VI
Bego Donostia

                Irutxu-lo-ko

                Gaztelu-pe-ko

                joxemaritar

                zar eta gazte,

        Festarik bear ba-da, bego Donostia. Donostia-n ba'ziran bertsolari yayo askoak. Bestetik, Sarriegi ta Santesteban, musikari trebeak ziran eta bear aña musika asmatuko zuten. Beraz, Donostia-k ez zion iñori baitu bearrik umore ona ta jostagura. Donostiarrak beren xaltxan jostatzen ziran.

                Zer santuba

                ta zer erriya

                ta zer gaurko

                gure alegriya.

        Pum, pum... Irutxu-lo-ko, Gaztelu-pe-ko... Jende guztia estu-estu eginda zetorren Kale-Nagusian. Erriaren eguna zan, Ilbeltzaren ogeigarrena: San Sebastián. Jendea agitz meartuta zebillen kaleetan barrena. Batzun-batzuk, bultzatuta, eskaratz-barrenetan sartzen ziran eta gero lanak izaten zituzten lenagoko giz-oldean sartzen. Artaraxe kendu zitzatekean egun artako otzak. Gu zortzitarako jaiki geralarik, atabal-otsa goizeko iru t'erdietan asi zan.

        An zijoazen aurrelariak zaldiz, bost lagun: bat lenenburua, lau aren urrenak. Orien atzetik atabalariak; lau, errenkadan, eta errenkada asko. Azkenik «La Euterpe»-ko musikari-taldea.

                Kalerik-ka-le

                danborra-jo-az

dio bertso berberak.

        Auxe zan batez ere erriko jai jatorra, iñon ez bezelakoa; ori ta urrengo «soka-muturra». Mutillentzat goizabarra ikusi zezatekean urteko egun bakarra zan. Askoentzat, ordea, eskaratzako ormak besoak zabalduta batean ikutu zitzatekean bezela, alatsu arrapatzen zituzten illunabarrak eta goizabarrak.

        Alatsu arrapatu zituzten Anton Zurrut-ek eta Joxe Ogi-k, orain ere Esnategi-kaleko «Amabirjiña»-enean, begiak diz-diz, «tamborrada» etortzeko zai atean zeudenak.

        Joxe Ogi-k ala bota zuan:

                San Sebastián tarrapatatán

                mucha bandera y poco pan.

        Baña zaldizko aurrelariak Amabirjiña-eneko atarian azaldu ziranean, Anton Zurrut, bat-batean, ogia ta jakia eskuan zituala, akika aurreratu zitzaien sekulako dantza parragarria egiñaz kaieko mukizuen tartean. Batek tira, besteak bultza, eroriko-al-aiz zebillen Antton gixaioa. Txinelak igarri ta an jarri zuan bizkarra etxeari pegatuta. Goiko balkoietan jendea parrez. Beintzat jarraigo guztia pasa arte ezin izan zituan Amabirjiña-eneko ateak arrapatu. Ez zan, ordea, geldik egon, alegia bustiaren bustia zegoala, Kurrutako neskaren atzetik ikusi zuanean, ain garbia zeramakian oñetako zikin-zikin egin zion eta ez nolanai jota. Orra nolabait Xanti-ri lagundu.

        Txinelak eraman bear Antton, berau iñoiz txinel izana! Aprika-tik etorriberrian erri-zai jarri zuten eta, geiegizko edateak egiten ez ba-zituan ere, batez ere, okerrik gertatzen ba-zan, aren berri edo «partia» idatzi (iskribitu)-bearrak ematen omen zion lan iguingarria. Onetxengatik utzi omen zuan erri-zaitza.

        Ta Antton-ekin ari giñala atabalariak iges egin digute. Urte artakoa «La Fraternal» ta «La Unión Artesana» soziedadeak eratutako jaia zan. 1874garren urtetik 1876garreneko bitartean, gerratea zala-ta, ez zuten «tamborrada»-rik ibilli; baño geroztiko urteetan bai bikañak egin Irutxulo alaian.

