XX
Txaldana

        —Bai, Xanti adiskidea, orain Maalentxo Sarobe begiz jota daukat eta ni gogozkoa natzaiola antzemanda nagoalarik, ain jaso aundiko nere arazo au ezerk galdu ez dezan, zure laguntzaren bearra bai nuke; baldin zuk toki bertara jotzeko asmorik ez bazendu, len bezela «biok» gudakatu ez gaitezen.

        —Ez, orixe —entzun zion Kurrutako-ri—; baño pena da Kontxexi Araneder-en lagunarekin asi izatea; biak beti alkarrekin ibiltzen bai-dira ta ni, dakizunez, Kontxexi-rekin asarretuta nago...

        —Baita ni ere —arrokeriz Kurrutako-k.

        —...ta bestela egin nezaizukearen erdia ere ez det uste egin nezakeanik; ala ere nere iritzia on ba-lizaizuke ez dizut ukatuko.

        Ta kontu arekin zer-ikusi polita izango zuala-ta, Xanti asko poztu zan.

        —Ordea —erantzi zion— bear da bear okerreko usterik ez artzea. Zu orretara emana ote zauden kezkatuta nago, bada zuk okerreko itxura ematen ba-didazu, okerreko bidean sartu gindezke ta kalteak «letozkiguke».

        Kurrutako bildurtu zan Xanti-ren gaitzak leporatu bearko ote zituan. Beste aldez, esker beroak zemazkion ain bere aldeko jarri zitzaiolako.

        —Ez ba', Xanti adiskidea, egun auetan gertatutako zenbait gauzaen jakindun jarri bear zaitut eta orduan esango didazu bai ala ez.

        —Bada jaso aundikoa da —zion oraindik Xanti-k— guk azaletik oartzen ditugun gauzak, ez gure naiez beste aldera ikustea, barren-agerbidea diralakoan gure uste bakarra izan litezke-ta.

        —Sí, es la esencia principal, —bota zuan Kurrutako-k, erderaz ari zirala.       

        Ta Zelain barrena ibilli zebiltzala, ixilune baten ondoren, aipatutako gertaerak esateko gogoa etorri zitzaion Kurrutako-ri, Xanti bai-zeukan orain eguraztera joateko.

        —Ta eskerrak zuri, Xanti; alegia zure esaneri jarraituaz ainbat ondore on izan ditutala.

        «Zuk abagunea datorrenean eskua eman bear zaiola esaten zenidan, beti begiraka aritzearekin ez dala aurreratzen, edo-ta, aitzakia billatu ta aitzakia tarte dala, itz-bidea sartu...»

        —Bai, gizona; eta ba'dakizkizu onoko bertso auek:

                «O zezen pizkor txingar jariyo,

                zenbat kontu zure meriyo!»

        —Bada igande batean goizeko zazpietatik eguardi arteko meza guztiak entzun nituan San Bizente-n, Maalentxo Sarobe-rekin topo egitearren eta urrengo igandean bostetan jeikitzeko asmotan nenbillela Santa Maria-n izan zala jakin izan nuan.

        Ezin ba Xanti parrez zutik egon «gizona, gizona!» ziola.

        Ta Kurrutako ere irria ezpañetan besotik eltzen zion Xanti-ri ondorengoa bota naiez:

        —Baño joan dan igandean iru meza bakarrik entzunda nengoala, orra non ikusten deten Maalentxo Sarobe pinpirriña... Zuk zer derizkiozu neska?

        —Polita neska. Zuretu aal ba-zenezake ez zenuke «ganga» txarra.

        Ta Kurrutako gero ta poztuago gertatu zanarekin.

        —Ta ateratzeko zai nengoala, alako batean ba'dator urbedeinkatu-ontzira. Ta ni, arazo auetan zerbait jakiña naizelarik, (beatz-muturra begi-azpiari erantzi zion) ba'nengoan aldean, atera-itxuran, nik neronek beatza bustita areri emateko. Ta beatza luzatu nionean, lenbizi atzera egin zuan ez-artu itxuraz. Baño ni gai auetan asko jakiña izaki, eta, bera ta ontziaren bitartean jarrita, «egun on, Maalentxo» goxoki esanaz, azkenean nere beatz-muturrarekin bere beatz-muturra ikutzeko zoriona izan nuan. Parrez abiatu zan nik eman nion pozarekin.

        Ta, arrotuta, geldik ezin egonik —Xanti ere parrari gogotik elduz— besoa bizkarraren gañean dantzatzen zion.

        —Zaude, zaude!, —Xanti-k— ara non datozen berak.

        —Nor-eta?

        —Kontxexi Araneder ta Maalentxo Sarobe.

        Ta ala zan. Erregesoron barrena biak zetozen onuntz, eta bi mutillak aruntz zijoazela, bide berberetik, —besterik ez bai-zan— nai ta nai-ez alkarren ondoan pasa bear. Orra ba', etxea bear ta bideak ekarri.

        Kurrutako-k bestearen bizkarretik besoa erortzen utzi ta bat-bateko arekin ikara sartu zitzaiolarik, orain esanak ukatu-mugan gelditu zan.

