XIII
Tomas ta Amele Mexikon

        Badaki irakurliak, Tomas ta Amele lotu zirala otsein Takigapo eritxon etxaguntza baten, Sabas eguan tokitik urre samar. Ugazaba, bertako erritarra zan, eta lenengo aldijan, luzaruan

        Ameleri leunketa labanaz, txera ona egiten eutsan ikusten eban guztijan; gero berbarik bez. Ta arpegi illun samarraz begiratuten eutsen senar-emazte bijai. Olan igaro ebezan urte bi luze-luziak: etxakezan iñoiz agertuten lurrak eta etxia eskiñi eutsezanak, euren etxaguntzia eratzeko.

        Al eben onduen egiten ebezan euren lanak eta egipide guztijak; baña olan eta guzti be, illun ebillen beti ugazabaren arpegija: ezekijen zegaitik zan bere aserria. Biar bada, Ameleri leunketa labanakaz berba egiten eutsanian, esango eutsan lotsagaiztoko berbaren bat, eta Amelek erantzungo eutsan biar zan berbia ta orregaitik aserratuko zan; baña emakuma onek ezeban ezer esaten, eta eskutapena' zan ugazabaren begirakune illuna.

        Ugazaba onek eukazan seme bi: batak ebazan ogetabat urte, ta bestiak amazazpi. Zarrena zan, tentel, zoro-antzeko adimen osua ezeukana, ta gaztia zan guztiz bizkor ta egikorra. Aitamak gaztiari egiten eutsen txera obia, ta zarrena noizik-beñian aserre izaten zan, gurasuak gaztiarentzat amultsubago ziralako. Mutillok sarri egiten eben burruka, ta burrukaldijetan, gaztiak artzen eban beti astiñaldi gogorrena.

        Bein-batian, Tomas ta emazte Amele basuan euren lanian egozala, ikusi ebezan andik urre samar jolasten ebiltzala anaie bijak; gerotxuago entzun eben diadar zoli bat, eta ordu lauren igaro orduko agertu zan anaie zarra bakarrik juala mendijak ziar; baña etxaken gauza txarrik gogoratu. Euren lana amaituta etxerutz juazala, egur-pillo baten onduan, idoro eben mutil gaztiena luze-luze, ilda baileguan. Guztiz arriturik, urreratu ziran beragana, ta ikusi eben ezebala erantzuten eta ezeukala berbarik; baña oraindiño arnasa artzen ebala; zauriturik, odola erijola eukazan burubaren alde bata, ta alde atako belarrija. Jaso eben mutil au bijen artian, eta etxeratu eben.

        Gurasuak jarri ziran naibagetsu; ekarri ebezan osagille ta erabagillia; emon eutsezan gexuari osagarri batzuk, eta osagilliak esan eban, makillada errimia artu ebala buruban, eta ordu gitxitan biziko zala. Erabagilliak egin ebazan argimenak, eta bijaramonian, Tomas, Amele ta ugazabaren seme zarrena, eruan ebezan Mexikoko katigutegira. Tomas ta Amele jarri ebezan gela baten, eta German, ugazabaren semia, beste baten.

        Ander eritxon gexoturik eguan mutil onek, ezin eutsan zirkin eragin, anka, beso ta burubari; begijak erabiltzazan batera ta bestera, ta ikusten eban, baña ezin eban entzun ez berba egin.

        Tomas ta bere emazte Amelek katigu ta negarrez egozala, txitian-pitian esaten eutsen alkarri:

Ondo egiñen sarija

Geure ondamengarrija.

        Irakurliak gogoratuko dau, auzi onetan katigu eguan mutillaren aitamak egingo ebela al eben guztija, agertu zeitian, euren semia etzala erruduna. Etxaguntzako lau otseiñai esan eragin eutsen, erabagilliaren aurrian, Tomas ta Amele egozala lanian Ander etzanda idoro zan tokitik urre, ta arek bijak izan biar ebela mutil ori jo ebenak.

