XI
Jule, Sabas, Amele ta Tomas

        Badaki irakurliak, Sabas ta Julek alkar topau ebela Mexikoko osategijan, eta neskatilla onek, irazki bategaz, eskatu eutsela gurasuai, Sabasegaz ezkontzeko baimena, ta biar ziran argitasun eta garbitasunak.

        Juleren aitamak artu eben alabearen irazkija, baña ezeben nai mutil aregaz ezkondu zeitian. Monja gexo-zain jarraitu ezin badau, betor etxera —esaten eben—; emen artzain eta lurlantzen dauko lanik asko, lanian jarraitu nai badau. Sabasegaz ezetz esan genduan, eta ezteutsagu emongo aregaz ezkontzeko baimena. Esan eta egin: erantzun eutsen ezeutsela emongo baimena, ta etxeratu zeitiala bere guraso ta neba-arrebai lanetan laguntzen.

        Sabas, noizik-beñian juaten zan Mexikora Juleri agerraldijak egitera; ta jakin ebanian onek artu eban gurasuen erantzupena, itandu eutsan:

        — Orain, zein burubide artukon, Jule?

        — Jaungoikuaren legiak jarraitu ezkero, euk nai duana.

        — Artu dagigun bada eruapenas: jarraituin berton, eta nik, naguan etxaguntzan, arik eta aitamen baimena artu arte; goiz edo belu aldatuko jubezan euren burubidiak.

        Baña igaro egunak, astiak, illebetiak, eta urtebete bere, ta oraindiño etzan eldu gurasuen baimena. Bitartian ondo juazan Sabasen arazuak eta irabazijak: beukazan milla ta bosteun ogerleko, bere alogeren ganera ugazabak emon eutsazan atsegin-sarijakaz'. Onetan egozala Berakruzen zabaldu zan izurri deunge, erijotza asko egiten ebazana; gexo-zain asko biar ziran osategijan, eta Mexikokuban egozan batzuk eskatu ebezan. Bertatik biraldu ebezan batzuk, eta onen artian juan zan Jule be, nagosijak juateko agindu eutsalako.

        Julek, juan orduko, iratzi eutsan Sabasi irazki bat, zetan eta zegaitik joian Berakruzera iragarten eutsala. Sabas naibageturik lotu zan, uste ebalako arrisku andija eroiala gisa atako gexua eguan errira gexo-zain juatiaz, ta erantzun eutsan, itxi eiola gexozain izatiari, ta bera juango zala billa, Tolosa etxaguntzara eruateko. Julek erantzun eutsan osategiko nagosijaren aginduba bete nai ebela, ta Jaungoikuak lagunduko eutsala.

        Jule Berakruzera Juan zanik irugarren illebetian, agertu ziran gexoturik, senar-emazte bi osategira; jarri ebezan oge bi egozan gela baten, eta ikusirik euskaldunak zirala, Juleri esaeutsen, euskaldun senar-emaztiak eldu zirala gexorik, eta artu eiela euren arduria.

        Juan zan Jule senar-emaztiok ikustera, ta irakurliak gogoratuko dau an eratu zan laurkea, Jule aurkeztu zanian Tomas ta Amele, Ardibasoko artzain lagunakana. Poz-pozik alkar ikustiaz, ta naibage mingarrijaz gexorik egozalako. Gexo-txar ta guzti be, luzaro egon ziran mosuka Jule ta Amele alkarregaz besarteturik.

        — Zer gertau da Ardibason zubek ona etorteko? Noiz eldu zarie?— itandu eutsen Julek.

        K.— Amar egun dira, ontzi eder baten erri onetara eldu giñala. Ostatu txatxar, zikin batera eruban gendubezan; antxe ezarri jaku gexua, ta osategi onetara biraldu gaitube. Zortzi illebete igaro dira ezkondu giñianik arrezkero. Tomasenian ziran bost nebarreba, ta Tomasentzat ezeguan ezkontzari apur bat baño; nire aldetik, nebiarentzat zan etxaguntzia, ta niretzat ezkontzari apurtxu bat. Ezkeunkan basetxe bat nun bizi, ta gengozan geure aitamak elikatuten gendubezala geuk lanetan lagundubaz; baña nire nebia ezkondu ezkero, ezin bizi izan giñeitezan etxe atan. Orregaitik, Amerikatara gizadija biralduten ebiltzan salerosliak agertu ziranian, aurrerago juan ziran askori egin eutsezan eskintzakaz, artu genduban ona etorteko burubidia, ta emen gaukazuz Jule, lagun laztana. Zorijona izan da guretzat zu zagozan osategira etortia. Madriden zengozala uste genduan, eta ona emen topa zaituguz. Mirarija dirudi! Ta jakin zenduban Sabas, zeure artzain-lagun ederra, erbeste onetara etorri zala?