        Urrena Ikaz-kalean azaldu ziran atabalariak. Bankuetxe-jabearen alaba an zijoan bere adiskideari besotik elduta.

                «Moño altubarekiñ

                Lepuan lazua

                Au da moda berrik

                Jazkera-modua».

        Kurrutako ez zegoan urruti. Ezta Xanti ere. Aldizka Kurrutako-k galtzetan garbitzen zuan oñetako gaxoa. Au, beti bezela, atzetik ibilli ta ibilli. Ibilli besterik ez. Xanti aurrerago zijoan. Nola begiratu ederki zekian. Irri-par goxoa asi zitzaion ezpañetan neskari. Kurrutako-k atzera egiten zuan bertaegi jartzen zanean. Xanti-k, ordea, bildur gutxi ta arreta asko. Janzki berria zeukan soñean eta oso ederki artzen. Geienetan ondoan zebilkion. Jendeak bein neskaren ezker-aldera eramaten zuan Xanti, bestean eskubira, urrena atzera; ez nai aurrean azaldu, atzeraka egiten zuan. Kurrutako zerbait igarrita zegoan. Orduraño, pozik zijoala-ta, ez zion ajol aundirik ematen zizkioten ukalondoko ta bultzakaekin. Orain asarretu egiten zan.

        Kurrutako, arrituta. Xanti-n lagun bat etorri zitzaion. Bi mutillak bi neskaen inguruan zijoazen. Xanti-k oparo itzegiten. Lagunari ezik bi neskaeri par-eginerazten zien. Naiz besteek aña ez, bankuetxe-jabearen alabak ere arpegi alaia zeukan. Bi neskaen tartean ari zala, onoko onek atzera begiratu ta arpegiz-arpegi mutilla ikusi.

        Kurrutako-k igarri ta ibaian beera datorren abarra ondoari lotuta, ura aurrera ta abarra geldik egoten dan bezela, Kurrutako zotz bat egiñik urrutiratu zitzaion. Noizean bein, begi bat arrotza zualarik, ezker-eskubi begiratzen zuan norbait gertaera artaz igarrita ote zegoan. Musikak eta atabalariek gero ta gogorrago jotzen zuten. Bera naigabetuago ta atabalariek ezin geiagoan.

        Azakalezarra-aldetik mukizuak berriro agertu zirala ta oju-otsa gero ta aundiagoa zala, ala dio Joxe Ogi-k Amabirjiña-eneko ateetan orain ere:

        —Ogia garestitu ta viva la Reina?

        Goizeko «tamborrada»-ren ondakin guztiak Iñigo-kalean bildu ziran. Arrandegi-atzetik asi ta Plaza Berrirañoko bide guztian jendez beterik, gizonezkoak, noski, «soka-muturra» atera bear bai-zuten. Gal-gal zegoan giza-taldea, alegia goizeko pattarrak eta bestelako edariak lan eginda berriketarako ta laisterka ta oju egiteko gai zeudela. Idia atera zitekeala-ta, gizonen zankoen tartean madarikatzen zebiltzan mukizuak txint nabaritu orduko egiñaalean asten ziran.

        Idia, len esan degun Arrandegi-atzeko txabol batean zeukaten. Idiari soka luze bat lotu zioten lepoan. Soka-muturra, korapillo batez gogorturik, biraka zerabilkian lenbizi atera zanak bidea garbitzearren. Aren atzetik askok eltzen zioten sokari, lagun geiago eziñean, batez ere aurre-aldetik, idi-ondoko aldean garbi xamarra ba-zegoan ere.

        Bein soka teink jarriz geroz gelditu ziran. Iñigo-kaleko ardo ta sagardotegi guztiak zearo itxi zituzten. Atzeneko tokian Arakiña zeritzatena jarri zan. Idiari atea idiki ta beste muturrean ojuka asi ziran «emen dek!, emen dek!». Jendea korrika. Ordea, idiak ez atera nai. Tira ta tira gizonak. Azkenean bulunban atera zan. Ipurdiz gora erori ta azkar asko abiatu ziranak! Auzko muturrean orain ere «emen dek!, emen dek!», zioten.