        Egunak eta asteak igaro arren, gexuari etxatorkan berbea, ez entzumena, ta errimiak ziran Tomas ta Ameleren atsekabiak. Sarri egiten eutsezan eskarijak Jaungoikuari zelanbait argitu eien gertaera guztijen edestija; argal eta zurbil jarten juazan bijak egunak juanian, beti gogoratzen bijotz-illakaz, zer jazoko ete zan eurakaz.

        Sabas, euren adiskide onak, bere etxaguntzan eguala, jakin ebanian zer gertaten zan Tomas eta Amelegaz, juan zan Mexikoko katigutegira; lortu eban arekaz bijakaz berba egitia, ta jakin ebazan ziatz gertaera guztijak. Juan zan gero Auzitegira ta erabagilliari erazagutu eutsazan Tomas ta Ameleren alde egozan argimen eta edesti guztijak. Gero jarraitu eban Takigapo etxaguntzara, ta gexoturik eguan mutillaren aitamai esan eutsen:

        — Zubek, ondo dakizube, Tomas ta Amele errubakuak dirala auzi orretan; ez bakarrik errubakuak, ezpabere, zeubekandik eskerrak eta sari ona biar leukienak, mendijan ilgo zan seme ori, lenbailen etxeratu ebelako. Zubek, zeuben seme German askatzeko lanak darabiltzubez, Tomas ta Amele ondatubaz; baña uste dot Jaungoikua jarriko dala bitartez auzi orretan, bakotxari bere sarija edo zeatzia emoteko. An dagoz katigu Tomas ta Amele, naibagez ta atsekabez makaldurik; Lurbira onetan eguno iñori, berbaz ez egitez txarrik egin ezteutsenak, eta nopaitak ordaindu biarko ditu arek daukezan mingarrijak.

        — Auzija Auzitegijan dago, ta ikusiko dogu nor dan erruduna.

        — Bai, nik Jaungoikuari eskatzen deutsat bitartez jarri daitiala. Bada emen, Lurbira onetan bizi gareanok, sarri ezarten doguz erabagi okerrak, errudunak askatu ta errubakuak zeatubaz. Ai zein deungiak diran egite orrek! Agur urrengorarte.

        — Agur zeuri be.

        Egunak juanian, geruago zurbillago ta bijotz illakaz egozan

        Tomas ta Amele. Igaro zan illebete, baita bi bere. Jakin eben Ander azkeneko arnasetan ebillela, ta laster il biar ebala. Albista onek ostera geitu eutsen euren mingarrija.

        — Au da guk Amerikatara ekarri dogun aduba —esaten eutsen alkarri—. Ondasunak dagoz emen askorentzat, eta katigutegija ta atsekabiak guretzat! Zein zori txarra egisari au idorotia, alegin eta gizabide onaren sari! Errukitu zaite gugaz, Jaungoiko laztana! Obeto izango zan guretzat Ardibasotik urten ezpagendu! An, jaio giñian tokijan, ango mendi, zelai, larra, baso, landa, zugatz, sasi, solo, giñarra, ota, ira, ibai, erreka, etxe, guraso, senide ta beste gauza asko, umetan eta geruago ikusten genduzanak ikusten egon bagiña il arte! Ez ete doguz iñoiz ikusiko?

        Tomasek, Ameleri eruapena artu eragiteko alegiñak egiten ebazan, eta esaten eutsan:

        — Artu eruapena ta azkartu zaite Amele, naibagetuaz bijotza illaz eztogu ezer irabazten; Jaungoikuak nai dabena izango da. Anderrek irugarren illebetian entzuten eban zerbait, eta gero asi zan berbetan astiro-astiro, adimen argijaz. Orduban gurasuak, erabagilliari deitu orduko, itandu eutsen:

        — Nok jo zenduzan, Ander?

        — Neure anaiek.

        — Tomas ta Amele otseiñak ezeutsuben ezer egin?