        Jule.— Bai; zeubek oraintxe lez, etorri zan gexoturik Mexikoko neu nenguan osategira, ta neuri emon eusten bera zaintzeko arduria. Bakit zein etxaguntzatan daguan.

        Amele.— Ori orraitiño mirari andijagua da! Jakin zenduban zelako koplakaz agur egin euskun Ardibasoko guztijoi?

        Jule.— Nik eztot jakin.

        Tomas.— Negar eragin euskun guztijoi bere agurrakaz!

        Jule.— Ezeustan ezer esan kopla orrekaitik.

        Tomas.— Ementxe daukadan zimeran, paper edo ingi baten iratzita egon biar dabe bertso edo kopla orrek.

        Juan zan Tomas zimerara; topau ebazan koplak, eta jarraitu eban esaten:

        — Ona emen Jule, Sabasek abesau ebazan koplak, Ardibasotik aldendu biar ebanian. Azkenenguan egiten deutsu agur zuri be.

        Jule, koplak irakurri ebazanian, negarrez jarri zan, ta esaeban:

        — Neugaz egon zan ainbeste egunetan, eta ezeustazan erazagutu kopla orrek. Nortzuk dira orain Ardibasoko artzañak?

        Amele.— Agaton-korkotx, Tomasen anaie bat, Goiketxeko otsein barrija, ta nire ta zure nebak.

        Jule.— Lenago lez egiten dabez, zantzo, abesti ta alboka-jotiak?

        Amele.— Bai, gure ekandubak jarraitzen dabez; Agaton-korkotx dabe irakaslia.

        Jule.— Ta Agaton etzan ezkondu?

        Amele.— Ez, ezkongei dago oraindiño. Ibilli zan guztiz azkorturik, Dorote eritxon Beterriko neska gaztai-saltzalle bategaz; baña neska ori, Agatoni maitetasun zintzua erakutsi ta gero,

        Amerikatatik etorri zan lengusu bategaz ezkondu zan, Agaton ago bete azurregaz itxita. Orain Goierriko neska gaztai-saltzalle galant bat juaten da Ardibasoko etxietara gaztaiak erostera, ta aregaz darabiltzaz bere adiskidetasunak.

        Jule.— Mutil ona da bada Agaton gixajua, bere tontor ta guzti be.

        Amele.— Onegija.

        Julek egiten ebazan alegin guztijak Tomas ta Amele sendatzeko. Lenengo egun askotan indarrak artu ebazan gexuak: Amele ilgo ete zan bildurrez egozan bijotz-illik, Jule ta Tomas; baña egunak juanian egin eban zerbait onerantz. Tomas osatu zanian gexotu zan Jule, ta orduan Tomasek eta monja gexo-zain batek, jagoten eben Amele. Jule imiñi eben gexo-zanen gela baten, eta eurak artu eben onen arduria. Guztiz sendo eldu eutsan gexuak Juleri, ta egun bitan egon zan azkeneko arnasetan; baña gero, oneratu zan, eta illebetegarrenian irurak aurkitzen ziran osaturik.

        Orduban Julek, iratzi eutsan Sabasi irazki bat, iragarten eutsala, Tomas ta Ameleren etorreria, ta gexoturik egon ziran egunetako gertaera guztijak. Baita esaten eutsan gexo izurrija gitxituten juala, baña indarrak eukazala oraindiño, ta ezeiela artu Berakruzera juateko burubiderik. Sabas arriturik eta pozik lotu zan, bere artzain-lagun maite bi, Berakruzen egozala jakin ebanian.

        Tomas ta Ameleri, euren etxaguntzia eratuteko lurrak eta etxia emon biar eutsenak, esan eutsen, ezeguala oraindiño izentauta artuko eben lurraldia, ta bitartian jarri zeitezala otsein Sa bas eguan etxaguntzatik urre samar eguan beste etxaguntza baten. Emongo eutsezala bakotxari ogetabost ogerleko illian, eta ganera, jana ta biziteko etxia. Irabazbide onegaz juan ziran Takigapo eritxon etxaguntza orretara. Julek ezekijan nun eguan Takigapo, ta Sabasek ezekijan etxaguntza orretara juan zirana; ganera, Juleri aztu jakan Takigapo etxaguntziaren izena, ta ezin erazagutu izan eutsan biraldu eutsan irazkijan.

        Baña Sabasen ugazabak, salerostiak eukazan noizbait Takigapon, eta noizik-beñian zaldi-ganian juaten zan Sabas etxaguntza orretara, ugazabaren agindubak egitera.