        Alako batean —«soka-muturra» asi zan ba'— non ikusten degun idia amabi-bat urteko mutil baten atzetik. Bai mutil yayoa! Sartzen da egiñaalean ondoko San Juan-kalean, «Gazi-gezak» ureta-etxearen aldamenean, eta oraintxe alkarren bitartea gutxitu zaie, idia sokaz lotua zegoala, sokak kale-kantoia arrapatu ta arek egin zion tinkazoarekin idia ito ez zanean... Mutilla an joan zan.

        Baño auxe gertatu zan. Ateraberrian soka zuzen ba-zegoan ere, idia San Juan-kale aldetik asi zanean, soka bat-batean okertu ta, Arakiña ezik, bospasei gizon ankaz gora joan ziran. Bai ba', Arakiña sokaren azpitik beste aldean jarri zan; eroritakoak, ordea, sokak sabeletik artu ta atzerako bota zituan.

        Idia berriro asi zan eta eskerrak Arakin azkarrari! Bat idiak arrapatzeko zorian baldin ba-zegoan, tira sokari Arakiñak beste aldera; onera ba-zan, ara tira berriz. Idia ba'zijoan arinki, Arakiña bera ere naiko larri. «Emen dek!, emen dek!». Kaleko leioetan gizon asko zeuden jarriak. Idia ondotik pasatzen ba-zan, ostikoka asi. Alderatzen ba-zitzaien, burnietan gora igo. «Emen dek!, emen dek!». Alako batean, «soka-muturra» azkarrik zijoala-ta, gizon bat erori ta beste atzeko guztiak eta idia bera ere gañetik pasa zitzaizkion. Zein ote ta Anton Zurrut! Ala ere tankatekoa bai, baño min aundirik ez.

        Idia Plaza Berrira iritsi zanean, sokaren muturra arkupetako arriari lotu zioten. Plaza Berriko denda guztiak itxita zeuden. Ta an izaten zan urrengo donostiarren gogoko jolas parragarria. Arkupeak zirala, soka zala, makiñabaten ariñaala antxe ikusten zan; baita askoen baldarkeria. Baño, danetara ere, «soka-muturrak» ba'zeukan bere elburua: idia adarretatik artu ta aunatzea, edo donostiarrek zioten bezela «errendi» egitea. Beraz, ez zan edozein zezenlari xankamek egitekoa. Jazar artan beso ta zanko indartsuak bear. Arakiñak «errendi» eginda bukatu zan egun artako «soka-muturra».

        Onuntzean, berdintsu.

        Amabitan Santa Maria-ko eliza ederrean aspaldiko urteetan bezelako meza ederra izan zan. Eliza gañezka bete. Meza bukatuta, eliza-atarian ongi apaindutako jendea ikusten zan.

        Txomin eta Anita, anaia-arrebak, an zetozen ere. Bat-batean Txomin geratu ta ala galdetu zion arrebari:

        —Adizu, orko neska lirain ori, nor da?

        —Ori apaiz-kalekoa dala uste det, «Kandi» du izena. Orio-n ere aldizka izaten omen da. Ez al zera gogoratzen Santomasetan orrek berak zuri nere sudur-zapia emana?

        Asto-kalean barrena Anton Zurrut eta Joxe Ogi zetozen alkarri bizkarretik elduta. Anton-ek Joxe Ogi-ri bultza ta, zatoa eskuan,

                «Egarri zan ta nola

                Ontzirik etzuen

                Zerura apunteriyan

                Jarri t'edan zuen».

        Urrena asto bat ikusi zuan kale-erdian, bi zamukakin ia bi etxeetako ormak arrapatzen zituala. Ta arriturik ala dio:

        —Emen beintzat bi asto esin liteskian pasa parian.

        Ta beste batek erantzunda:

        —Orren loriya al zaude?

        Madalen zan.