotako bildurra sartu geure gorputzian sugezar orrek! Mutiko gixajua, lo topauko eban, zugatzen baten kerizpian, eta antxe katigutuko eban.

        Genare.— Ardibason beñipein etxagon olako piztirik.

        Agaton.— Ardibason bere, bajagozan suge txiki txarrak, guztizko galgarrijak.

* * *

        Sabas ta Tomas sarri juaten ziran Mexiko urira, salerostiak zuzentzera, eta euren ezagun batek esan eutsen, erri atan eguala Akillin eritxon bizkaitar korkotx zarkote bat. Gaztetan juan zala ara, gurasuakaz; onek guztiz aberats jarri zirala, ta il ziranian, seme bakar orri itxi eutsezala eukezan ondasun guztijak. Ezkondu zala bertako gizalaba on bategaz, ta errege baño obeto bizi zala, jan, edan, lo egin eta egurastuaz, beste arazo barik. Euskaltzale utsa zala; ostera edo juan-etorri batzuk egin ebazala Lurbira onetako erri askotara, ta guztizko gogargikua zala berez. Jakin ebala Basarte etxaguntzan, erritar korkotx bat eguala, ta egunen baten juango zala, korkotx orregaz berbaldi batzuk egitera.

        Sabas ta Tomasek ezeutsen ezer esan Agatoni, uste-uste barik ikusi eien euskaldun korkotx baten agerraldija. Esan ta egin; egun batzuk igaro ziranian, zaldi-zuri eder baten ganian, otseiña albuan ebala, juan zan Akillin Basartera; jatsi zan zaldi ganetik, artu eban otseiñak zaldijaren arduria, ta ugazabak jarraitu eban etxiaren atarira, Agaton otzaragiñen eguan tokira. Aurkeztu jakan Agatoni ta euskera garbijan esan eutsan:

        — Agur, erritar maitia; ekazu bostekuori.

        — Bai pozik; euskaldun bat ikustia, beti da niretzat atsegintsuba.

        — Gaztetan etorri nintzan erbeste onetara, ta iñoiz eztot ikusi euskaldun korkotx bat: jakin dodanian emen dagola nire antzeko tontorduna, etorri naz zeu ikustera, beste arazo barik. Guztiz pozik nago zeuri begira: tontor errimia daukazu, baña niria zerbait andijagua da.

        — Ja... ja... Nire tontorra ikustiarren etorri zara Mexikotik onagiño?

        — Baita urrunago egon baziña be: zaldi ederra daukat bidiak jarraitzeko.

        — Nik Berakruzen ikusi neban zapatari korkotx bat, eta eztot besterik ikusi.

        — Emen eztago korkotxik; urria ta zillarra barriz, mendijetan, sakostetan eta gitxijen uste dan tokijetan.

        — Hamburgon ei dagoz korkotx asko.

        — An bai; an gizaseme ta gizalaba korkotx asko ikusten da alde guztijetatik: sei illebetetan egon nintzan ni Hamburgon osasun makalduba sendatzen, eta eztot iñon ikusi an dagozan gaña korkotx. Baita dago korkotxak baño besterik sartzen eztan batzoki eder bat, eta ni an nenguanian batzoki orrek eukazan laureun eta berrogetamabost bazkide, danak korkotxak; eta ganera, zeinbat egozan batzoki orretako bazkidiak etziranak? Langille geienak. Tontor andijak eukiarren, batzoki atan etzan laketuten alkarri barre egitia; etzan laketuten tontor auturik aitatutia; danak ziran korkotxak, eta guztijak egiten eutsen alkarri begirune argija apaltasun andijaz. Baña mutillak ziran eurak korkotxen aurrezka albistarijak iardubenian. Bein-batian, albistari batek zinuan, korkotxak ezebela izan biar agintari itxaso ez liorreko lan gogorretan, eta zapatari edo bizar-epailla zireala eurentzat langintza onenak. Gau atan, gitxienez irureun korkotx batun ziran batzokijan, eta euki eben euren batzarra; guztiz aserre ebiltzan guztijak autuetan, eta azkenian erabagi eben, alegiñak egitia, erabagilliak albistari orri iragarri eragin eiola, korkotxak, beste edozein lez, agintari ta langille onak dirala edonoiz ta edozetan. Lau illebetetan izan nintzan batzoki atako bazkidia, ta eztot iñun ikusi batzoki baketsubagorik.