        Bein-batian, beste askotan lez, Juan zan Takigaporutz, eta etxaguntza orretatik urre, berak jarraitu biar eban bidiaren alboko solo baten, egozan lanian gizaseme ta gizalabea. Sabasek nai eban jakin, etxaguntza atako ugazaba etxian beguan, eta itantzeko begiratu eutsenian lanian egozanai, arriturik lotu zan ikusi ebanian Tomas ta Amele zirala. Jatsi zan zaldi ganetik, eta sendo besartetu eben alkar Tomas ta Sabasek. Zein poza, irurak alkarregaz erbeste atan ikusi ziranian, ainbeste urtetan Ardibasoko artzain lagunak izan ziranak! Agertu eutsezan alkarri gertaera asko, ta Sabasek jarraitu eban Takigapo etxaguntziaren jaubiagana. Gero etxerutzian be egin eban egotaldi luze bat bere lenagoko artzain lagunakaz.

        Itxi daiguzan orain otsein, Tomas ta Amele Takigapo etxaguntzan, eta guazan Sabas eta Juleren barrijak jakitera. Beste orri batzubetan agertuko dira barriro Tomas ta Ameleren barrijak.

^{* * *}

        Jule, aitamaren erantzupena itxaroten eguan artian, Sabasek biraldu eutsan irazki bat Goiketxeko bere ugazaba izan zanen semiari, esaten eutsala, irabazbide ona eukala; milla ta bosteun ogerlekoren jaube zala; Jule Beketxekogaz ezkondu nai leukiala, ta egin eizala alegiñak lortuteko neska orren gurasuen baimena. Goiketxeko seme orren alegiñak utsak izan ziran, eta gurasuak Juleri biraldu eutsen irazki bat, esaten eutsela, jakin ebela Sabas irabazbide onaz ta dirutxubaz eguala, ta emongo eutsela baimena mutil orregaz ezkontzeko; baña orretarako, lenengo juan biarko ebala eurakana, Ardibasoko Beketxera eurai eskuban mun egin, eta parkamena eskatzera, osategira gexo-zain juan zalako gurasuak nai ezebela.

        Ori irazkijori artu orduko, amaitu zan Berakruzko gexo izurrija, ta Jule juan zan len egon zan Mexiko uriko osategira; emen artu eban aitamen irazkija, ta biraldu eutsan Sabasi.

        Sabasek irazkija irakurri ebanian, ziñuan bere artian: Zoratuta dagoz Juleren aitamak neskatilla orreri Mexikotik Euskadira juan eragiteko parkamena eskatzera beste barik. Eztabez gomuta izan juan-etorri orretan igaro biar diran galbidiak, kaltiak ganera dirala. Milla gogamen jatorkazan Sabasi burura auzi orretan, eta juan zan Mexikora Juleri agerraldi bat egitera, ta itandu eutsan:

        — Zer deritxazu Jule, gurasuen agimenai?

        — Deritxat eurak diñubena egitu biarko dala, ezkondu nai badogu.

        — Gertu ago orraitiño gurasuen agimena egiteko galbidiak igaro arren!

        — Bai, gertu najagok. Nik etxaukat juan-etorrija egiteko dirurik, baña emoten badeustak, juango nok, eta neugaz ekarriko juat gurasuen baimena. Burubide au alik ariñen artutia, deritxat izango dala onena.

        — Nik etxakiñat Jule, zein burutasun artu daben, eta zer irabazten daben ire aitamak iri ainbeste arrisku igaro eragitiaz; itxaso zabal asko, asko gero, ta itxasuetako ekatx asko, igaro biar dozan, emetik Euskadira juan-etorrija egiteko. Eurak balitzaz orraitiño juan-etorri edo ostera ori egin biar leukienak parkamena eskatzeko, beste arazo baga, uste izango leukie, zentzun bakuen zorakerija dala! Orretarako, beste barik juan eragin alabeari Amerikatatik Bizkaira, irazki bategaz eskatu leitekian parkamena eskatzera! Eurak itxaso ta ekatxen bildur baga, euren etxian alagala dagozala nai juen ik igarotia arrisku edo galbide guztijak!

        — Artuik Sabas, eruapena; biar bada ni ikustiarren eta egun batzuk eurakaz egotiarren artuko eben burubide ori.

        — Olan eta guzti be, ezta gizalege ona, euren gurarija egitiagaitik, iri, arriskubak eta kaltiak eukiko dozan bidera juan eragitia. Baña uste badon, juan-etorri ori egitia izango dala onena, gurasuakandik ezkontzeko baimena lortzeko, juan adi Berakruztik Españarako lenengo urtengo daben itxasontzijan.

        — Uste juat orixe izango juagula burubiderik onena. Badakik Sabas, nik neba bi jaukadazala, ta bide batez, bijetarik bat ekarriko najeukek natorreman, emen nunbait irabazbidia topateko ustiaz.

