XIII
CRAONNEN, BERRIZ!

        Martxoaren hogoita lauetik harat, bidez bide bethi oinez, erreximendua bazoan Baslieux-lès-Fismes alderat.

        Zertaz ilhun bazuten orok. Rusian, Erreboluzione higuina nausiturik, Kerenzki zelako gizon gazte xoro bat emana zuten gure adixkide Enperadorearen orde!

        Parisetik ethorri soldado tzar batzu, ororen nahastaile, gordeka, eskupetik, traidorekerian ari ziren soldadoen artean. Rusiako dirua nasaiki zabilan gure kontra, bere pozoina orotarat hedatuz. Eta, horien ororen gainera toki madarikatu beretarat berriz itzultzea zutela orai!...

        Bainan horra: beharriek xixtu egiten zioten gure soldadoeri, eta bihotzak jauzika hasiak zitzaizkoten. Joffre jeneral nausiaren orde, Nivelle eman berria zuten ororen buru; eta espantu bazen buruzagi gazteaz. Uztailan ogi-landa edo elge xoragarrien gainera Ipharra hedatzen den bezala, farra-farra heldu zitzaioten haizeetan maiteena: bitoria mezutzen zuen haize hura eta bera. Etsaia behar zen, aldi huntan, erroz-gora arthiki. Aphirilaren 16an zen, 1917eko urthean.

        Baionako soldadoek Maizyn iragaiten dute Aisne ibaia. Goizeko bederatzi orenak iria zen. Mangin eta Mazel jeneralen bertze tropa batzuek ezker eta eskuin hartuko dituzten erreka-ziloetarik harat joaitea dute, urrun-urrun, egin-ahala urrun, sistaka alemanak aintzinean deramaztela, Camp de Sissonne deithu tokiraino. Errabia handi batek inharrosten ditu oro, Mixeler jeneral nausitik eta azken soldadoraino.

        Eta gero, uria phesiaka, elhurra, haizea zirurikan hasi ziren; aroa izigarri egin zen. Etsaien errekak, mitralleuzez eta kanoiez orraturik, ez zirela osoki deseginak, gure suak ez zituela oraino aski luze zafratuak, funditu behar zirela gure soldadoak, kolonial beltzak —beren aintzindariak galdurik— ohildu zirela, hau zela, hura zela... gaina eman behar zaukun gudua gelditu zen, geldiarazi zuten, hobeki erraiteko!...

        Arrats hartan berean, manua heldu zen, lorietan hala iragan ibaiaren gibelerat behar ginduela egin!!! Eta kraskatu ziren bihotzak. Joanes, Piarres eta bertzeak, ilhunik heldu ziren elhurraren azpian, Beaurieux eta Maizyrat buruz...

* * *

Aphirilaren 21tik harat, Craonnen ziren berriz. Berriz erreka eta pezoin higuindu hetan behar othe dute bada egundaino bezala mutzitu?...

        Ez!... Huna, maiatzaren 4a.

        Ordu arte, gudurat atheratze guziak argi-hastean egin dira bethi. Eta gero, zonbeit egunez hatsa ongi harturik baizik ez dira aintzina jotzerat atrebitu. Hirschauer gure jeneral-manatzaileak, etsaiaren hobeki enganatzeko, bere buruarekin egiten du, arratsalde-erditan hartu behar duela Craonne edo Craonne izanak diren harri eta pareta xirxikatuak. Eta, gehiago igurikatu gabe, biharamun goizean berean beretuko ditu Vauclerreko eta Californiako kaskoak...

        Hola erran, hola egin. Hirschauerrek galdetu kanoi handiak karraskan ari dira zonbeit egun hartan jada, zoko bat ez dutela uzten Craonnen eta kasko hetan guzietan, zoko hura azpiz-goiti eman gabe. Etsaia, harriturik, lur-pean kukutua, ehortzia bezala hantxet dago...