        Xankoak «kolokan» zeuzkala, ala galdetu zion Xanti-ri.

        —Ta orain zer egin bear «degu»?

        —Seguru al zaude esan dizkidazun guztiak egiak dirala?

        —Nik ala uste... neri ala iruditzen beintzat.

        Neskak irria zekarten ezpañetan, Kurrutako ikusi bai-zuten. Xanti ere pozik arek ematen zizkion atsegin-aldiak! Katua xaguarekin bezin ederki jostatzen zan Xanti Kurrutako-rekin.

        —Orain zer egin bear det? —zion onek.

        —Orain «agur» batez sonbrerua kendu neskari.

        —Baño neskak ez dauka sonbrerorik.

        —Zurea, gizona!

        —Eta ezkerreko besoa, atze-adera?

        Neskak parrez zetozen.

        —Ez, biotzaren ondoan.

        Ta Kurrutako gertu zijoan.

        Oraintxe alderatu dira, orra non Kurrutako-k jartzen duan oin bat aurrera ta bestea atzera, aurrera gorputza makurturik, ezkerreko besoa biotzean eta eskubiko sonbrerua... zeruko urdiñean. Begiak txikiturik, begi arrotza ere bai, maiteki esan zien, Maalentxo-ri begira:

        —Aguuur...

        Neskak irri-karkara atera zuten. Ezta erantzun ere. Xanti, eskua aboan, egiñaaletan Kurrutako-k ez ikusteagatik Kontxexi Araneder-ek, parrez zegoalarik, arpegi alaiez begiratu nai izan zion Xanti-ri...

        Izardi otzetan alderatu zitzaion Kurrutako Xanti-ri ta,

        —Ta, ta? Zer derizkiozu? —galdetu zion.

        —Oso ederki. Begira, neskak askotan irria egiten dute barrengo «zera» erakusteko lotsa dutenean. Ta Maalentxo-ren barrengo «zera» atera duan irriaz neurtu bearko bagenu, noski, zoriondunik zoriondunena zu ziñake munduan. Ta orra nere bostekoa.

        —Bai e?

        Ta batak besteari bostekoa eman ziotenean, Kurrutako-k burua atzera egin zuan. Ta neskak ere atzera begiraka zijoazela, berriz ere parrez topatu zituan.

        Kurrutako-ren poza, beraz, ez zan ukatzekoa. Ta arian ari zirala, gero-ta arrotuago zebillen, azkeneko izualdia zearo aztuta.

        Orduan Xanti-n —Kurrutako aparra baño arrotuago zebillenez geroz— lengo esan beroak pixka bat epeltzea otu zitzaion, ez zezaiola gero berari aitzakia eman bear-eza gertatuta ere.

        —Ala ere —asi zitzaion beti atzera begiraka zegoanari— ez da egoki geiegizko usteak artzea, uts egin genezake, oker egon gindezke. Bada-ezbada, guztiak gogoan artu bear dira. Neri onetxek ematen dit kezka: biak par egin izateak. Maalentxo-ren zer-ikusia izanik, berari bakarrik zegokion begitarte ona jartzea. Jostatzeko gogoa ote zeukan? Zuk zer derizkiozu?

        —Auxe ta besterik ez: Kontxexi-k ezin duala eraman ni bestearekin asi izatea. Orra berriro neska nereganako gaituta. Or, ez dago besterik, orain biak nai lutekela; baño ez noa ni orain lengo bideak artzera; orretara, ainbeste bide artu nezazkikeala, ez lizaidake erreza nora jo jakitea. Ni pozik nago gaurko gertaeraz. Ta zuk ongi ikusi dezu zure erakutsiaz abagune egokiak nola atxitzen ditutan. Eskerrak zuri, Xanti adiskidea. Baño ikusi dezu ni ere ez naizela kamotza gauza auetan. Bai, egia da, gertaldiari eskua eman bear zaiola. Sí, es la esencia principal —berriz ere.

        Orduan Plaza Zarreko aurrean zeuden geldituta. Xanti-k ibillaldi gozoa egin zuan Kurrutako-rekin. Aren jostaketa atsegiña! Kurrutako-ren bein-edo-beingo arrokeriagatik, Xanti-k nai zuana eginerazten zion. Oraingoan ala esan zion:

        —Baño bear da bear gauzak ez nastutzea. Nik, egiazki, abagune ona atxitu bear dala esan dizut; baño neska-mutillak alkarri begi ona jartzekotan; baldin orrelakorik ez balitz, askotan txarki izango litzake iñori arpegia ematea ta ausarkeria. Baño zuk esan zenizkidan zuen bion begiratzeak eta mezetako ain ongi alkar-aditzeak...

        —Ta ez da irudipena, egi utsa baizik. Ta orrengatik nago onen pozik, zorion betea atxitu nezakealako, «nere» Maalentxo polita neretu nezakealako. Ene Xanti maitea, ni bezela andregai eder baten jabe ikusi nai zinduzket. Zerbaitean lagundu aal ba-nezaizuke?

