XV
Biotz-nekea

        Txomin bakarrik zegoan lan-gelan. Aita, atera-berria. Ta, edo eskuari atseden emateagatik ala zenbait gogoetari buruan toki uztearren, idazteko luma utzi ta, ukalondoa mai-gañean, burua ezkerreko eskuari erantzi zion.

        Gelan, ixiltasuna. Etxekoak, ala ere, nabari ziran. Kattalin, etxekoandre-ordea, ta Madalen «txoralda», arek esan oi zaona, ari ziran bien arteko:

        —Ez al den otzik kolko zabal orrekin? Juiziyuan al ago?

        —Ez det ezertxo geyago jantzi biarrik. Loriya daukat soñekua, barrengua ere loriya...

        —Aaa! Lori-lori ua arta'? Oraindik amak esanak goatu biar zaizkin lau bider. Eru ori, antxen ori, ez besteñ ori!

        —Ni e'naiz erua!

        —Obe, obe zintzua izanda e'naiko lana dago bizitzen. Ba'dakin ze'ordua dan?

        —Bai, egingo det.

        —Egin egin biar den; aitu utsakin ez gaude ondo!

        Baño Txomin-ek euria ariko balu baño arreta geiagorik ez zion jartzen aldameneko ezertxori ere: barrenen zerabilkian arek korapilloa. Aien izketan-ariak ez zion nasterik ekartzen, naiz-eta Madalen-ek larrutik atera etxea. Lanak egin arteko bare-aldia izan zuan; orain, ordea, barrengo kardaba aren burrundarak kezka berritu ta goritu zion. Mutil gizajoa, orrelakorik...! Ta illak illa aldean daukala, zenbait illabete atzerako oroimenak aztertu ta milizkatzen zituan bein eta berriro. Ezer ba-da ta biotza! Ontzi ori orrera ezazu, adiskidea.

        Orain urrengoan Txomin ondarrean izan zanean lengo tankeran Chomin ikusi zuan jarrita, bigarren aldiz. Ta Txomin-ek Kandi ta ondarreko letrak elkartzen zituan, naia arengana zijoakiolako, gero ta atsegiñago bai-zuan. Bera balitz, ez litzake gaizki, alegia; eta bera ez izatekotan, nor izan zitekean?

        Ez da ezer gazte bat geiago kezkatu lezakeanik onelako edo alako norbaiteri gogokoa zaiola esateak baño, noski, nor-nor dan esan gabe. Ta orrez gañera Txomin-ek Kandi-renganako gogoa zeukan. Ondarreko izena berarentzat jarria zala ez zuan al-oterik bigarren txanda onetan. Neskaren batena al zan? Ez jakin ba'; beste aldez ezetz esan zitekean. Azkeneko aldian auxe oartu zuan: oin-atzak uretatik etorri uretara biurtu zirala, zana-zala txalupa batetik jetxi ta ostera sartu balitz bezela. Ta oin-atzak txikiak zirala mutillen batenak ote? Ta mutillena izatekotan zer egitekoa zeukan berarekin? Orretxengatik, kezkak aienatzearren, orain urrengoan izan zanean, Chomin zerizkionaren azpian, Nor aiz? jarri zuan berak. Ta eragin ari zala, ain garaiz ta berak txaluparik ikusi gabe nola izan zitekean galdetzen zion bere buruari. Geiago eragin eta Kandi-ren itzaldia-aipatzea gogoratu zitzaion. Ongi iruditzen nonbait, zion. Ta iñoiz baño itzaldia bota izateak orduantxe poztu zuan.

        Zutitu zan. Paper batzuk alkartu, sonbrerua jantzi ta zoaz, joan zan. «Agur» esan zion Anita-ri alde-egiterakoan.

        Betiko bidea artu zuan ondarrerako. Orain, udara zala-ta, begien pozgarri zegoan ondarra. Udarak «kanpotar» asko ekarri oi zuan Donostia-ra ta ondarreko itsas-kolko artan busti-aldiak maiz artzen zituzten, naiz guztiak igarilariak ez izan. Donosti-ureta, diru-meta. Erdi-aldeko ondarra «kaxetaz» josia zegoan eta itsasbeera zala-ta, kaxetak ur-ondoa eramanak zeuden errenka luzean.

        Andik zijoan Txomin zerbaiten egarri. Aurreragoko egunetan ere izan zan, baño ez zion erantzunik arkitu bere galderari. Oraingoan, batez ere, larri zijoan. Bakartsu egon oi zan baztar artara abiatu zan, beti bezela, Loretopia-ko baztar artara. Zerbait ikusi zuan. Norbait ibillitako aztarnak begitaratu zitzaizkion. Larritasuna biotzean bertaratu zanean auxe irakurri zuan: I ez, zu. Aztarnak ura-bitartekoak ziran eta ezereztu nairik ibilli zan, zana-zala.

        Orra ba' kezkak berritu. Mutilla izatekotan «Nor aiz?» galderari «I ez, zu» erantzungo al zion? Ta neska izatekotan txalupan ibilliko al zan ortarako? Nola edo ala, neskaren itxura obea zeukan. «I ez, zu» berriro irakurri zuan. «Zu» orrek ematen zizkion lanak. Noski, Kandi-ri ika ez zitzaion arituko, bururatu zitzaion. Ta neska izanda ere ez al zitekean beste bat izan? Ez uste. Egia, neska baldin balitz, ausartu xamarra zala iñoren izenarekin orrela ibiltzeko ta ez bein bakarrik. Orrek ematen zion nekea Kandi izango ez zalakoan; artean Iñauteri-ko izketaldian erreztasun-antza eman zion.