        — Orrek bijok etxeratu ninduben ardura andijaz; ezin neban berba egin, baña gomuta dot begijakaz ikusten nebana. Aitamak izan baziran be, ezeben geiago egingo nire onian; eurakaitik nago bizirik.

        — Ene semetxuba, erabagilliari ezteutsazu esan biar zeure anaieak jo zinduzala; ori esaten badozu, eztabe askatuko, ta zu ilgo baziñate, bera be ilgo leukie.

        — Baña nik esan ezkero eztakidala nok jo ninduban, Tomas ta Amele, errubakuak, izango litzakez zeatubak. Nik egija esango dot, gertau zana gertau zan lez, ta erruduna zeatu deiela.

        — Ene semia, anaiea galduko dozu.

        — Bera zan ni galdu gura nindubana; datorrela arin erabagillea, erazagutu daiotan jazo zan guztija.

        Biraldu eben otsein bat erabagilleari esaten gexuak berba egiten ebala; aurkeztu zan jaun ori gexuaren aurrian, eta itandu eutsan:

        — Nun zengozan jo zindubezanian?

        — Mendijan, egur-pillo baten albuan.

        — Nogaz joan ziñan ara?

        — Neure anaieagaz.

        — Etzeunkan beste lagunik?

        — Ez jauna.

        — Nok eta nun jo zinduzan?

        — Anaieak, buruban.

        — Zegaz jo zinduzan?

        — Egur-pilloko egur lodi bategaz.

        — Zer egin zeuntsan zeuk anaieari?

        — Nik, ezebez; berba txar bat bez, ta ostetik ikusten enebala jo ninduban.

        — Etzenduezan iñok ikusi jo zinduzanian?

        — Ezetz uste dot.

        — Urretan be, ezeguan iñor?

        — Bai jauna; andik urre samar egozan lanian Tomas ta Amele, geure otseiñak, baña uste dot ezebela ezer ikusi.

        — Nok ekarri zinduzan etxera?

        — Tomas ta Amelek etxerutz etozanian topa ninduben etzanda luze-luze, eurak igaro biar eben bidiaren albuan. Ardura andijakaz etxeratu ninduben lenbailen: eurakaitik nago bizirik.

        — Ta anaiea nora juan zanjo zinduzanian?

        — Eztakit jauna; eneban ikusi.

        Erabagillea argimen onekaz juan zan Mexikora, ta aida baten askatu ebazan Tomas ta Amele, esaten eutsela:

        — Zubentzat, onegiñen sarija, izan da katigutegija. Bijozketa sendua daukat igaro dozubezan naibagiakaitik, baña nik, nai-ta-nai-ez, egin biar izan dot legiak aginduten dabena, argimenak jakin arte. Badakit orain erruezak zariena: askatuten zaitubedaz, ta zubaze nainora.

        Juan ziran, ondo pozik, Sabas ta Juleri erazagutzera euren askatasuna. Iru egunetan egon ziran adiskide onekaz, ta bein-batian, Sabasek esan eutsen:

        — Euskaldun bat euki dot emen neugaz, neure egipidiak egiten ebazana, gexoturik nengubanian; orain illebete il zan gixajua, ta aren lekuba beteteko biar zaitubet neugaz etxaguntza onetan. Tomasi emongo deutsadaz berrogei ogerleko illian, eta emazteari ogei; ganera biziteko etxia, beñipein arik eta zeubentzat izango diran lurrak eta etxia izentau daizubezan artian.

        Tomas.— Eskerrik asko Sabas; Takigapoko ugazabagaz ezin egon giñeite aurrerantzian. Zubekaz emen bizitia izan da gure gogua, ta ona zeuk eskiñi deuskuzu etxaguntza onetan eukiko do gun irabazbidia, geuk eskatu orduko. Pozik egongo gara zeubekaz irabazbide orregaz, baña lenengo juan biar dogu lengo ugazabagana, zor deuskuzan alogerak artzera, ta bide batez agur egin nai geuskijo gexoturik dagon mutillari, berak egin dauzan argimen onakaitik askatubak izan garealako.

