XXI
Txoralda

        Gauza arrigarriak ba'dira. Amaika bider ustez beste aldeko gertakizunak gertatu oi dira: alako zulotik sartu, bestetik atera; ainbeste zituan arek itsusienarekin ezkondu; nardagarria, maitegarri biurtu. Ta auxen eta bera gertatu zitzaion Madalen-i Anton Zurrut-ekin edo berak zion «Zurrutako»-rekin. Ta zenbat-eta amorrua ta nazka aundiagoak izan orduan-eta naitasun eztiagoa ekarri oi dute askotan.

        Beraz biotz-ikutua zebillen Madalen ere. Orra ustegabeko erbia non atera zitzaion. Nork esan mozkorra zeritzanari maitekatu bear zitzaiola! Artean, egi-egia. Ta iguingarriena, gogaikarriena zitzaionean. Orra aldez bestekoa bat-batean egin.

        Len nai ez zuala egiten zuan topo Antton-ekin; orain ez nai ainbeste. Len gogorrak esaten zizkion; orain ezin samurragoak. Eta len kopet'illuna jartzen ba-zion, orain aal zuan irririk gozoena. «Agur, Zurrutako», esan oi zion maiteki. Orra ba', orra.

        Ez Anita-ren erritak, ez Kataliñ-enak, ez zioten deus ajolik. Lotsagabetu zan, len baño geiago. Kataliñ-ek zerbait usmatu zuan. «Ba'dakin batzuetan oso pozik etortzen aizenala? —esaten zion— zer ematen diten? Obia ago i orla aizeneko». Bestetan, ordea, asarre etortzen zan. «Bai... gaur... nai unana ez den ikusi. Edo nai-ezkoa gertatu al zain?»

        Madalen, beraz, maite-giroak zerabilkian.

        Bein eztabaida bizian zetozen Anton Zurrut eta Joxe Ogi; Kale Nagusian asi ta San Telmo, Eskotilla, Ikazkale, Esnategi, Astokale ta Bretxa-rañoko guztian: alako Santa Maria-ko illetak bigarren ala irugarren mallakoak ote ziran, alegia. Ta Bretxa-n aurrez-aurre jarrita ezin bukatu añako izketa zebilkiten. Ez ziran asarrezaleak; baño orduko artan norbera zuzen zegoalakoan ez utzi nai ba' itz-bideari.

        Madalen-ek Esnategi-kalean ikusi zituan eta istillu ura Anton-en alde erabaki gabe ezin eramanik —entzun bai-zuan zer ari ziran— Bretxa-n alderatu zitzaien poliki-poliki. Ta zaldiak eta il-kutxarekin ari zirala, alako batean non Madalen asten zaion erderaz Joxe Ogi-ri:

        —Si caballos tenían plumeros, segunda. Basta; no hablas más de eso.

        Ta Joxe-k bi lagun aurrean zituala:

        —El día el que estar callada tú...

        —Yo doy rasón a todo el mundo el que tiene —Madalen-ek berriz.

        —Contigo hay que tener mucha pasiensia.

        —Pasiensia? Ni sabes tú qué es tamién tampoco! El que se dise lo que quiere, se oye lo que no quiere.

        —Aaa... yo ya le conosco el gente como tú! Ere buruz al abil? Pozik al ago orain? Dantza ezan ba'.

        Ta Antton-i begiratuz alde egin zuan Madalen-ek. Orratx ba', orratx.

        Baño Madalen maite-kontuan gero ta okerrago zegoan. Orduantxe, bai, orduantxe! Iñon diran asmatzekoak asmatzen zituan. Baño batez ere au zitzaion gogozkoa: etxerako sagardo-billa ateratzen zanean, Eskotilla-kalera joan bearrean, urrutiagoko Barbara-eneko sagardotegira joaten zan Antton-ekin topo egitearren, Antton ango zalea bai-zan.

        Ordea, onetxek bere korapilloa ba'zeukan. Madalen-ek sagardoa ekartzeko garaia lentxeagoa zan Antton-eta Barbara-enera joaten ziranekoa baño. Ta orrekin ibiltzen zituan istilluak Madalen-ek.

        —I, Madalen, gaur sagardorik gabe apaldu biar al diñagu? Ba'uake lenbaitlen —bein esaten zion Kataliñ-ek.

        Beste batean:

        —Ez al den aitu sagardo-billa juateko? Noiztandik etorri zain orren berandu juateko gogua? Ekarri-biar bakoitzian, ayazka egon biar al det ba'?

