XIII
Sasian zarata

        Txomin-ek itzaldia irakurri zuaneko toki berberan, «La Fraternal»-eko tokirik ederrenean —ez ain joritua— sozio guztien billera zala, orduantxe doi-doi eman zion irakurraldia lendakariak sozio askoen izenean egindako paperari.

        Len aipatu degunez, oso asarretuta zeuden soziedade onetako sozio asko «Unión Artesana»-kin batean egindako Iñauterietan, onek «La Fraternal»-ek baño bere eginbearra askoz obeto bete zualako. An ikusi bear arpegi kopet-illunak!

        Lendakariak irakurri bitartean ixil-ixilik zegoan giza-taldea. Arek ematen zigun bildurra! Oraingo ixiltasuna geroko iskanbilla bai-zan. Gurekiko, lendakaria pozik arituko zan irakurri t'irakurri arratseko amabiak arte, naiz pitxarra-bete ura ustu, baldin asper-asper eginda jendea loak artuko ba-zuan.

        Larunbat-arratsaldeko sei t'erdiak ziran. Onetan, zuri-zuri eginda, gazte bat altxa zan. Eztarriko txistuari atzera bultzatuta asi zan noizbait:

        —Beste iñork asi nai ezpalu... ta... ya que... neronek «firmatu» deten... aurreneko... paper ori... asiko naiz ba'. (Ta bat-batean asarretuta). Lotsagarriyagorik ezta gertatu «La Fraternal»-en aspaldiko urtietan!...

        Lendakariak altxata txiliñari eragiñaz:

        —Eztiyot iñori kontsentituko bullaka aritzia. Libertá pa'hablar, sí; pa'gritar, no.

        Orduan bai «gritar» entzun bear izan zuala! Bat-batean sozio-pillarik aundiena uluka asi zitzaion lendakariari. Beste batzuek «ixo!, ixo!». Len bulevaristas ta antibulevaristas izandakoaz geroztik ez zan batzarrik orren itxura txarrekoa asi. Ala ere, baretu ziran. Baztar batean bi lagun zeuden izka. Kurrutako, ate-ondoan. Lendakaria ere zuri-zuri.

        Batek:

        —Que deja hablar.

        —Ya ha dicho antes tamién que libertá pa' hablar, sí; pa' gritar, no —lendakariak.

        —Ixo, ixo!

        Izlariak:

        —Zer gritar arrayo!

        —Orden, orden!

        —Zer or-den ta emen den!

        —Que se callen!

        Lendakariak zutituta:

        —Izlariyak itzegin beza ta beude ixillik bestiak.

        Ixilunea izan zan eta orduan izlari moko-meak:

        —Jaunak, odol txarra jartzeko ba'da pentsatu utsakin. Zeñek esan, denbora bateko «La Fraternal»... «La Fraternal» famatubak orren bera etorri biar zunik! Beti-beti «La Fraternal» gorengo tokiyan egon izan da Donostiyan, «Unión Artesana»-rik izan ez-izan. Iñauteriyak biar bezela moldatzeko eztu iñoten biarrik izan. Ta aurten gertatutakuakin ez al det lotsagarriya izan dala esango? (Surrumurrua jendearen artean). Lotsagarriya ezik naskagarriya! (Lendakariak ixilerazten du jendea). Dios Momo-k iya tira-bira egin zun eta orduan dozena pare bat kristau ito ba-zan zeñen kulpa izango zan? (Txalo ugariak jo zizkioten izlariari). Gure karrozak danetan itxusiyenak eta «Unión Artesana»-k baño bi gutxiyo. Gu emen an baño askoz sosiyo geyo zer egiten da gure diruakin?

        «Ori, ori!», naiz abots ederrez esan, doi-doi nabaritu zan an sortu zan zalaparta ta iskanbillakin. Beren exeritokitik altxata nasteka asi ziran izketa bizian. Lendakariak ezin ixilerazi jendea. Ba'zirudian ez zutela aspertu bear. Jo ta jo lendakaria, batzuk «ixo»-ka, besteak karraxika, ate-ondoan ez zan Kurrutako-ren arrastorik.

        Ordua aurrera, lendakaria gogotik saiatzen zan ixildu zitezen. Geientxoak baretu ziran. Lendakariak itzegin nai ta batzun-batzuk uzten ez. Noizbait ala esan zuan:

        —Gure karrozak etziran «Unión Artesana»-koak baño bi gutxiyo, baizik bat gutxiyo; orren truke Dios Momo-k edozeñek alako bi baliyo zitun ta orretxengatik biartu giñan bat gutxiyo egitera. Oraindik eztu iñork aitatu emen arren edertasuna. Ta tira-bira egiteko arriskorik etzan izan...

        —Bai, jauna —askok.

        —Ezta ere, eztu iñork aitatu Mirador de los nigrománticos...

        —Bai, ta ola autsi ta Xanti Zalakain buruzpera erori. Katelejuakin baño askoz obeto ikusi emen zitun izarrak, alajaña —izlari moko-luxeak.

        —Guk eztegu ez lotsagarririk ez naskagarririk egiten. Diruakin zer egiten degun? Biar bezela gastatu, naiz biar genduken guztiya ez izan...

        Batek:

        —Malo, lau lagun t'iru talo.

        Orduan diruzaiak asarreturik:

                —Gure maya ondradu

                ez falta t'ez sobratu.

        Esta sosiedá se paga al contao las fauturas y cuentas. Si era la invidia tiña, cuántos tiñosos habría.