        — Neuk be erazagutuko neuskitzu ba, ortxe erri orretan korkotxakaz igaro zan gertaera barregarri bat.

        Agatonek erazagutu eutsan ontzi-buru bijai gertau jaken edestija, lauretakua jokatu ebenian, eta Akillinek barre asko eginda gero, erantzun eban:

        — Ontzitik Kontzularen etxera amar korkotx zeinbatutia etzan ezer; geienetan zeinbatuko dira amar baño geiago. Nire emaztiak dauko buruban sartuta, eztabela iñoiz ikusi, neu baño beste euskaldun korkotxik, eta domekan etorri zaite geurera, geugaz bazkaltzera; ezkonduba bazara, etorri zeure emaztiagaz. Neuk biralduko deutsuedaz, zaldi eder bi, abijamen guztijakaz, berera jezarrita juateko, ta neure otseiñak lagunduko deutsube etxeragiño: arratsalde on bat igaroko dogu, ta etorri. Agur orain, domekararte.

        — Agur jauna; agertzen deutsudaz eskerrak zeure eskintza onakaitik; emaztiagaz juango naz.

        Tomas, Amele ta Genarek, soluan lanian egozala, ikusi eben, zaldi zuri eder bat etxe aurrian, ta Tomasek uste izan eban Mexikoko korkotxa etorriko zala Agatoni agerraldi bat egitera, ta irurak etxeratu ziran korkotx bijaren autuak entzutera. Etxe-osteko ate batetik sartu ziran sukaldera, ta ango leio batetik entzun ebezan bijen berba guztijak. Amaika barre egin eben irurak, korkotx bijen esakerakaz!

        Gero, Akillin juan zanian, Agatoni esan eutsan Amelek:

        — Eguno eure bizijan etxak agertu adiskide dotoriagorik; ederto izarrituten isan jubek zaldi ganeko ugel eta burdiñori ondo apaindubak; bera be urre-kate ederragaz, guztiz ondo jantzita egon dok, baña ik baño tontor galantagua jaukak.

        — Tontor ederra gero euki be; geure erritarra don, eta gizon errukiorra dirudi.

        — Esaiok ondo; biar bada, irabazbide on bat emongua.

        Sabas ta Juleri erazagutu eutsenian korkotx bijak alkarregaz egin ebezan berbak, nai eben gaña barre egieben.

        Domekan goizetik eldu ziran Basartera zaldi-zuri eder bi, ganeko jezarlekubak ondo arauturik; alan Agatonentzat zein bere emaztiarentzat. Igo eben zaldijetara, ta juan ziran dotore otseiñak laguntzen eutsela. Eldu ziran Akillinen etxera, abegi guztiz amultsuba egin eutsen etxeko guztijak, eta eguberdi aurrian, ondo jolastu ziran alkarri agertzen, ango edo besteko ipuñak eta edestijak. Akillinen emaztiak esan eutsen:

        — Beti egon naz ni oneri esaten, eguno eztodala ikusi korkotxa dan euskaldunik, eta jakin dabeneko, Basarte etxaguntzan daguala bat, otu jako ona ekartia ikusi daidan. Siñistuizube pozgarrija dala niretzat, beronen antzeko euskaldun bat ikustia; ta berau ostera, ni baño pozago egongo da, erritar korkotx bat ikusijaz. Sarri esan eroian, mirarija zala, euskaldun korkotx bat, bapez gero, ez etortia erbeste onetara ainbesteren artian. Sarri esaten eban, ilgo ete zan, euskaldun korkotx bat ikusi orduko, eta euskaldun guztijen artian, berau bakarrik ete zan tontordun Jaungoikuak zeatuba. Daukaguzan seme-alabak, ardatza baño lerdenaguak dira: eztauke iñundik korkotx taiurik.

        Barre asko egin eben guztijak gogargijakaz, korkotxak gora ta korkotxak bera berbetan egozan artian. Jatorduban iarduben jaten gogaldi onaz, eta bakotxak ageri ebazan, umetatik arrezkero gertau jakazan edesti guztijak, eta edesti onekaz argitu zan, Akillin zala, Sabasek Ardibason euki eban ugazabaren lobia; bi bidar egon zala gaztetan Goiketxen, eta ikusi ebazala Ardibaso ta an egozan etxiak. Goierritarra izan zala izatez bere aita, ta il zirala guraso ta senide urku guztijak. Guztiz maite ebala Euskalerrija, ta beretzat pozgarri andija izaten zala euskaldunakaz berba egitia ta jolasaldi batzuk igarotia.