        —Zeorrek ez al diazu esan sukaldeko lurra garbitzeko?

        —Sagardotegitik etorrita ere naiko denbora izango den.

        —Bai, ibilliko naiz lana utzi ta berriz espartzua artu ta bustitzen.

        Katalin-ek arritu-itxuran:

        —Neska, ire bizitza guztiyan ez den lurrik onen ondo garbitu. Arrituta nion. Etxekiñat zer arrano darabilkin. Ala ere e'litzaken ezere orren jaboi-puska aundiyak ondatuko ez ba-ituzkenan.

        Ta egia zan. Beranduxeago ateratzeagatik «larrua» kentzen zion lurrari indar guztiz larraskaturik. Ta abiatzeko asmoan mantala kentzen asten zanean, oraindik ere Katalin-ek esaten zion: «Mugi ari, neska».

        Baño Madalen-eri «bost» aren erritagatik baldin Antton ikusten ba-zuan. Aien jokoaren aitzakiarekin zenbatetan ez zan egoten pitxarra sorbaldan pozik Antton-en ondoan! Antton-ek irabazten ba-zuan, Madalen gozatuta egoten zan; galtzen ba-zuan, goibel. Oriek guztiak Antton-ek ederki igarri zitzakean moduan. Bai Xanti begi zorrotzak ere.

        —Neska, ken a'i emendik —batek.

        —Sagardua epelduko zain —besteak.

        —Ai, Madalen; «ire billa» berriz ere ibilliko 'itun —urrenak.

        Ta joaterakoan sagardotegikoak agurtzen zituanean, batez ere bere «Zurrutako»-ri begiratu ta bera bakarrarentzako beste agurra egiten zion.

        Orduan korrika asten zan etxerako, Katalin-en ikusi-bearrak azkeneko gozoaldia samintzen ziolarik. Orduan izaten ziran gezurra asmatu-bearrak: bein, jende asko zegoala sagardotegian; bestean, txotxa beerago jarri bear izan zutela sagardoa aitzen zijoalako; urrena, sagardoa txit aitu ta kupela berria asi zutela, naiz-eta sagardoak berriaren antzik izan ez.

        Egun batean baso bat sagardo pagatuta utzi zuan Madalen-ek Antton-entzat.

        Ezin ba'orrela egon. Karta egingo omen zion Antton-i. Bere gogoko zerbait esan nai zion; baño iñork ez jakiteko moduan. Gañera kartan jarrita, esatean izaten dan lotsa ez zuan izango. Ez, noski, ez zizkion erokeriak esango, itsuski litzake emakumezko bategan; baño Antton-ek igarri lezaioken tankeran, bai. Agidanean biotz-ikutua egingo lioke, noski, ondo egitekotan. Ta zer erantzungo zuan Antton-ek? Ura poza, berriz, beregana etorriko balitz. Nola artuko zuan karta? Ta ondo artuko balu zer gauzak esango lizkioke berari? Ai, alakorik!

        Ura izateko, ordea, Madalen-ek egiteko aundia egin bear zuan, karta egin; baño egingo zuan, lotsagarri ba-zitzaion ere. Ta bat-batean auxe bururatu zitzaion: berak idazten tutik ez zekialarik nork egingo zion? Ez Kataliñ-ek beintzat. Nork bada? Ta buru-barrena ondo azterkatuarren ez zuan nai zuana billatzen. Ta Antton-ez gañera karta egin bear lukeanak ere jakingo zuan bera zer zebillen... Aiek istilluak! Or... ajolik ez zion baten-batek egin bearko, besteen kontuekin ezer jakiteko ez zegoan batek. Ta au esanda bat-batean Fransuá aulkigille prantzesa gogoratu zitzaion; bai, aulkietan «letrak» egiten ikusten zuan. Bai, orretxek ondoena...

        An ziak gure neska txoralda Fransuá-gana! Espartzua bear zanaren aitzakiarekin abiatu zan kalera Madalen. Ta Eskotilla-kalean sartu bezin laister non ikusten dituan Anton Zurrut eta Joxe Ogi, gain eta muin oraingoan, onuntz datozela. Ustegabeko arek oso lotsatu zuan neska, Anton-ek zertara zijoan igarri bear ba-lioke bezela. Ta ia etsita zijoalarik, ala ere, ez zuan beste biderik artu nai izan.