        — Ekarrin etorri nai bajon; topauko jeutsagun irabazbidia. Arik bigarren astian urten biar eban Berakruztik Donostijarako, itxasontzi eder batek. Julek egiebazan abijamenak, Sabasek emoeutsan osterarako biar eban diruba, juan zan Berakruzera, ontziratu zan, eta urten zan ontzi ori itxas-zabalera. Seigarren egunian, arrapau eban ontzija, iru egunetan iraun eban bildurgarrizko aize biurridun ekatx gogor batek, eta kalte askogaz juan zan Habanara kaltiak zuzentzera. Amabost egunetan zuzendu ebezan kaltiok, eta itxasoratu zan ontzija barriro. Arik ogeigarren egunian, beste izugarrizko ekatx batek, apurtu ta jaurti eutsazan mastak itxasora, ta geratu zan ontzija zuzenbide baga, iñora juan ezin leitekiala. Jule lez oeste gizadi asko ziran Españara juazanak, eta danak egiten ebezan eskarijak Juangoikuari agertu zeitian nunbaitara eruango ebazan ontzi bat. Lenengo egun batzubetan ontzirik agertu etzanian, ontzi-burubak agindu eban ura ta janarijak neurri bategaz neurtuta ainbanatzeko bakotxari, amaitu ezeitezan elpidia agertu orduko. Gisa onetan, janari ta edari neurtubakaz, guztiz naibagetsu ta Jaungoikuari eskarijak egiten, igaro ebezan amabost egun, amabost urte irudi ebezanak, eta gero agertu zan Lisboara joian ontzi bat. Onek artu ebazan guztijak eta eruan ebazan Lisboara. Portu onetatik, itxasbazterretan ibilten diran ontzi txikijetan juan zan bakotxa bere lurraldeko portura ta andik etxera. Jule juan zan Donostijara, ta andik Ardibasoko gurasuen etxera.

        Aitamak uste ezebela etxeratu zan, ta aitamak lez nebarrebak be, sendo besarteturik, mosu asko emoeutsen alkarri, negar malkuak erijuela. Berpertan, belauniko jarririk eskatu eutsen Julek parkamena gurasuai, ta onek parkatu eutsen bijotz-bijotzetik, monja gexo-zain, eurak nai ezebela, juatia. Gero Julek erazagutu eutsezan Sabasen irabazbidia, Berakruzko, Tomas ta Juleren agerkeria, irurak igaro eben izurrija, bera gexo-zain izan zan arteko ta itxasuetan igaro ebazan gertaera guztijak, eta gertaera orretako mingarrijak. Agua zabalik, bere berbak entzuten egoten ziran guraso ta nebarrebak; egun asko biar ebazan, juan zanik arrezkero igaro ebazan gertaerak erazagutzeko.

        Eldu ta bijaramon goizian Julek nai izan eban mendiratu artaldia, Agaton-korkotx eta beste artzañak ikustiarren. Juan zan ardijakaz Ardilandara ta Korkotxek eta bestiak ezin eben siñis tu begijen aurrian ikusten ebena. Danak zantzo, danak barre ta danak abesau ebezan artzain-abestijak, Aritx-tantaiaren azpijan; zoraturik ebiltzan guztijak, Jule toki atan ikusijaz.

        — Nundik nora ibilli az Jule, juan intzanik arrezkero?— itandu eutsen Agatonek.

        — Beterrin, Madriden eta Amerikatan egon nok juan nintzanik orran arte.

        — Amerikatara juan ziran Sabas, Tomas ta Amele be.

        — Bai, ikusi nejubazan irurak.

        — Irurak ikusi be?

        — Bai, irurakaz egon nintzoan luzaro.

        Julek ageri eutsezan Korkotx eta lagunai, Sabas, Tomas ta Amelegaz, Amerikatan igaro ziran gertaerak, eta gero itandu eutsan Agatoni:

        — Amelek esan jeustan, Beterriko neska gaztai-saltzalle bategaz ibilli intzala ezkontzeko ustiaz, ta gero, neska ori, Amerikatatik etorri zan bere lengusu bategaz ezkondu zala. Egija dok?

        — Bai, olantxe zuanan izan be.

        — Gero Goierriko neska galant bat etorten zuala gaztaiak erostera, ta aregaz eunkala adiskidetasun zintzua.

        — Bai; orain astotxu baten ganian otzara bi jarrita etorten don. Ikusi biar eunke zelan apaintzen jozanan buruko zapija ta soñeko enparaubak! Ik eztakizan, areri abesauten jeutsezan abesti ederrak. Ona emen:

                Marte gaztai-saltzalle

                Goierrin jaiua

                Guztiz polita, eta

                Ondo apainduba.

                Ardibaso guztijan

                Beti maitatuba

                Zara bizibidian

                Zorijonekua.

                Nok irakatsi deutsu iminten

                Buruko zapija

                Gorantz orizta, amantal urdin

                Ta gona-gorrija?

                Ule-txortakaz apainduriko

                Ai zoragaija!

                Mutil askoren bijotz samurrak

                Eruakarrija!

                Abarka-txapiñakaz

                Igaro basuak

                Baserririk-baserri

                Uda ta negubak.