        Agaton eta emaztia etxeratu ziran illuntzian zaldi ganietan.

* * *

        Sabas ta Tomasek, guztizko ekarkorrak izan ebezan urte batzuk: amar milla ogerleko garbijak irabazi ebezan; eta geiago oraindiño lurrak geitu ebezanian; ganera, diruba ugari esku artian ikusi ebenian, erosten ebezan inguruban egozan basetxietako uzteak gero Mexikon saltzeko, ta urte batzuk igaro ziranian, etxaguntzara bertara juaten ziran zaldijakaz gauza asko erostera Mexikoko salerosle asko. Ardi ta abelgorrijak geituten juazan, eta urterik-urtera emoten eben irabazi geiago: langillak geitu ebezan, eta Agaton-korkotx, otzaragiñen baño aloger obiagaz jarten eben sarri langillen zuzentzalla.

        Euren baso zati bat garbitzeko, sasi, ota, giñarra ta abar ebaten ebiltzala, sasi-moltzo andi bat kendu ebenian, agertu zan guztizko zulo edo leza andi bat, gela andijak barruban eukazana. Etzan iñor azartu barrura sartzen, guztiz illun egualako; baña Agatonek urrengo egunetan, eguzkija zulo aldetik eguanian, ikusi ebazan zulobarruban gauza izarrituten ebenak. Illuntze atan erazagutu eutsan Tomasi albista ori, ta urrengo egunian juan ziran toki atara, Sabas, Tomas ta Agaton, argi-ontzi ta egur luze bategaz. Izetu eben argi-ontzija, ta sartu eben leza barruban, egur luziaz. Arriturrik lotu ziran barruko illuntasunian gauza izarrituten ebenak ikusi ebezanian. Agaton-korkotxek esan eutsen bestiai:

        — Uste dot izarrituten daben arrijok urriak izando dirala; urre gorrija dirudije beintzat.

        Sabas.— Bai zera! Ur-dindi gogortubak izango dozak.

        Tomas.— Ez, ur-dindijak baño zolijaguak dozak or ikusten juaguzan gauza izarrituten dabenak. Nai dok Agaton, barruratu argi-ontzi onegaz, beirak, ur-dindijak edo zertzuk diran ikustera?

        Agaton.— Ezegaitik bez orra barrura; Jaungoikuak jakik lur-gela orretan egongo diran piztijak.

        Sabas.— Itxi daiogun gaur arazo oni, ta bijar etorriko gozak iskillo onakaz, badezpada, abere edo pizti txarrik egon arren, bildur baga barrura sartzeko, zer dagon ikuskatzera.

        Agaton.— Iskilluakaz sartuko naz ni bijar, ikustera zer dagon leza barruban, baña gauza onik badago, iruroen artian ainbanatzeko zeuben baimenaz. Ara lenengo juaten dana galbidera dua, ta egisaritzat biar leuke atalik onena.

        Sabas.— Lenengo sartzen baz, ta ikuskatzera badozak zertzuk diran argitasun zolijak, geure gaña atal artukok, leza orretatik ataraten doguzan gauza guztizetan.

        Tomas.— Urria balitz, zorijona ekarri leike guretzat, ainbat ariñen jaioterrira juateko.

        Agaton.— Beñipein, urria dirudi.

        Sabas.— Etxubat iñoiz entzun, emen gugandik urre, zillarrik ez urrerik dagonik, baña esan leiteke, noizbait lurrak atara ebezala leza orretatik.

        Tomas.— Urria balitz orraitiño, bijar apalostian aurresku jantzan, pozez iarduko neuke.

        Agaton.— Bai neuk be; lepoko tontorra gorabera, ankak neuriak juadaz oraindiño.

        Sabas.— Leza orren barririk eztau zetan jakin iñok be, geuk irurok baño; ezta geure emaztiak be. Ingurubetakuak jakingo balebe urria daukagula geure lurretan, galbidian jarriko gintzakez; eztakigu zer egingo leukizkuben uste-uste baga.

        Tomas.— Ez, eztau zetan jakin iñok.