        Eta, maiatzaren 4ean beraz, arratsaldeko lau oren beretan, ihurzuri-karraska batean, gehiago oraino errabiatu ziren gure kanoiak; Blanc-Sablonetik, Aisne ibaiaren ondotik ari ziren, Winterberg guzia lur-ikara batean emaiten zutela. Eta gero, bostak eta erdietan, luzexago egin ziren gure ukaldiak, eta hemezortzigarren erreximenduko hiru konpainia jauzian joan ziren berri-berriki egin azken erreka-ziloraino. Etsaia, bethi harritua, ez da mogitu.

        Sei orenetan, luzeago oraino egin zen gure sua, eta Pabeko soldadoak azken erreka zilo hartarik atheratzen dire. Errabian oihuka, hartzen dute Craonne, aztaparka badoazi paretari gora, gainean dira, urdin-urdina hegi-hegiraino hupatuak dira, etsaia heien aintzinean badoala parrapataka Californiako kaskoan! Kasko hartan, milafrankar sarjant beltzaran bat Bihotz-Sakratuaren bandera ttiki bat ezin aski laster sartuz ari zen, begi biphil batzu alderdi guzietara firurikatzen zituela. Etsaia bezenbat espantituak, Pabeko soldado gaitz heien lagunak beha eta beha zauden Tranchée du Balcon deithu errekatik eta hala-hala zoko guzietarik, harrituak, zozotuak. Hiru ehun presoner aleman baziren eginik, eta heieri hartu mitralleuza andana bat etsaiari buruz itzuliak ziren jada... Zer gaua gero, kanoi-karraska guzien erdian!!!...

* * *

Biharamunean, maiatzaren 5a.

        Baionako soldadoen aldi sarri, bederatzi orenetan. Goiz-goizetik, oro moldatzen ari dira eta oro sukar berarekin. Badakite zer duten egiteko, noraino joaitea duten egun hartan eta hura ginen dute, haraino joanen dira. Beren puxkak bil eta bil, orenak zaluago nahi luzkete orai.

        Omoniera harat hunat badabil, bati eskua tinka, bertzeari solas on bat erran, orori bihotza pizkortzen diotela. Kanoiak, orroaz, bethi ta errabiatuago ari ziren...

        Sorbalda hunkitzen ziola eta eskua gero hartzen, Piarresek erraiten zion bizkitartean Joanesi:

        —Aphez-soldado lagun bat hantxet ikusia diat orai berean. Hik ere ba, ene ustez?

        —Ba, Piarres, ba; kartuxa guziak hartuik hobe diau, gorphutzekuak eta arimakuak; oro. Eta orai, Paul, Mixel, Manex, eskiak elgarri! Jinkuak launduko gitik, elgar guhauk inen duun bezala...

        Rau! rau! gure 75 kanoi ttikiek Baionako soldadoetarik ehun metretan oro xirxikatzen dituzte. Berehal-berehala, soldado horiek atherako direlarik, horien aintzinean tank eta tank, minuta guziez ehun metra urrunago, garbituko dituzte bazterrak.

        Bederatzi orenak! «l'heure H!»...

        Aintzindari batek salto egin du pezoinaren gainera. Orena eskuan, esku hura altxatu du... Eta xinaurri urdin batzuen pare, lehenbiziko soldado-araldeak kanpora jali dira, eta ondotik bertzeak, bertze batzu oraino eta oraino. Oro orroaz, erhotuak: En Avant! En Avant!... Lanik aski badute aintzindariek, beren gizonak zaluegi ez ditezen joan guhauren kanoi-pezen azpira... En Avant! En Avant!... Zer aintzindariak, zer soldadoak aintzindari hoien eskuetan!

        Begien hesteko artean, Von Fett eta Haslock errekak hartuak dira, etsaia deuseri oraino ohartua ere ez delarik. Erreka zoko zoko batean, beren kamantzetan lo kausitzen dituzte aleman aintzindari zonbeit, arras grazia tzarrean atzarri ere baitziren. Kozinari bat, bere panderoen erdian atxemana, hirri-egingarri ari zen zituen guziak frantseseri eskaintzen.