                Zoli egiten dozuz

                Zeure arazuak

                Gaztai salerostiak

                Dakartsuz dirubak.

                Nok irakatsi deutsu iminten...

        — Marte dok orduban.

        — Ara ba, orrenbeste bez; baña neska galant orrek esan jeustanan, senarra korkotxa izan arren ezeutsala ardurarik, gizon ona izan ezkero.

        — Ondo esana dok. Banajuak orain etxerutz eta agur guztijoi urrengorarte.

        — Agur Jule; etorri sarri Ardilandara.

        Etxeratu zan Jule gogargijaz, bere artzain lagunak ikusi ebazalako, ta etxera eldu zaneko, amak esan eutsan:

        — Jule, etxeratu azan ezkero, ezeunke biurtu biar Amerikatara; bizi ementxe gurasuai laguntzen euren lanetan.

        — Ori ezin egin neike ama; egitade txar bat egingo neuskijo Sabasi. Berak emoeustan biar neban diruba parkamena eskatzera etorteko, ta ezeizu aitatu be egin olako asmurik.

        — Sabas bera etorriko don onutz biar daun beste diru daukanian.

        — Jaungoikuak bakarrik daki Sabasek zeinbat urte biarko dituban etxeratzeko, biar daun beste diru irabazita. Bitartian, gertaera asko igaro leitekez. Ni emen geratu ezkero, biar bada, beste emakuma bategaz ezkondu leiteke, ta ori, ni zoritxarrian jartia izango litzake. Bildurtuten nozu ama berbokaz.

        — Galbidiak igaro biar dozan bada, ostera Amerikatara juateko.

        — Bai ama, ori bai; baña badakizu igaro dodazan eta igaroko dodazan arriskubak zeubekaitik dirala. Irazki bategaz eskatu leitekian nai zenduben parkamena, ta beste irazki bategaz parkatu; baña zeubekana parkeskatzen etortia nai izan zenduben, eta etorri naz apaltasun osuaz, onuzko ta aruzko galbide edo arrisku guztijak igaroten. Zeubek bakarrik daukazube ama, gertaera onen erruba; ni pozik nago arrisku guztijak igarotiaz, zeubek ikusteko ta zeubekaz aldi baten egoteko izan diralako; baña Sabasen gizabide onari, egitade onakaz erantzun biar jako, ta lenengo Berakruzera duan ontzijan juan biarko dot, billa etorri nazan baimen eta beste argitasun guztijakaz.

        — Tira ba, emongo jazan baimen ori, ta argi ta garbitasun guztijak Sabasegaz ezkontzeko.

        Urrengo domekan, aitamak eta Jule, juan ziran Beterrira arazo batzuk zuzentzen; belutu jaken arazuak amaitu orduko, ta illunabarrian juazan etxerutz. Beterritik zerbait aldendu ziranian, leku bakar baten juazala, euren ostetik etorri zan gizaseme batek, ezarri eutsazan Juleri zaplada ta ostikada errimiak aida baten, eta arin iges egin eban.

        Illun eguan, baña ezagutu eben izan zala Beterriko denderu oial-saltzallia, aitamak Julegaz ezkondu nai izan ebena, au monja gexo-zain juan orduko. Jule ikaratu zan, eta ezin jakan juan ager tu jakan bijotzikara errimia. Astebetian egon zan gexoturik ogeratuta, bijotzikara ori ibitu arte, ta osatu zanian esan eutsan amari:

        — Orregaz denderu oial-saltzalliaz nai ninduzuben ezkondu! Ai ama!, esan neutsuben nik, mutil orrek, Amerikatan ikasiriko ekandu txarrak eukazala, ta orain agertu da nik uste nebazan gauzen argimena.

        — Guk, ondo ustiaz gura genduban dirudun mutil orregaz ezkondu zeitezan.

        — Bai, siñistuten dot ondo ustiaz nai zendubela, baña nik uartu neutsubenian enebala nai ezkondu orregaz, ekandu txarrak eukazalako, eztot uste ondo egin zendubela ni estututiaz.

        — Tira ba, amaitu ziran auzijok, eta eztoguz zetan gomuta izan.

        Denderu ori, noizbait juaten zan baserrijetara zaldi bategaz oialak saltzera; len juaten zan Ardibasoko Beketxera be, baña Jule jo ebanik arrezkero, etzan azartuten ara juaten, Juleren neba sendo bijaren bildurrez; baña Ardibason egozan etxietako mutil guztijak, Agaton-korkotx euren artian zala, ziran aserre denderu edo oial-saltzalliak, Jule jo ebalako, ta guztijak euken denderu orri zeatze on bat emoteko ustia.

        Bein-batian juan zan Basterretxera, oialak saltzera, ta Agaton-korkotxen anaie morrosko errime batek, itandu eutsan:

        — Bazatoz adiskidia? Zeu ikusteko gogua euki dot, berbalditxu bat egiteko, ta entzuizu: zegaitik jo zenduban zuk, Jule Beketxeko?