        —Bueno, nere kontua alde batera utzi oraingoz ta eskarrik asko. Ba'al dakizu zer bururatu zaiten? Oiek guztiak egiak izanda, ta nik ez dizut ukatuko, ba'al dakizu zer egin bear zenukean? Karta bat iskribitu.

        Ori entzundakoan Kurrutako-k akika egin zuan pozaren pozez ta bostekoa eman zion Xanti-ri.

        —Asmatu dek! —esan zion— ta barka ezadak ika asitzea. Ni ortan nengoala esango ba-nikek zer esango ukek? Ea asmoa artu bakarrik, saiatu ere egin nauk. Poztutzen nauk i nere iritzekoa ikusteaz. To, iri detan guztia esateak ez zidak batere lotsik ematen, i mutil ondradua aizelako. Ba'al dakik gau guztian lo-tantorik ere ez detala egin karta ori burutik kendu eziñik? Asiera egin zioat, ederra ala ere, ta ezin izan diat andik aurrera jarraitu, iñola ere. Ta aalmenik gabe ez nagoala dakitalarik eta i zenbat onesten autan jakin ezakan, irakur ezak onoko paper onetan egin diaten saioa.

        Xanti-k ez zuan iñoiz ikusi Kurrutako orren parragarri, arras txaldanduta ala erotuta ez ote zegoan ia bildurtu zan. Ta esan bezela paper txuri bat atera ta letra aundi aiek ala zioten: Distinguida señorita: Desde que tube la inmensa dicha de conocerla, mas y mas ha ido creciendo en mi corazón la pasión que desespéra a todo ser humano... Ta ementxen bukatzen zan Kurrutako-ren gau guztiko lana.

        Xanti-k ez zekian, edo parra egin ala ezkerrez jo ta Plaza Zarreko arkupetako arriarekin Kurrutako-ren burua joerazi. Baño ez zeukan zalantzan luzaro egoterik, toki artan egon gutxi egin zuan Kurrutako-k; bada bat-batean nola jarraitu bururatu zitzaiola-ta, etxera abiatu zan azkarrean, Xanti bakarrik utzita.

        Xanti-k Zurriola-aldera jo zuan. Orren txaldana izateak arrituta zeukan Xanti. Ura gizon arraioa! Ala ere zer par-egin ematen zion eta zer ikusteko zeuden ez zekian. Zalako karta arekin gauza gogorren bat gertatu bear zuala seguru zegoan, bada Kurrutako-ri erokeria burrundara biziz zebilkionez geroz, arek izugarrizko karta egingo zion, bidali ere bai ta korapilloa nola askatzen zan ikusi bear. Maalentxo-ri ikara pixka sartuko zion, baño ondorenean ederki jolastuko ziran Kontxexi ta biak. Ta baldin beragana, Xanti-gana, aitzakiarekin baletor, zer erantzun beti izango zuan eta bestela ankaz gora bota.

        «Baño okerrena ori ez da —egiten zion bere buruari Xanti-k— zentzuko gizonak ere, neskak dirala-ta, nola txaldantzen diran. Artean ezkongaietan usoak diruditen neskaeri atzaparrak jaiotzen zaizkie ezkondutakoan. Emakume oien gizona zapaldu-bearra! "Au al da etxera etortzeko garaia?", esaten diote illundu orduko etxeratzen dan «gizonezkoari»; ta patrikak miatu ondoren "zertan gastatu dezu palta dezun txanpona?", egarriak amorratzen egun guztian egoten dan diru-jabeari. Nik dakitalarik, eta nik ederki dakit ori, gutxieneko ogeitik emeretzi emakumek menderatzen dituzte beren senarrak; eta zanpa-zanpa egin ere egiten dituztenak ba'dira. Bestetan nai dutena egin ezin dutenean, beren burua gaizkitu ta senarraren errukitasuna uztiatuz eginbidea sortzen dute. Orreri buruz teatro-liburu osoa egin nezake ta izen au jarriko nioke: "El imperio de la víctima"».

        «Beste aldez, emakumeek ez dute beren senarrentzat bear bezelako lotsa. Ni askotxo ikusia nago. Gizonak ez ditu aipatzen emaztearen egitekoak; artean emakumeek, bai».

        Xanti-k gai ortatik gogor eldu zion. Gizonek emazte bat baño geiago duten erriak gogoratu zitzaizkion; baño ari ura lakar xamarra zala-ta, beatzetatik kendu zuan. «Danetara ere —zion— emakumea gizona baño askoz gutxiago da, alderatzeko ere. Gizona gizon eta emakumea... ezerez. Nik ez daukat bestela emakumea gogoan: gizonaren aurrean diran dantzarik politenak dantzatzen. Ezertxo ere ez legokio ain eder emakumeari. Emakumea ta dantza zein elkarkunde ederra! Gizonaren atsegiña!»

        Ta lengo uste txarrak, etxera-bidean, beste atsegiñagoekin aldatu zitzaizkiolarik Kontxexi-ren berarentzako irri gozoa, Erregesoro-koa, gogoratu zitzaion...