        Bein parean agur esan zioten alkarri. Joxe antzemana zegoan, lendik, eta irria ezpañetan pasa zan. Madalen, lotsatzen asia, askoz atsegiñagoa iruditu Antton-eri. Agur xamurra izan zuten. Madalen-ek burua atzera egin eta Antton-en arpegia begira zegokiola ikusi. Neskaren poza! Non dira lengo nardagarriak?

        San Telmo-kalean sartzerakoan Madalen-k berriro atzera begiratu zuan, baño Antton eta biak ezkutatu ziran. Orduan asi zitzaion larritasuna Madalen-i; prantzesari barrenen zebilkiona aitortu-bearra. Santo Domingo-ko ixkin artan makiñabat aulki ikusten zan ola-zuriz egiñak, zintzilik batzuk, besteak atarian. Une batean gelditu egin zan Madalen: atzera-aurrerako artan geldik egon bear. Beatza aboan zeukala, prantzesaren malluketak Madalen-en balarrietaraño irixten ziran. Alderatu zan. Noski, Fransuá-k idazten ba'zekian, antxen ikusten ziran bere eskuz egindako letrak. Ta ia bertaratu zala, non ateratzen dan Fransuá aulki bat zintzilik jartzera. Bat-batean aurreraka asi zan Madalen.

        —Eh be ...! Com' está por aquí Matalen? —egin zion prantzesak.

        —Buenos días, Musiú. Usté siempre trabajando, —asi zitzaion Madalen barrenen beste norbait ote zegoan begiratuz.

        —Sempre a trabacar. E tú a pasear desde la mañana?

        —No, mir'usté, Fransuá... —asi zitzaion legunki beste iñor ikusi ez zuanean— sab'usté... yo quería que usté a mí haser un pavor. Mir'uste, yo tengo nesesidá d'escribir una carta, sab'usté? Y como yo no sabe escribir, si me haría tanto pavor...

        Ta Madalen-ek esan bitartean, Fransuá-k larruzko prantzes-txapelaren azpian lapitz aundia sartu zuan, aulkia lurrean utzita.

        Madalen poliki-poliki zer bear zuan guztia ari zitzaion esaten. Prantzesa adi-adi zegokion, surpeko bibote luzearen muturrak perraren antzera beeraño eroriak zeuzkalarik. Ta bein Madalen-ek bere nai guztia erakutsi zionean —biotz onekoa bai-zan prantzesa— biboteak goratu ta barrenatu baño len zintzilik jarri zuan ate-buruan zekarren aulkitxoa.

        Madalen-ek berak zekazkian paperak eta azalak. Ola-tarteetatik ibillita noizbait exeri zan Fransuá mai txiki batean, Madalen ondoan, ta aspaldian erdoituta zegoan luma errenka asi zan... Madalen-ek zer gogoa zuan esan eta bien artean antolatuta gero Fransuá-k idazten zuan. Iñork ez zien galazi lan artan. Karta egiteko guztian ezta iñortxo ere ez zan azaldu; beraz tajuz egin zezatekean, luzetxoa zalarik, bada Madalen zerbait geiago esateko gogoarekin gelditzen zan beti.

        Azkenean, egin zuten bien arteko ura. Guk ikusi baño len jarri diote azala. Madalen gogo-bete dago. Ta azala itxi ondoren onela idatzi zuan prantzesak: Signor Çurrutaco. Madalen-ek Zurrutako izenarekin nai izan zuan eta prantzesak bere erara ala jarri zuan, aien Ç kakodunak gure Z-k ainbat balio du-ta.

        Madalen pozik atera zan, Fransuá-ri naiko eskerrak biotzetik emanda gero, eta an joan zan kartari estu-estu eginda, Katalin-en oroimena gogo txarrez zetorkiola.

        Ajola gutxi areri; ta ez ori bakarrik, arratsaldean berriro kaleratzeko aukera izan zuan. Ta ez ori bakarrik: bada-ezbada karta berekin artu zualarik, non, eskaratz-atean zegoala, non ikusten duan Anton Zurrut bakarrik Plaza Berriko beste aldean zijoala. Bat-batean mukizu deitu ta bi piko emanez, eman zezaiola arako ari karta ura ta eman bezin aguro iges egin zezala ezer galdetu ez zezaion. Ta mutilla abiatuta, Madalen-ek ere eskaratzean gora iñolazko abiadura artu zuan.

        Ordea... mukizuak azala irakurri ta Kurrutako —Madalen-ek ez ikusi— aurretxoan zijoala ez zion ba' Kurrutako-ri karta eman!