        — Nik jo Jule? Esatia be! Emakuma bat joko neban ba?

        — Orixe zan bada egin zenduban lanik txarrena, emakuma bat jotia. Bere neba bat jo izan bazenduban eneutsun ezer esango, baña urtenbiderik eztaukan gizalabia jotia, egin leikien egitade txarrena da.

        — Nik enebala jo dirautsut; beste bat izango zan.

        — Ondo dakit zeu izan ziñiana: illunabarra izan arren, ondo ezautu zendubezan.

        — Ni enintzan izan.

        — Zu, bai.

        — Ni, ez.

        — Ezetz oraindiño be?

        — Ezetz beti.

        — Lotsageiztokua, eutsozak ba zaplada bi ta ostikada bi, kitu geratzeko.

        Zaplada ta ostikada errimiak ezarri be egin eutsazan morrosko andijak, eta bildurrez, ixil-ixillik alde egin eban oial-saltzalliak, bere Amerikatako ekandu guztijakaz.

        Juleren neba bijak ebiltzan, denderu ori bakarrian arrapau gurarik, zigorketa mingarri bat ezarteko ustiaz, baña jakin ebenian Basterretxen zeatu ebela, ezeutsen jaramon. Oial-saltzallia etzan geiago agertu Ardibasoko etxietara oialak saltzera.

        Agaton-korkotxek, denderu ta anaiearen autubak agertzen eguanian, egiten ebazan barre zantzuak, eguno amaituko etziranak irudijen, ain luzaro egoten zan barreka ekiñalian. Sabas, Mexikon eguanari, Goiketxeko ugazaba gaztiak, biraldu eutsan irazki baten, erazagutu eutsan, Jule, oial-saltzalle ta Agatonen anaieaz igaro ziran gertaera guztijak.

^{* * *}

        Jule, Tomas, Amele ta oial-saltzalliaren gertaerak agertzen, aldendu gara giñoiazan bidetik, eta orain jarri biar gara barriro lengo bidian, Jule ta Sabasen barrijak erazagutzen.

        Esan diran gertaerak amaitu, ta amargarren egunian, urten biar eban itxasontzi batek Bilbotik Berakruzerako, ta Juleren aitamak gertu eukezan euren baimena, ta Jule Sabasegaz ezkontzeko biar ziran garbitasun guztijak, eta emon eutsezan alabiari.

        Ontziratu zan Jule, ta berrogetamalau egunetan eldu zan ontzija Berakruzera, itxasketan eguraldi txar asko artuaz. Pozik artu eben Jule beñola egon zan osategijan, nai eban arte egoteko neskame bat lez.

        Julek biraldu eutsan Sabasi irazki bat, esaten eutsala eldu zala erri atara ezkontzeko biar ebezan paper edo ingi ta argimenakaz, ta len egon zan osategijan eguala neskame bat lez, berak beste burubide bat artu arte.

        Igaro ziran amabost egun, illebete bere bai, ta Julek ezeukan erantzupenik. Biraldu eutsan beste irazki bat, bi ta iru bere bai, ta ezetorkan erantzupena. Gogamen asko ebiltzazan Juleren buruban gogartetzen beti, zer jazo ete jakan Sabasi! Gexorik ete eguan, bizi ete dan ala il ete zan. Luzaruan gogamen onekaz ebillela, artu eban, berak ezagututen ezeban izena ekarren irazki bat, eta irazki onetan esaten eutsan:

        Beketxe'tar Jule

        Sabasen menpekua nazan aldetik, zeure esangiña naz. Emen gudu gogorra daukagu, ta Sabasek, bein-batian, etxaguntziak kalterik euki ezeien, esetsi eutsen bere lagunakaz kalte egitera etorri ziran gudularijai; baña, onek asko ziran eta Sabas arrapau ta katigatu eben. Katigu dago oraindiño; batzuk diñue askatuko dabela, beste batzuk ilgo dabela. Agintaritzia daukanen erabagijari itxaroten dagoz, ta ondo egingo dozu etorten bazara, agintarijari, Sabasen alde parkamena eskatzera, esanaz, eztabela egin besterik, gizon zintzuak, egin biar dabena baño; au da, egipidia egitu. Jaungoikuaren parkamena badaukala egipidia egituaz, ta Jaungoikuak parkatu ezkero, gizonak obeto parkatu biar leukijuela. Etorri zaite lenbailen, eta biar bada zeure eskabide apalak bitartez jarrita, askatuko dabe, daukan arrigarrizko estutasunetik.

        Beti naz zeure esangiña.

        Solabarren'tar Makari

        Makari zan, etxaguntza atan, iru illebete aurrerago, otsein jarri zan euskeldun bat. Onek, Sabasen eskabidiaz irakurten ebazan arentzat etozan irazkijak, eta egiten ebazan aren agindubak. Mexiko urijan eguan Sabasen ugazaba guduari iges eginda, ta onek be egiten ebazan alegiñak, Sabas askatu eien gudularijak.

