X
Agaton-korkotx eta Dorote

        Badaki irakurliak Agatonek maite ebala Dorote gaztai-saltzallia, ta onek ezebala nai ezkondu mutil orregaz korkotxa zalako. Gogaituten egoten zan beti Agaton, bere lepoko tontorra ta Do roteren erantzupena gomuta izaten ebazanian. Zer ikusteko nago, emazte ez ume barik, mutil-zar zartzara eltzen banaz? —esaten eban bere artian. Baña onek gogamen itzalok buruban erabilli arren, artaldiaz mendira juanian, zoli joten eban alboka-soñuba, bere artzain lagunen zantzuai erantzuteko.

        Dorote, zapatu guztijetan juaten zan Basterretxera gaztaiak erostera. Agaton zan otzaragillia, ta etxeko atarte edo atarijan egoten zan geienian otzaragiñen Dorote agertuten zanian; eta ara eldu zan baten esaeutsan guztizko gogargijaz:

        — Kaixio, Agaton! Zelan abil, mutil?

        — Ni, eure erantzupenak goguan juadazala najabiln; eta zetan ago Dorote, baietzian ala ezetzian?

        — Etxakijat Korkotx, zer esan be; leunduik apur bat tontor ori, ta orduban erantzunguat.

        — Gangoiti mendija leundutia errezago don, nire lepua egitia baño. I gaztaien eta ni otzaren salerostiakaz, diru asko irabazi, ta ondo biziko gozan. Datorren astian egingonat otzara polit bat; polit-polita gero, gaztaiak erabilteko, ta beti ezetzian egon baga, ikusi biar jonat baietzera biurtuten azan opari orregaz.

        — Zer? Biurtu zetara? Jakin eikek nire gogamenak eztirala aldatzen otzara bategaitik, ez korkotx baten leunketa gozoakaz!

        — Dorote, eztozan gauzak ondo neurtu ez gogoratzen; bijok ezkondu ezkero, Ardibaso onetan dagozan etxe guztijetako gaztaiak, geuri salduko jeuskubezan, eta beti eukiko jogun gaztaiakaz saleroste ona. Ganera, nik egingo juadazan otzara, otar ta zimerak, emongo jeuskuben dirubaz, alagala biziko gozan; batez bere, alkar maite bajuagu. Korkotxak, maitetasun zintzuagua euki oi juben emaztiagana; guztizko baketsubak izaten dozan, eta obari orrek gogoratubaz, ezadi egon atzera begira; artuin nigaz ezkontzeko burubidia.

        — Ez, Agaton, etxubat biar korkotxik.

        — Damututia txarra izangon gero.

        — Niri damutu? Bai zera!

        — Juan adi bada Jaungoikuagaz, ta ezadi etorri geiago gaztai billa, ez ezetan etxe onetara.

        — Ire gurasuak emoten ezpajeustezak, beste baserritar batzuk emongo jeustezak.

        — Bai ba, juan adi nai donan lekura: etxonat iñoiz jakin iñor abuiatzekoa ekandubak daukanazanik. Korkotx gora ta korkotx bera, berba guztijetan, ni abuiatzen izan non eure berbeta irrigarrijaz.

        — Ezadi aserratu, Agaton, berba orrekaitik; txantxetan esan juadaz-ta.

        Guztiz aserre lotu zan Korkotx, Doroteren berbakaz; naibage andijaz, geiago beragaz berba egiteko gogo baga. Agur egin eutsen alkarri gogillunakaz, ta juan zan Dorote bere bidian.

        Agatonek jarraitu eban egunaro artaldia mendiratzen, eta beste artzañen zantzuai alboka-soñubaz erantzuten. Doroteri eutsan maitetasunari burutik alde eragiteko alegiñak egiten ebazan; bein albokea joten, bestian artzain-abestijak abesauten eta etxian otzaragiñen; edozein lan edo asmu artzen eban Dorote aztutiarren.

        Baña Dorote urrengo zapatuban be Basterretxera juan zan gaztai billa, ta Agatonek esan eutsan:

        — Dorote; emen etxagon gaztairik, korkotxa baño, ta juan adi nai donan lekura.

        — Ene semia, ondo aserre jarri az nik txantxetan esan neuazan berbakaitik.

        — Ago ixillik, eskubetan daukadan otar au burutik bera sartutia nai ezpon.

        Agatonen gurasuak be naibageturik egozan, Dorotek Agatoni aurrerago egin eutsazan berba irrigarrijakaitik, eta ezeutsen gaztairik saldu. Bijaramonian Agaton eta bere anaie batek saldu ebezan gaztaiak Goierrin, Dorotek emoten eban baño saneurri obian, eta alan jarraitzen eben aurrerantzian.