        Gure kanoiek bethi, behar arau, ehun metra garbitzen diozkatela beren aintzinean, gure soldado gaitzak Californiako kaskoan harat badoazi... Eta Fribourg erreka hartua da hura ere. Piarres, Joanes, bertzeak han dira Ailette ur-handiari buruz beheiti badoan malda-hastean. Han hemenka, boxek ihardokitzen dute mitralleuza ukaldika, baioneta sistaka, eta bardin... borroka. Bainan, fur-furian heldu, gainean dituzte gureak, hiru hogoi urhatsetan grenada beltxak arthikitzen diozkatela.

        Joanes, bere beso alimaleekin bota eta bota ari zen, deskantsurik izigarrienean: «Jé arrose mon liéténant!» Eta Joanes bezenbat bazen lotinant hoi, pilotan ari hura ere grenada koxkorrekin...

        Hirschauer eta Paquette jeneralak, begiak sutan, bihotza pilpiran, urguilu zuzenenaz hantuak, hantxet zauden tokiaren gainean jauzika, ukamiloak bilduak, beren gizoneri beha eta beha. Eta gizon horiek ez zakiten berek, beldur guziez gorago beren bihotz-arimak hola emanik, zer soldado gaitzak ziren tenore hartan! Esku-gibelaz kopetaren xukatzen ari ziren; leher eginak, bainan berriz saltoan aintzina abiatzerat ekarriak, hala galdetua balinbazitzaioten. Joanes, xahakoa eskuetan, danga-danga ari zen xahako haren husten:

        «To, Piarres; oizie, Mixel eta bestiak... Hurrupa bat baukezie ono, ziek ere!...»

* * *

Eta bizkitartean, Californiako pareta-kaskoak gureak ziren! Gurea, ezkerrean, Vauclerreko gain guzia edo gehientsua!... Eta toki ikaragarri horietan garhaitu soldado aleman hek, Augusta Erreximenduko soldadoak ziren, la Garde Prussienne deithu tropako gizon aiphatuak berak! Hiru mila baziren presoner eginak, eta hiru mila hetarik bost ehun, Baionako gizonek hartuak!... Beaurieux guzia presoner hetaz bethetzera zoan.

        Kasko heien hartzea balentria gaitza izan zen beraz. Balentria handiagoa oraino, hola hartu eremua begiratu baitzuten gero bururaino...

        Etsaia gibelerat errabian ethorri baino lehen, ernatu behar zen, eta zalu-zalua. Beren zizpa eta grenadak bazterrerat utzirik, Joanes eta haren lagunak, bertzeak oro hala-hala, haintzur eta palak eskuan, Fribourg erreka-ziloaren itzultzen hasi ziren beraz.

        Bainan, zorigaitzez, hamek-orenak gabe, huna aleman obuzak non dituzten jada gainean! Eta kanoi-pezak heldu zaizkote burrustan, pesiaka, karraska izigarrian, Verdunen aintzineko urthean bezala, Douaumont berriz hartu ginuenean bezala. Sua eta khea dariote bazter guziek. Eta, doidoia itzuli erreka txar hartan nork bere burua geriza?... Zenbat eta zenbat ez dira sekulakotz hantxet gelditzen!!!

        «Atx! muthikoak!!! Hau zerbeit bauk hatik! Jinkuak eta Ama-Birjinak beira gitzaztela! Bestenaz!...»

        Bi, hiru aldiz, orduan, heldu zaiote etsaia, errabiatua zeren kasko hetarik guk ikusiren dugun handik harat, harek gu ikusteko orde, ordu arte bezala.

        Bainan, kanoien ala aleman soldadoen fur-furiak, oro debaldetakoak dira. Mesquy Gomenantaren soldadoak eta bertzeak, ilhuna arte lehenik, eta gero, heien ordainak harat jin arte, han egonen dira... orenetik orenerat guttituak, urtuak... bainan bethi han geldituak!...

* * *

Zonbeit egun pausan egon ondoan, maiatzaren 31an berriz harat hupatu ziren Piarres eta haren lagunak, lehenago Fribourg erreka izanik, orai Baionako erreka bilakatua zen zilo hartara berera. Gure lehen lerroaren gibelean bi egunez bazter guziak iraulirik, la Garde Prussienne berriz heldu zen, galdu zuten eremuaren guri hartzera; eta hartako ere ziren berriz trebes han emanak Baionako soldadoak.