        Julek, Berakruzko osategijan, Makariren irazkija artu ebanian, alik-ariñen jarri zan bidian. Bijotzikara errimiak jarraitzen eutsan, beti gogoratzen, zer jazoko ete zan Sabasegaz; sei egun luze-luziak egin ebazan bidietan, bein oñez, bein burdiren baten, urrenguan zalpurdijan baña geienian oñez bide neketsubetan, bakarrik eta bildurrez. Eldu zan Sabas eguan etxaguntzara; Makari artu eban lagun gudu-agintarijari agerraldi bat egiteko, ta agintari orreri negarrez jarrita esan eutsan Julek.

        — Jauna!, or katigu daukazun mutillak eztauko errurik ezetan be; eztau egin egipidia bete baño besterik, eta ori, gizaseme ongille ta deduzko guztijak egiten dabena da. Bere egipidia egin daben ezkero, dauko Jaungoikuaren parkamena; mutil ori ezta iñundi zuben arerijua, bere ardurak beti zuzeudu nai dauzana baño, ta izan leitekian bijotz onena daukana. Artu iozube errukija, eguno bere bizijan iñori txarrik egin ezteutsan mutil zintzo onbidetsu orri. Berak daukazan mingarrijak daukadaz neuk be; biar bada, estutasun geiagoaz, ta berari jatorkan zoriona edo atsekabia etorriko jat neuri be. Neure senargeia da, jauna, ta ilten badozube, bera ta neu ilgo gara. Siñistuizu, jauna, dirautsudana!

        — Esan dozu, mutil orrek, eguno iñori ezteutsala txarto egin, eta ori ezta egija; geuri egin deusku txarto, mutil bi iltiaz; sei il geuntsezan guk eurai, eta siñisgatx izan zan bera kalte baga geratzia burruka atan. Nik, neu baño nagosijagua daukat eta ezin erabagi neike, mutil orri ezarriko jakan zeatzia. Mexiko urijan dago agintaritzia daukana, ta zeatze ori erabagiko dauna; zuaz beragana, ta eskatu iozu niri eskatu deustazun guztija; gizon ona da, ta biar bada, erantzungo deutsu zeuk nai dozun lez. Zubaz lenbailen, bitartian, mutil ori ilteko erabagija etorri ezteitian.

        — Jesus! Il jauna, il?

        — Izan leiteke!

        Makarik lagundu eutsan Juleri, Mexikora juaten, eta uri atan lenengo juan ziran Sabasen ugazabagana. Onek abegi ona egin eutsan Juleri, ta esan eutsan:

        — Iru bidar egon naz guduko agintari nagosijaz, Sabas askatu eiela eskatzen, baña eztot ezer lortu. Neure alaba onek lagunduko deutsu ta zuaze bijok, biarbada zure eskabidiak errukituko dau.

        Juan ziran bijak. Julek eskatu eutsan Sabasen parkamena, negar malkuak erijozala, ta agintarijak erantzun eutsan:

        — Gizon bi il deuskuz mutil orrek bere lagunakaz, ta il biarra dauko, gure legiak egitu ezkero.

        — Jauna, ezeidazu ori esan! Jaungoikuak aldatu daizula mutil aregana dozun gorrotua!

        Erdalduna zan agintari ori, ta gaztelarren berbetan iarduban bere autubak esaten. Eurakaz batera eguan jaun orren emaztia be, ta agintarija, bere pipa zar andija izetutera juan zanian, Julek euskeraz esan eban:

        — Ai neure Jaungoiko laztana, galduba naz zeure laguntasuna ezpajatort!

        Agintarijaren emaztiak, onek berbok euskeraz entzun ebazanian, aida baten, Jule besartetu eban, eta euskeraz esan eutsan:

        — Egingo dot al dodana zeure alde; eztot uste izan euskalduna zariala; neure gurasuak be, euskaldunak izan ziran, eta beti dodaz maite euren erritarrak.

        Etorri zan agintarija bere pipia izetuta, ago ta zur zuluetatik ke asko jaurtiten ebala, ta Juleri esan eutsan:

        — Zuaz orain zeure etxera: egingot al dodana zeure senargeiaren alde.

        Apolinar eritxon agintari orri ta Juste bere emaztiari. Jule ta bere lagunak urten ebenian, Justek esaeutsan bere senarrari:

        — Orrek gizalaba errukarrijorrek eskatu deutsun mesedia egin biar dozu; neure bijotza gexotu deuste bere negar ta eskabidiak. Apolinar, izan zaite beragaz bijotz bigunekua, ta askatuizu katigu daukazun mutil ori.

        — Askatu ain arin ez; eztot aginduko iltia, baña katigu egon biarko dau gitxienez beste ille bijan.