        Illebetegarrenian agertu jaken etxera gaztaiak erostera, Goierriko Marte izena eban gizalaba galant bat, eta onek erosi eban gaztai bakotxa Dorotek erosten eban baño errial bat geiagoaz. Dorote zan beterritarra, ta bestia goierritarra.

        Aurrerantzian, Marte juaten zan zapatubetan Ardibasoko etxietara gaztaiak erostera. Dorote, aste bijan egon zan Basterretxera juan barik, baña bijotzaren bultzadak eruan eben barriro etxe atara gaztaiak erostera. Agatonek korkotxa izan arren, begi ederrak eta begirakune argija eukazan berez, eta Dorote ezin egon izan zan luzaro arek begijak ikusi barik. Destañak izango ziran Agatoni aurrerago erantzun eutsazan berba lotsageiztokuak. Ondo damuturik eguan Dorote, berba arekaz, Agaton eta bere aitamak naibagetu ebazalako. Agaton bestetik, zoratuta eguan Dorotek buruko zapija ipinteko eukan gaikeriaz: orretan ezeban iñok bardintzen, Martek bez; ta korkotxaren gogamenak aldatza asko egiten ebezan goizerik-gabera. Eztot nai Dorote! —esaten eban noizbait— , korkotxik eztabela biar neure arpegira esan eustalako. Beste batzubetan, uste eban, arek berbak destañaz esango ebazala, ta batez bere, nok ekijan Dorotek lez apaintzen buruko zapija?

        Bein-batian, batera eldu ziran Basterretxera, Dorote ta Marte. Agatonek otzaragiñen iarduan etxeko atarijan, eta gaztai-saltzalle bijok ikusi ebazanian itandu eutsen:

        — Batera zatoze bijok?

        Marte.— Bai, bat-batera.

        Agaton.— Olakorik!

        Marte.— Emoguzuz gaztaiok erdibana, ta Jaungoikua lagun.

        Dorote.— Batera eldu garian ezkero orixe da onena. Agatonek deitu eutsan amari, ta onek, Marteri emon eutsazan eukezan amar gaztaiak. Orduban Dorotek, arpegija zurbildurik itandu eutsan:

        — Niretzat eztaukazu bat bere?

        — Zuretzat bapez; gomuta izango dozu beñola esan geuntsula, etxe onetan ezeguala zuretzat gaztairik.

        Marte aldendu zan artu ebazan gaztaiakaz, ta Dorote lotu zan negarrez, Agatoni esaten eutsala:

        — Agaton, ondo mendekatzen az nigaz, destaña gisan esan nebazan berba batzukaitik, gorrotu gogorra artu deustak niri, Goierriko gaztai-saltzalliori agertu zanik arrezkero; nik baño leunketa gozatsubaguaz berba egingo dua orrek, asko amultsubaguaz; baña ziur-ziur etxok eukiko, nik igana jaukadan maiteguria. Nire berbak txar-ustian artu bozak, bijotzaren barru-barrutik eskatzen duat parkamena; bene-benetan neure maitia intzalako esan neuazan arek berbak.

        — Nik esan neuan orduban, damutuko intzanala egunen baten.

        — Damuturik najagok, bada.

        — Bene-benetan?

        — Bai, bene-benetan, eta aztuizak mingarrijak izan diran berba guztijak.

        — Aztuko juadazan ba, ta etorri adi len legez zapatu guztijetan eure buruko zapi, ondo apainduriko orregaz.

        — Etorriko nok al dodan guztijan.

        — Agur ba orain, Dorote.

        — Agur, Agaton.

        Juan zan Dorote, ta Agatonek esaten eban bere artian:

        — Amelek esaeustan, Dorote bera etorriko zala berbetan neugana jaramoten ezpaneutsan, eta alantxe gertau da; bijotz-ikara errimia euki dot, negarrez bere naibagiak agertzen egon danian; orain esan leiteke maite nabela bene-benetan, eta gura dogunian ezkonduko gara, otzara ta gaztai salerostiakaz poz-pozik biziteko. Itsu-soñuban jantzan egin gendubanik arrezkero, maite izan dot, guztizko gizalaba ona dalako, ta pozik nago barriro maitetasunera biurturik gagozalako.