        Sabas.— Bai, ondo egiña da; zubaze orrek arazuok egitera, ta etorri gero.

        Juan ziran Takigapora; aurkeztu ziran ugazabagana, ta eskatu eutsezan arturen eukezan alogerak. Ugazabak erantzun eutsen:

        — Nora zubaze bizitera?

        — Zeuk ezagutzen dozun Sabas, Tolosa deritxon etxaguntzako nagosija ta bere emaztia dira geure antxiñako adiskidiak, eta eurakaz biziko gara, geure lurrak emoten ezteuskubezan artian.

        — Ni pozik egon naz ba zubekaz, ta gura neuke jarraitu daizuben berton.

        Tomas.— Ez jauna; guztiz bildurtu gara artu doguzan naibagietan, eta ezin egon giñeitez emen: bijotzikara zolija jatorku beti emen gertau jakuzan edestijak gogoratubaz.

        Alogerak artu ebezanian, Tomasek esan eutsan ugazabari:

        — Zure seme gexotuba nai genduke ikusi, agur egiteko ustiaz.

        — Zuaze daguan gelara ta ikusizube.

        Juan ziran Tomas ta Amele Andergana, ta gelan sartu ziraneko ogian eguan mutillak, guztizko abegi onaz, luzetu eutsen eskumako eskuba ta esan eutsen:

        — Ekazubez orrek bostekuok!

        Tomas eta Amelek luzetu ebezan euren besuak, eta Anderrek mun egin eutsen bijai eskuganietan, esaten eutsela:

        — Zuberi zor deutsubet neure bizi izatia, ta ezin gogoratu zineie nik euki dodan naibagia, katigu zengozela jakin nebanik arrezkero; baña beti uste neban, erabagilliari ageri neutsazan egi jakaz, askatuko zindubezala. Alan gertau da, ta pozik nago orain.

        Amele.— Geu be pozik gagoz Ander, askatu gaitubezalako. Zu il izan baziña, argimenak egin baga, gu bere ilgo gindubezan: zeugaitik gagoz bizirik eta askatasunian. Bijotzetik jatorkuzan esker zintzuak ageriten deutsuguz, ta agur orain urrengo agerraldirartian.

        — Nora zuaze ba?

        — Tolosa deritxon etxaguntzara. Guztiz bildurtu gara emen igaro jakuzan jazoerakaz; zeugandik alde egiteko naibagia daruagu, zintzua ta ona guretzat izan zarialako.

        — Naibagez beterik ixten nozube bada. Osatuten banaz, noizik-beñian egingo dodaz agerraldijak Tolosara zeubek ikustera.

        — Agur ba Ander; pozik ikusiko zaituguz beti, gugana zatozan guztijan.

        — Agur bijori, ta parkatu nigaitik artu dozubezan mingarrijak egin deutsubezan kaltiakaitik.

        Anderri osatu jakan buruba, baña oraindiño ezin ebazan erabilli ondo ankak eta besuak. Bere anaie Germanentzat Auzitegiko erabagija izan zan, bost urtetan egon zeitiala katigutegijan.

        Juan ziran Tomas ta Amele Tolosa etxaguntzara, jarri ziran bizi izaten Sabasek izentau eutsan etxian, eta jarraitu eben gogotsu euren lanetan.

        Sabas ta Tomas juaten ziran noizbait Mexikora alegiñak egitera oneri lenbailen emon daiubezala, Amerikatara juateko eskiñi eutsezan lurrak eta etxia. Luzaruan juan-etorri asko egin eta gero, agertu ziran lurremalliok, eta Sabasen etxaguntzatik urre samar izentau eutsezan lur onak, zugazti bategaz; ta ganera, eregi eben eurak bizi izateko etxe nasaitxu bat. Aurreratuta euken dirutxubaz, lanetarako alogereko batzuk artubaz, arautu ebezan lurrak, ango soloarijak artzeko biar ziran onduen. Gero artu eben bertako erritar otsein bat, eta jarraitu eben gogotsu lanetan al eben geien irabazteko ustiaz. Iru urte ebazan neskatotxu bat euken eta eurakaz erebillen alde guztijetara.