        — Tira ba, ille bi laster igaroten dira!

        Justek bekijen nun bizi zan Julegaz juan zan laguna, ta jarraitu eban etxe atara, Juleri erazagutzen senarrak esan eutsana. Zeruba ikusi eban Julek jakin ebanian agintari nagosijak ezeukala Sabas ilteko usterik eta ille bigarrenian askatuko ebela. Julek, besartetu ta emon eutsazan mosu asko Justeri bere laguntasun onagaitik, eta onek esan eutsan ganera:

        — Zure senargeia ilteko ustiaz egon dira, baña zeure negar ta eskabidiakaz errukitu da nire senarra. Zeuri zor deutsu bada, senargei orrek bere bizi-izatia. Ordu onian etorri ziñian, ene alabatxuba; egun batzuk geruago, ilda topauko zenduban.

        — Ai neure andra maitia! Jaungoikuak aurkeztu nau bada alik-ariñen zure senarragana, neure alegiñak egitera!

        — Bai Jule, olantxe izan da, ta zuk, beñipein, lortu dozu nai izan dozuna. Pozik geratzen naz gertaera orregaz, ta agur orain urrengorarte.

        — Agur, neure andra ona; agindu dazu beti, nik lagundu al dotsudan gauzetan.

        Estu eguan Jule, albista orrek Sabasi erazagutu arte. Bijaramonian juan zan, Sabas katigu eguan etxaguntzara; gudularijak itxi eutsen beragaz berba egiten, eta albuan egozanak aditu ezeien, euskeraz ageri eutsazan albista barri guztijak. Pozgarri andijak izan ziran Sabasentzat Juleren albista onak, ilgo ebela uste ebalako. Bai, ilgo ebela eukan siñismenak, lanak egin ebazan bere gorputzian eta osasunian; naibage asko ta estutasun gogorrak igaro ebazan bere gogamen itzalakaz, ta guztiz argal eta zurbildurik jarri zan katigutu ebenik arrezkero.

        Sabasi albista barrijak erazagutzen juan orduko, ugazabak esaeutsan Juleri:

        — Jule, geugaz biziko zara, Sabasegaz ezkondu arte, ta etorri zaite albistak iragarten deutsazuzaman; nire emazte ta alabai lagunduko deutsazube etxeko lanetan, eta atsegiñez eukiko zaituguz geugaz.

        — Eskerrik asko, jauna; pozik egongo naz, zeubekaz edozein lanetan laguntzen.

        Sabasi albistak iragarri eutsazanian biurtu zan Mexikora, ugazabaren etxera, ta an geratu zan, etorteko egozan gertaerai itxaroten.

        Illebetegarrenian, gudulari alderdi bijak, ikusirik gizonak il eta salerostia ondatuten ebezala, ta beste gauzarik ezebela egiten ez egingo, batu ziran agintari nagosijak eta erabagi eben guduba amaitzia, ta katigutubak askatzia. Ona, uste izan zan baño illebete lenago askatu zan Sabas.

        Guduba amaitu zanian, Sabasen ugazaba, bere emazte ta sendi guztijaz juan zan bere etxaguntzan bizitera, ta eurakaz Jule be. Sabasek, askatu zanian, aztu ebazan burutasun txar guztijak, eta illebetian jarri zan mutil errimia. Mexikoko eliza baten ezkondu zan Julegaz, ugazaba ta emaztia lagun eta siñisgarri zirala. Gero juan ziran etxaguntzara, Sabas bizi izan zan etxian bizitera. Ainbeste naibage ta gora-bera igaro ta gero, eldu ziran, euren maitetasun zintzuaz, eldu biar eben tokira; alkar maitetuaz, alkarregaz bizitera.

        Ugazaba ta ugazabandriak, urte asko eroiezan Mexikon, ango eguraldi beruetan, eta bein bata ta bein bestia, sarri gexotuten ziran. Diru asko euken, eta artu eben jaioterrira juateko burubidia. Tolosarrak ziran, eta Tolosan, aitamak egozan obietan nai ebezan lurpetu euren azurrak.

        Sabasen ardurapian eskubide guztijakaz itxi eben etxaguntzia. Oneri emoten eutsezan irabazijetatik, euneko irurogetamar zati, ta ugazabak artuko ebazan beste ogetamar zatijak; eta ganera, milla ogerleko urtearo etxaguntziaren alogerak.

        Berakruztik Donostijarako urten zan ontzi baten juan ziran euren sorterrira.

        Sabas ta Jule geratu ziran bada, Tolosa etxaguntziaren arduriaz, alegiñak egin, eta zartzia eldu orduko, dirutxubaz Ardibasora juateko ustiaz.

        Orain, itxi daiguzan, gogotsu lanian euren etxaguntzan, eta beste orri batzubetan eukiko dogu eretija iragarteko aurrerantzian igaroten jakezan gertaerak.