        Izlariak:

        —Aizu, Ama Birjiña Erremediotakua ba'l dakizu nun don? Tolosa-tik beraxio ta Irura-tik goraxio. Erderaz ikasteko Pasaya-n gau bat pasatzia asko dezu.

        —No metes custiones ensima una otro!

        —Fueraaa!!

        —Viva la «Unión Artesana»!

        —Abajo «La Fraternal»!

        Orduantxe zarata gorria. Txistuka ere asi ziran. Lendakariak ixiltzeko ta iñork ixildu nai ez. Txiliña autsi zitzaion. Zutik jarrita, bi besoak zabaldurik, pixka bat baretzeko arrenka eskatzen zien. Kalean zijoazenak arritu egiten ziran «La Fraternal»-eko goian zer ote zebiltzan.

        Ta zarata aren erdian batek atera zuan burua beste guztien artean, bultzaka ba-zan, ojuka ba-zan; ta lendakariak berak egin-aal ez zuana, arek egin zuan...

        Anton Zurrut-ek bere txamar beltzakin deadarka jarrita beregana biurtu zituan buru guztiak. Ala ari zan:

        —-Esan besaigute nai ba-dute arkitetorik onenak egin situstela «gure» karrosak, beste iñork baño diru geyo gastatu «gendubela»; oyek gustiyak egitzat emanda e' («Gezurra!» —batek) erriyari atsegiña eman biar zayo ta erriyak estu atsegiñik izan «La Fraternal»-en lanakin.

        Orduan jo zizkioten lenbiziko txaloak Antton-i. (Diruzaia gizon moxtaka bat zan eta begiratu zorrotzaz begira zegokion Antton-i eten gabe. Diruzaiak ba'zekian zergatik eta baita Antton-ek ere).

        —Erriya beste juesik esto ausi ontan eta erriyak nola artu dun ederki dakigu emen gauden denak. Oraindañoko gustiyan «La Fraternal» isan da Donostiyan sosiedadik bikañena jayak antolatzen eta soriyoneko junta au asi zan eskeostik esta gausa susenik etxe ontan. (Berriz ere txaloak. Diruzayaren arpegi zitala!) Baño emagun noisbait gausak susenduta erriya aguro astuko litzakela, baño ori es da okerrena! Gu emen gaude, Iñigo-kalian Sanpansart-arratsian ederki «sanpatu» giñusenak, —Zurrut-ek beintzat ala zion— geren buruak naiko larri ikusi genitunak eta guri «satisfasiyorik» eman es? (Diruzaia gero ta geiago begira. Antton-ek ez-ikusia egiten zion). Arritzekua al da emengo sosiyo geyenak etxe au usteko asmotan egotia?

        —Bien, Antton —ta esku-zarta beroa jo zioten guztion artean.

        —«Gure» sosiedade ontan ikusten diran gausak... Altxatzen da diruzaia suminduta ta karraxika esaten dio:

        —El que no son sosios, fuera!

        —Saber no se quita nada, hombre.

        —Fuera!!

        Antxen sortu zan istillua! Lendakariaren aginduz etxe-zaia asi zitzaion bultzaka Anton Zurrut-eri. Sozio batzuk ere bai. Besteak, ordea, tira txamarretik, ez joatearren. Batera ta bestera an zebillen Antton gizajoa naiko bultzaka artuz.

        Xanti-k ala dio:

        —Toki onian jarri aiz fandangua jotzen.

        Aiek ojuak! Nolabait ateeratu zuten eta orra astorik onena zintzarri gabe utzi.

        Gizajoa eskalleran beera asi zala ala zion jantziari begiratuta: «No es cosa más rabia lo que me da, una ropa limpiao y planchao y roto... Todos los pamparrones así se pasa. Cuántos hablan el que no tienen que hablar!»

        Ordea, eskaratz-ateetera iritxita zankoa altxatuz:

                «Eun d'eun, berreun

                Biba Astigarraga!»

        Ta an joan zan.

        Goiko bizitzan ekaitz izugarria zebillen. Sillari adarra kendu ta aidean bota zuten. Eskerrak, motza izanarren, diruzaiak burua makurtu zuala; bestela garbituko zuten. Ta burua makurtuz batean kalerakoa artu zuan arek ere. Makilla geiago kentzen asi ziran ta alako batean plast! Manterola-ren irudiari kopetan jo zioten zartakoa ta, kristala zartatuta, eguzki-antza artu zuan kopetak izpi ta guzti. Bide batez Iparragirre-ren irudiaren ertza jo zuan makilla berberak eta au berriz dingilika asi zan gitarra magalean. Pi y Margall aurrekoz atzera jo ta goitik beera erori zan. Argi-ontzi bakarra ere ez zan osorik gelditu.

                Zozoa zan, birigarroa zan,

                sasian zarata zan.

        Beste batzuek naiago zuten zenbait gauza osorik... artu alde egiterakoan. Alaxe ezkutatu ziran libururik ederrenak. Geroztik ez zan martin-arrantzalearen arrastorik ikusi.

        Ormak ezik zutik zeuden gauza guztiak lurra jo zuten, ta ormak jo ez zutenean! Ildegia zirudian. Adarrak beso-ezurrak ematen zuten.

        Onela ustu zan jendez etxe ura ez geiago iñor etortzeko. Ta «La Fraternal» zarrako sozioak «Unión Artesana»-ra joan ziran, Zanpanzart-arratsean ukabilka ta makillaka ibilli ziran besoak alkarrekin maiteki laztantzera...