        Agaton.— Jakingo balebe urria daguala, Jangoikua lagun. Bijar jakingo dogu zer dagon leza orretan, jakingogu urre ondakiñik itxi baeuskuben, antxiñako langille, zulua zabaldu ebenak.

        Ezekijen urrerik baeguan, baña euren irudimenian urriak ziran izarrituten eben gauza guztijak, eta poz-pozik etxeratu ziran. Uste eben, a zulua ta barruban egozan gelak etzirala berez sortubak: andik atara ziran lur-pillubak ezegozala zuluaren ingeruban, eta ziur-ziur, antxiña urria egon zala leza atan. Juan ziran urrengo egunian, iskillo ta argi-ontzi onakaz. Garbi eguban lezara sarreria, ta sartu zan Agaton iskillo zorrotza ta argi-ontzija eskubetan ebazala; baña barrurago eguan gela bateko illuntasunian ikusi ebazan argi egiten eben gauza bi, ta guztiz ikaraturik, arin urten zan aizetegira, lagunakana arpegija zurbildurik, eta lagunai esan eutsen:

        — Barruragoko gela baten ikusi juadazan argi bi, abere edo pizti txarren baten begijak izango dirala uste juat, eta enok azartu barrurago juaten. Emetik agiri diran gauza izarrituten dabenak, lur artian dagozan arri txatxarrak dozak.

        Sabas.— Lur ta abar, ekarrizak arri txatxarrok.

        Agaton.— ltxi dak ba gizona, arnasa artzen; oraindiño etxatak igaro ez ibitu artu juadan bijotzikaria.

        Tomas.— Argi orrek, eztozak izango piztijen begijak, izarrituten daben arri koxkor bi baño.

        Sartu zan Agaton barriro, guztiz bildurrez; zuzendu ebazan, lur ta abar, arri txatxar izarmiatuten ebenak, eta urten zan aizetegira bere lagunakana. Sabas ta Tomasek ikusi eben arek lurrak eukazan arri txatxar-txatxarrak, urre zatijak irudijela, ta lur ta arri guztiz astunak zirala. Agaton juan zan ostera, ta batun eban txapel-bete lur lenguelakua. Sartu zan irugarrenez jakitera an ete egozan oraindiño, len ikusi ebazan argi bijak, eta berpertan, lengo tokijan egozan; jarraitu eban aurrera, iskillo zorrotzaz ardurak artuta, ta ikusi eban urria irudijen arri txatxar bi zirala; baña ezin izan ebazan bereganatu lagunakana eruateko. Urten zan lezatik eta etxeratu ziran irurak: zortzi libra lur atara ebazan Agatonek.

        Urrengo egunian juan zan Sabas Mexikora zillargin bati erakustera lezatik atara zan turra, ta libra bakotxa bost ogerleko, ordaindu nai eutsan lur guztija. Bijaramonian juan zan Tomas Berakruzko zillargin bategana ta librako zortzi ogerleko ordaindu nai eban lur ori. Orra siñistu eben urre asko eukala lezatik atara zan lurrak, eta guztiz pozik egozan iru gizonok. Tomasek saldu eban Berakruzen berrogei ogerlekogaz, eruan eban urre-lur guztija.

        Urrengo egunian juan ziran lezara, aurrerago lez, iskillo onakaz, ta ganera, zorro bi ta zaldi bategaz. Irurak sartu ziran lezara, baña, lanian asi orduko, ikuskatu ebezan barruko geletako zokondo guztijak, iskillo luziak aurretik ebezala, bijotzikara errimiaz dart-dart gorputzak egiten eutsela. Gela zabalak topau ebezan barruban, lur ta arri izarren antzera izarrituten ebenak. Ezeguan abere ez pizti txarrik, eta guztiz gogargijaz jarri ziran irurak galbiderik ezeguala ikusi ebenian; baña barrurengo gelan, argi-ontzijaz zokonduak ikuskatzen ebiltzala, idoro eben arri eder bat, bere azpijan gizon azurrutsa eguala, ta arri ganian izki ederrakaz euskeraz iratzirik:

                Emen azpijon dago

                Michelen gorpuba

                Urre-zale zalako

                Berton geratuba.