        Urrengo zapatuban, Marte Goierriko agertu zan lenengo, ta ezeutsen saldu gaztairik, Dorote be agertuko zan ustiaz; baña au etzan agertu, ta bijaramonian, Agatonek saldu ebazan gaztaiak Beterrin. Bide batez juan zan Dorote ikustera, zer gertaten jakan jakitiarren, eta errijan ezeguala esaeustan.

        Urrengo egunian, Ardilandan zantzo ta barreka artzañak batu ziranian, Amelek itandu eutsan Agatoni:

        — Zetan jagozak Agaton, Dorotegazko maitetasunok?

        — Iñoz baño zintzuago, Amele: egun batzubetan egon nintzanan aserrekor, berari jaramon baga, ta negarrez jarri zan gorrotua neutsala uste ebalako. Txantxetan esan eustazala arek ganorabako berbak, eta parkamena eskatu jeustanan.

        — Neuk esan neuan lez.

        — Bai, euk esan eunan lez. Maite nabela esan jeustanan eta nai dogunian ezkonduko gozan. Ezin bizi izango nintzan bera barik. Esango diranak esanda be, etxagon arek lez buruko zapija apaintzen dakijen gizalabarik; ingurubetan bez gero.

        — Ja... ja..., zoratuta ago Doroteren buruko zapijaz. Ire begijak etxubek ikusten, buruko zapija obeto apainduta daukan emakumarik; beste batzuben begijak baeunkezak, ezeunke ori esango. Marte Goierriko, orain etorten dan gaztai-saltzailliak, Dorotek baño obeto apaintzen jozak, zapi, abarka-txapin eta beste soñeko guztijak. Bauko zer ikusi!

        — Bai zera! Goierritar orrek, berba asko bai, baña ganora gitxi.

        — Dorote etzuban etorri gurera igaro dan zapatuban.

        — Gurera bez. Domekan egon nintzan Beterrin, eta nunbaitara juan zala esaeusten.

        Urrengo zapatuban be etzan agertu Dorote Basterretxera, ta Marteri saldu eutsezan gaztaiak. Buru-austen ebillen Agaton gogoratzen zer jazo ete jakan Doroteri, ainbeste eguneko urrundiaz, ta aldendu orduko, berari esan ezeutsalako nora juateko ustia eban.

        Zapatu asko igaro ziran Dorote Basterretxera agertu barik, eta jaiegun askotan juan zan Agaton Beterrira, Dorote ikusteko ustiaz; baña ezeban iñoiz ikusi, ta jakin bez zein erri edo baserritan eguan. Guztiz artega jarri zan Agaton ainbeste astetan Dorote agertu etzanian, gogoratzen zer jazo ete jakan Beterritik alde egiteko. Gogo gitxi eukan jateko ta lanerako, ta gabaz osta-ostan egiten eban lo apur bat. Arek ziran naibagiak eta buru-austiak!

        Zapatu baten eldu zan Marte, Basterretxera, bere buruko zapija ta soñeko enparauak guztiz ondo apaindurik, eta Korkotxek itandu eutsan:

        — Nok irakatsi don Marte, buruko zapija ain ondo apaintzen?

        — Neure amak.

        — Amak? Bai zera! Dorote Beterriko ikusi don olan zapija jarten, eta jarri euk be aren antzera.

        — Dorote Beterriko gaztai-saltzallia?

        — Bai.

        — Etxubat ikusi aspaldijon. Zugazmendiko bere lengusu bat etorri ei da Amerikatatik, eta aregaz ei dagoz bera ta izekua. Badakik Agaton, dirubagana al daben guztija urreratuten dala, ta arek be diru-sundan jagozak lengusubaz.

        — Zer? Zer? Zee...r?

        — Entzun dok zee...r.

        — Nun eta zelan jakin don albista ori?

        — Tomas Basartekori esan jeutsak Beterriko adiskide batek.

        — Tomasi esan be? Laster jakingo juadazan argitasun guztijak.

        Martek erosi ebazan gaztaiak eta etxeratu zan.

        Gerotxuago juan zan Agaton Basartera, Tomas ikustera, guztiz aserrekor, su ta gar, bero-bero, bakar-berbetan eta ukabilkadak jaurtiten ebazala alde guztijetara, zoro baten antzera, Tomasek erruba baleukan. Solo baten iarduan onek bedar-ebaten, eta beragana urreratu zanian itandu eutsan:

        — Tomas, esan biar deustak nok esan duan, Dorote Amerikatatik etxeratu dan lengusu bategana juan dala.

        — Beterriko Erle-kalian egoten dan atso, adiskide, gaztai-saltzalle, lodi, arpegi-zabal, begi-urdin, gona-gorri laburra ta buruban zapi zurija euki oi dituban batek. Aditu dok?