        Txomin-ek atzerako bidea artu zuan. Gogoz galdetuko zion edozeñeri artaz zer zerizkion. Ez, baña, iñori ajolik berak bakarrik jakitekoa zana ta, galdetuta ere, iñork ez lioke argi berririk emango. Buruari ari ta ari zitzaiola, bi gauza auek artu zituan egiazkotzat: letrak berari egiñak zirala ta oin txiki aiek ez zirala mutillenak, «zu»-kako arek ongi-ongi adierazten zuan bezela. Neska ori nor ote dan bego urrengorako, zion; alegia burua geiegi nekatzeko bildurrez. Ta Judua-eneko ondoa gogoratuta, ura izango zan azkeneko kasketa.

        Orrela ari zala ia errian zan. Ta pixka bat geroxeago, Esnategi-kalearen barrena, Judua-eneko parean zan. Kandi-ren aztarnik ez: oartu-asmoak, beraz, utzi egin bear.

        Judua ikusi zuan eta orduan konturatu larunbata zala. Denda itxita zeukan eta igandetan, berriz, idiki egiten zuan. Sudurrak arrano-mokoaren antza zeukan; bizarra zuria, begiak txikiak.

        Juduak mora-antzeko alaba beltzarana zeukan, oso polita, ta mutilla berebiziko biurria. Oso gizon atsegiña, itzegin-zalea. Erriko istorio-mistorio guztiak ba'zekizkian. Ta norbaiten egiteko txarren bat aitatzen ba-zioten, «vaya qué cristianos...!» (a zer kristauak...! ), esaten zuan.

        Orduantxe musu gorridun eguzkia, egun-argia, itsasoan itotzen zan. Orduantxe Txomin etxe-aldeko bideari lotu zitzaion. Gure gaztea, triste Gaztelumendiko ingurua artu zuan egurazteko, agidanean bakarrik ibiltzeagatik. Kezka ura ezin iñola kendu. Kezka batetik, tokia ta garaia bestetik, oso biotz-nekatua zijoan Txomin... "Biyar eguna zabalduko du".

        Eguzkia itsaspean sartu zanean, lertu balitz bezela, azkeneko izpiak zeru zabalean irratu zituan. Txoriak ingelesen illobietatik igeska asi ziran. Itsasoko ur zabalari, arrai-bizitegiari, gaua zetorkion. Orain une bateko zelai urdiñari kolore bizia oso aldatu. Bere oñen otsa nabari-nabari zitzaiola, Txomin erri-aldetik azaldu zan. Emendik, mendi-ondoko erriaren oiu ta deiak beeko kalean bezin argi entzuten ziran. Ta bidean beera zijoala, tellatuak goraka. Poliki-poliki, San Bartolomé monja-etxe aspaldikoa ta Adarra-mendia, eguzki-galdatan zeudela, itzalak arrapatzen zituan. Arako tximini beltz arek gizon bat exerita ematen zuan...

        Ta erriko kaleetan barrena asi zan, ardotegiz ta sagardotegiz josita zeuden kaleetan barrena; arratseko ordu jakiñetan zaldiak bakarrik ukullura joan eta gizonak beren etxeetara joateko laguntza bear izaten duteneko kaleetan barrena.

        Kaieko mutil biurriak poza ta algara gañezka zerabilzkiten: oñutsik, zanko beltzak agiri, gizon eta emakumeen artetik urduriki korrika zebiltzan. Ogia, ikatza ta zenbait gauza batean saltzen zituzten dendaetan, etxekoandreak ate-ondoan exerita, lasai, besoak sabelaren gañean.

        Txardin-saltzaleak bata bestearengandik aldenduaz biziro zabaltzen ziran erri guztian.

        —Akul, akulaaa...!

        —Zenbatian?

        —Lau kuartuan.

        —Jarriko nazu merkio.

        —Zenbatian nai dezu ba'?

        —Bostian bi.

        —Bostian bi! Ostuta daukatela uste al dezu?

        —Zenbat egin du ba' arruak?

        —Neri «de balde». Orrenbeste berriketa ez erosteko, kaka jan biarko dute zuen apupiluak. Akul, akulaaa...!

        Ta karraxi bixi ura kaleetan barrena sartzen zan, iges bezela, ixiltasunak ematen zion lekuarekin.

        Onelakoxeak ziran Jarana-ko saltzaleak. Zoaz beste muturrera ta ara zer entzungo dezun:

        —Akula bizi-biziyaaa...! Ai, au gauza!

        —Zenbatian dezu?

        —Bost kuartuan, etxekoandre.

        —Ene ba', orrelako arrai bastua ta preziyo ori?

        —Etxekoandre, ni ere alaxen naiz, bastua, bañan orrengatik baliyua ba'det.

        —Emango al nazu bi kuartuan?

        —Baño ze' karajo, beti asarretu biar al det? Biñipin beorrek erositako arrayakin ez degu gona ederrik erosiko. Azken-azkena, iru kuarto.

        —Ez, ez, urrengo batian izango da.

        —E? Zuaz «al k...» zure diruakin, orrenbeste berriketak egiñazten. Ai, au akulu ederra! Zéñek náidu?

        Ta, len esan degunez, karraxiak kaleetan barrena galdu ta urrena alkarrekin topo egiten zuten.

        Garai triste artan giroa aldatzen asi zan. Txomin Plaza Berrira iritxi zanean, leku itxia ta oraindik aizea epela zegoan. Txori bat, umeak atzetik, kotxu baten urren zijoan arrapatu nairik. Arrapatu zuan...