        Urterik-urtera geituten jaken solo ta basuetako uztea edo etorrija, ta ondo juazan euren irabazbidian. Zugaztijan euken zugaztantai eder bat, eta jaiegun guztijetan batzen ziran tantai orren orripian, Sabas ta Tomas euren emaztiakaz, ta guztiz gogotsu abesauten ebezan Ardibason gaztetan abesau oi ebezan artzainabestijak. Laurak izan ziran artzañak erasti baten, laurak ziran gaztetako lagunak, laurak, mirariz antzera, aurkitzen ziran batera atzerrijan, laurak eben alkar maite, ta lauren bijotzak eta irudimenak egozan euren jaioterrijan, artzain-abestijak batera abesauten ebezanian. Ganera, euren itxaropena zan, zartzan be, laurak batera abesautia abesti orrek Ardibason berpertan, gaztetan abesauten ebezan tokijan, Aritx-tantaiaren orripian. Guztiz gozatsubak ziran eurentzat gaztetako abesti orrek, eta pozen pozaz gaztetuten ziran abes egiten iardubenian. Euskadin edo Euskalerrijan egozala uste eben.

        Irabazi galantakaz, ta euren jaioterriko ekandubak iñoiz aztu baga, igaroten jakezan egunak, astiak eta urtiak. Laurak batera zugatz-tantaipian jarten ziranian utsune andi bat ikusten eben: Agaton-korkotx alboka soñuba joten, izaten zan gaztetan bosgarren artzain-laguna, ta aren utsunia eguan euren artian. Bein-batian, Jule, Sabasen emaztiak, esan eutsan Tomasi:

        — Tomas, ire arrebeagaz ezkondu zuban Agaton, eta Beterrin bizi dozak, senarra otzaragiñen eta emaztia gaztai-saltzalle; irabaziko jubek biziteko biar daben gaña, baña ona baletoz, uste juat geiago irabaziko leukiela. Emen, gure etxaguntza bijen ganera, alde guztijetatik dagozanak, balotzara, otzara ta otar asko biar jubezak. Etorteko esan biar euskijo senar-emazte bijai, ta orduban, batzar onetan elitzake egongo utsunerik; antxiñako bost artzañok batuko gintzakez.

        Tomas.— Nik pozik artuko neukez neure etxian; Agaton otzaragiñen egon arren, neure arreba Genare eukiko neuke lagun lurlantzarako, ta egunaro irabaziko leukezan alogerakaz, siñistuten dot, Beterrin baño emen geiago irabaziko leukiela. Nai badozube, irazki bategaz, datozala adierazoko deutset.

        — Bai, bai—, guztijak erantzun eben.

        Sabas.— Agatoni, geuk erosiko deutsaguz egiten dauzan otzara guztijak, eta geuk egingogu balotzara, otzara ta otar guztijen salerostia, etxaguntzetan eta Mexikon; ganera, zuk Tomas, lanik eztaukazunain, nik beti daukat emakuma batentzat, eta Genarek, beti irabaziko dau egunaroko alogera.

        Amele.— Niri be lan askotan lagunduko deust.

        Jule.— Niri bere bai.

        Tomas.— Irazten nuako ba Agatoni irazki bat, esaten deutsadala datozala Berakruzera, ta andik biraldu daistala irazki bat, Basarte deritxon etxaguntzara, elduten diranian juan neitian euren billa.

        Basarte zan Tomasen abizena, ta abizen ori zan etxaguntziaren izena.

        Badaki irakurliak nun etan zelan geratzen diran Tomas, Sabas, Amele ta Jule. Beste orri batzubetan, jarraitukoguz euren aurrerantzekojazoerak.