        — Bai ulertu juat; ezaugarri asko jaukazak adiskide orrek; baña, zein erritan jagok Doroteren lengusu ori?

        — Zugazmendi deritxon baserri baten, emetik urrun; Goirengo deritxon mendi andijaren ostian, errekarte sakon, ur juanak indarrak dituban toki baten.

        — Ta zelakua dok lengusu ori?

        — Nik etxubat ezagututen.

        — Ezkonduba ala ezkongeia dok?

        — Etxakijat.

        — Gaztia ala zarra dok?

        — Etxakijat ezebe besterik, Amerikatan egon dan lengusuba dala, ta dirutxubaz etxeratu dala.

        — Diru asko?

        — Etxakijat zeinbat. Bildur az Agaton, Dorote eure maitia, lengusu orregaz geratuko ete dan.

        — Bildurrik ez gizona; baña bildur izateko dozak orrek Amerikatatik datozan dirudunok; min labana euki oi jubek geienak. Egun asko jaroiazak Dorotek bere lengusu orregaz, ta esan leiteke itxi dautsala gaztaien salerostiai.

        — Lengusubak maite bajok, etxok biar gaztai salerosterik. Etxeratu zan Agaton milla gogamen buruban ebazala, ta bere artian esaten eban: Zelako gizabidia da Doroterena, egin eustazan maite-erakutsijakaz, ainbeste egunetan ni ikusi barik egoteko?

        Olako gogamen asko igaroten ziran Agatonen burutik. Tomasek egun atan erazagutu eutsazan Ameleri, Agatonegaz euki ebazan autubak, eta bijaramonian artzañak Ardilandan batu ziranian, Amelek itandu eutsan Korkotxi:

        — Agaton, guztiz motel jo dok gaur alboka soñuba. Zer jazoten jak? Zapatuban ikusiko euan Marte gaztai-saltzallia guztiz ederto apaindurik. Badakik orain Dorote ezeze beste batzuk be bakijena euren buruba apainduten; Dorote baño asko obeto gero, egon zuan Marte apaindurik, urria irudijen ule-txorta ederrakaz.

        — Dorote ikusita gero ipiñi jon zapija gisa atan.

        — Ik uste izangok ori: Martek etxok biar Doroteren ikasgairik alan apaintzeko. Ta zer jazoten jako Doroteri, aspaldijon ez etorteko gaztaiak erostera?

        — Etxakiñat.

        — Uste izan juat juan intzala Beterrira bere barrijak jakitera.

        — Juan nintzanan, baña enajonan ezer jakin.

        — Ezadi estutu orregaitik: Dorotek iges egin bajok, Marte juak astearo eure etxera, Dorote lez edo obeto buruko zapija apaintzen dakiana, ta neskatilla oso galanta, ingurubetako galantena.

        — Erdi zoratuta najauken gertaerok.

        Urtebetian ibilli zan Agaton buru-austen Dorote gogamenian erabillela, ta gero jakin eban lengusubaz ezkondu zala. Naibage errimiak euki ebazan albista orregaz, gisa orretan malmuskatu ebalako, ainbeste eskintza ta maite eban argimenak, negarrez ta erosta askogaz aurrerago egin eutsazan emakuma orrek. Egin ainbeste negar, erakutsi ainbeste maitetasun, eta gero, lengusu diruduna agertu zanian, jaramon bez; ez juan zala, ez ezkondu zala. Zein gizabide txarra!

        Albista ori jakin eta gero, artzañak zantzo ta barreka Ardilandan batu ziranian, Amelek itandu eutsan Agatoni.

        — Agaton, jakin dok Doroteren barririk?

        —        Bai, ezkondu zala lengusu bategaz.

        —        Ezkondu?

        — Bai, ezkondu.

        — Orra ba, bere buruko zapija apaintzia, ta beñola esan euazan maitegurako berbaren azkena; guztija guzurra.

        — Bai; arriturik nauke bere egitade txarrak; baña ezkondu zan ezkero, Jaungoikuak lagundu daiola. Len estualdi errimiak igaro dodaz neure gogamenakaz; baña ezkondu zala jakin dodanian, baketu dira nire artegatasunak: eztot uste ezer galdu dodanik; argi dago orain, bere negarrak eta maite-berbak guzurrak izan zirala.

        Orain amaitu dira Agaton eta Doroteren autuak, baña urtiak juanian agertuko dira barriro beste orri batzubetan.