        Kopla au irakurri ebenian, uliak be, arteztu jakezan irurai, artu eben bijotzikariaz. «Zer da au, gizonak! —esaten eutsen alkarri—. Euskalduna izan be arripian dagon azurrutsau! Ondo osorik daukaz oraindiño azurrak! Ona emen goian arri au egon zan tokija: urria ataraten ebillela jausiko jakan arri au bere ganera, ta zapalduko eban bertan. Zein zori-txarra gixajuak! Euskaditarrak ziran bere lagun arri ganeko izki orrek landu ebezanak. Baña, zegaitik ez ete eben atara arripetik, eta lurpetu obietan elizkarijak egiñaz? Eztakigu zer jazo zan orduban; biar bada, danak egongo ziran iges egiteko premiñan, nai ta, esan leike ezeukela iges egiteko premiñarik, arek izki ondo landubak egin ebezanian: etzan egongo toki atan elizarik ez obietarik.

        Eruan ebezan mallu zorrotzakaz, atara eben urre-autsa, urrearri txatxarrakaz; bete ebezan zorro bijak, jarri ebezan zaldi ganian, ta etxeratu ziran. Bidian juazala, Tomasek esan eutsen lagunai:

        — Nire emaztiak usmau jok isilleko lanak darabilguzala, ta etxeustak baldan isten, beti itanduten, nora ta zetan juaten garian irurok alkarregaz. Etxubat uste emaztiak iñori esango jeutsela darabilguzan arazuak, eta deritxat onena izango dala, zer darabilgun erazagututia. Ikusten jubezak lurrez beteriko zorruak daiaukaguzala, ta eurakaz Mexiko ta Berakruzera juaten gariala, ta beti jagozak gogoratzen eta itantzen zer diran orrek juan-etorrijok, eta lanok, irurok alkarregaz, iñoren laguntasun baga. Lorik egiten be etxeustak isten Amelek bere itauneakaz.

        Sabas.— Bai; niri be itaune asko egiten jeustazak emaztiak, eta ondo egingo juagu erazagutzia zer jarabilgun; baña iñori ez esateko uarpenaz.

        Agaton.— Ondo izangok emaztiai esatia jarabilguzan arazuak, ostarantzian beti jagozak itantzen nora juaten garian, zaldi, zorro, iskillo, mallu ta argi-ontzijaz.

        Sabasek, etxeratu zanian, erazagutu eutsazan Juleri igaro ziran egunetan egin ebezan lanak, baita esan eutsan ikusi ebela Michel, arripian eguan euskalduna, ta arri ganian egozan izkijak euskera garbijan landuta. Jule, au entzun ebanian zerbait gogoratzen jarri zan, eta gero esaeutsan bere senarrari:

        — Ori Michelen kopla edo abestijori, nik gaztetatik ezagututen jubat: aitaita niriak sarri abesau eroian; eta ganera, esaten jeuskuzan Michelen edesti asko. Esaten jeuskun, Durangon Santanako elizia eregi orduko, toki atan eguan etxe zar baten bizi izan zala, sutegi eder bategaz. Sarten asko egiten ebazala, ta otzara andi baten eruaten ebazala saltzera erririk-erri; batzubetan sorbaldan, eta beste batzubetan buruban sorki ederraz; zala, guztiz errimia ta indartsuba; jan-edanerako biar ebazala irabazten ebazan dirutxubak eta eguno ezin ebala dirurik aurreratu; ganera, pelotari ona zalako, Durangon esaten eutsela Michel-pelota, ta beste errijetan ezagututen zala, Sarten ezizena. Ikusirik bere egiñalakaz ezin ebala dirurik aurreratu, artu ei eban, beste askok lez, Amerikatara juateko burubidia, diru geiago zuzentzeko ustiaz, ta juan ei zan beste ezagun askogaz batera. Urte asko igaro ziranian, etorri ei ziran beragaz juan ziran ezagun batzuk, eta onek ekarri ei eben albistia, Michel, urre autsak batzen ebillela, goitik jausi zan arri andi batek zapaldu ta il ebala, ta arri aren ganian ziñuala:

                Emen azpijon dago

                Michelen gorpuba

                Urre-zale zalako

                Berton geratuba.

        Entzute andikua el zan emen, Michel-pelota ta Sarten ezizenakaz, ta erri guztijetan abesauten el zan kopla ori.

        — Ona ba, zalako edestijak argitu doguzan geuk eztakigula. Michel-pelota durangoar ospetsuba topau jonagu arripian. Badakin zein urtetan juan zonan Amerikatara?

        — Ez nik, Sabas; gizaldi batzuk igaroko zuazan orraitiño a juan zanik arrezkero. Santanako elizia dagon lekuban beukan bere etxia, eliza ori eregi orduko juan zuan, eta gogoratuik zein bat urte igaro diran arrezkero. Aitaita guriaren bizi-aldija baño lenagoko gertaerak dozak orrek.

        Tomas, Agaton, Amele ta Genare be, arriturik egozan arripeko azurrutsagaz, ta oraindiño, bijotzikara errimiaguaz jarri ziran Julek agertu eban Michelen edestija jakin ebenian. Baña juanak juan, eta itzaltasunak alde batera itxirik, jarraitu biar eben gizonok urre-lurra batuten, diruba irabazteko, ta Ardibaso maitera lenbailen biurtuteko.

        Saleroste ta ardura asko eukezan, eta irurak ziralako lan guztijen zuzentzalliak; gosari-ostian, langilliak lanian jarri ezkero, juaten ziran urre lezara, ordu bijan, urria batzera.

        Geruago, bost urre-saleroste agertu ziran Mexikon, eta etzan zetan juan Berakruzeragiño urria saltzera: goizian batuten ebena arratsaldian saltzen eben Mexikon Tomas edo Sabasek, eta artzen eben diruba, diru-etxietan jarten eben zerbait geiganatzen.

        Lenengo sei illebetietan, librea bost ogerlekuan saltzen eben urre-lurra; gero lauban. Bigarren urtian, lenengo iruban; gero bijan eta urte azkenian ogerleko batian. Irugarren urtian, librea ogerleko batian, urte guztijan; laugarren urtian, urre gitxi eukan ataraten eben lurrak, eta librako errialean saltzen eben. Urte atzenerutz ezebez: atara ebezan lezan egozan urre guztijak, eta etzan geratu lurra ta atxa baño besterik.

        Lau urtietan, berrogeta bost milla ogerleko artu ebezan lezatik atara ebezan urriakaz: amabost milla ogerleko bakotxentzat.

* * *

        Urre miatza amaitu zanian, gogotsu artu eben, beste uzta ta saleroste guztijen arduria. Dana geituten jaken urterik-urtera; zaldi, abelgorri, ardi, auntz, egazti ta belarluze askoren jaube jarri ziran. Ezeuken iñoiz nekerik lanerako ta lanen ardurak artzeko; emaztiak be, laguntzen eutsen al eben guztijan, eta jaiegunetan, goizeko egipidiak elizan egin ezkero, etziran egongo arratsaldian batzartu barik, Zugatz-tantaiaren kerizpetan, gaztetako Artzain-abestijak abesauteko. Gorputz eta arima egozan orduban euren jaioterrijan, alboka-soñuba jo, ta artzain-abestijak abesauten ebezanian. Ardibasotik urrun egozan euren gorputzak, baña jaioterrijan berpertan euren irudimenak.

        Urte ekarkorrak euki ebezan, eta Sabasek urte batzuk igaro ziranian, beukazan larogei milla ogerleko inguru. Bera sendo ebillen, baña Jule, emaztiak, sarri ebazan makalaldijak, eta bijak euken jaioterrira juateko gogua. Sabas ta Tomasek erabagi eben Agaton-korkotx geratu zeitiala Sabasen irabazbidiagaz; baña etxaguntzia ta aberiak saltzen baziran, erdija Sabasentzat izango zala.

        Sabas, emaztia, ta eukezan seme-alabak aldendu biar ebenian, negar zolijak egin ebezan batzuk eta bestiak. Juan ziran Berakruzera ta ontziratu ziran Donostijara eruango ebazan ontzijan. Sa basek eroiazan beragaz, lenengo diru-ingijak, eta bigarren eta irugarrenak, itxi eutsazan Tomasi, urrengo ontzijetan biraltzeko: Donostijako diru-etxe baten artuko ebezan dirubak, diru-ingi arekaz.

        «Loyola» eritxon ontzi eder baten ontziratu ziran, ta urten ziran itxas-zabalera euren osterea jarraitzera.

        Itxi daiguzan orain Amerikatan, Tomas ta Agaton euren emazte ta seme-alabakaz, ta guazan Sabas ta emaztiari jarraitzera. Etorriko da, Amerikatan geratzen diranen barrijak jakiteko eretija.