        Eriaroaren 3an, goizeko hiruak hirian, bi-hiru aldiz aztatu gintuzten lehenik, eta debaldetan. Sekulako torpillak, hegalekilako obuzez leher jin zitzauzkun berehala, erauntsian. Lau orenetan gero, metaka heldu ziren alemanak, elgarri-kontra sorkan emanak, su-garrak beren aintzinean igorriz, lance-flammes direlako beren tresna tzarrekin. Oren-laurden hitsa guretzat! Etsaia matzoan heldu da; tenore batez, gune batean, sartzen ere da gure lehen lerroaren eta bigarrenaren tartean. Bainan, laguntza guri ere lasterrez ethorririk, etsai hori suzko-sagarrekin, mitralleuzekin, erhautsi zuten hantxet Piarresek eta haren lagunek: «Jé arrose, jé arrose», apuñatik ari zen Joanes. Bainan, borrokan ere lothu behar izan zitzaion guti aski...

        Orduan berean Paloque eta Niessel jeneral aiphatuen kanoiek asikian hartu zituzten ezkerretik eta kasik gibeletik, eta... ihes bazoazin alemanak... Baionako soldadoak nausi ziren, gaina zuten Craonnen, gaina Andereen-Bidean! Obuza-zilo bat ez zuten galdurik, ez eta bakar bat!...

* * *

Biharamunean, Frantziako egunari guziek lerro hauk hegaldaka bazeramazten orotarat:

        «Toutes les tentatives dirigées sur la partie ouest et la partie centrale du plateau de Californie ont échoué. Les mêmes régiments qui s'étaient couverts de gloire en enlevant, les 4 et 5 mai, le plateau de Craonne et les plateaux de Vauclerc et de Californie, ont fait de nouveau preuve d'une admirable vaillance pour la défense des positions qu'ils avaient conquises.»

        (Communiqué du 4 juin 1917).

        Eriaroaren 20ean aldiz, huna zer zioten oraino Baionako Piarresen Erreximenduaz:

        Ordre de la Xe Armée nº 280 du 20 Juin 1917.

        «Sous les ordres du colonel de France, (le 49 R.I.) a, le 5 mai 1917, enlevé d'un seul élan, la partie du plateau de Craonne qui constituait son objectif et l'a conservée malgré le plus violent bonbardement. Chargé de nouveau de la défense de cette position, a fait preuve, une fois encore, d'une admirable vaillance en repoussant victorieusement, le 3 Juin, une puissante attaque ennemie et en maintenant intégralement toutes ses positions.»

* * *

Genevreuilleko inguruetan, Haute-Saôneko departamenduan, hats-hartze labur bat izanik hamabost egunez, Alzazerat jo zuen gero erreximenduak. Eta loriatu ziren Craonneko gudulariak toki maite hetako jendeak egin zioten ongi-ethorriaz. Gizonetarik asko beren fraide-xapel bitxiekin, beren galtza labur eta jaka luzeekin, andreak aldiz beren floka eder eta zaia gorriekin, kurutze urhezkoa soin pullit-pullit batzuen gainetik, hunkigarriak zitzaizkoten tenore hartan. Eliza ttiki heien aldean, beren Eskual-Herriko etxeak iduri, hirriz ari zitzaizkoten etxe pullit heien erdian, laster ahantzi ziren Californiako kasko irauliak oro. Mainarik eta phestarik baizik ez zen heientzat, gauaz, egunaz, eta non-nahi. Supazter-xokoetan hedatzen zirelarik, iduri zitzaioten beren herrietarat jada itzuliak zirela, gerla izigarria bururatua zela oraikotik.

        Oihan-pe handietan etzanak, uda min guzia goxo-goxoki iragan zuten hantxet, deskantsurik hoberenean.

        Eta hobeki bazakiten hola, pitta bat ahantzia ere balinbazuten, jende gaixo hek orok frantses soldadoenganik igurikatzen zutela, ez zitzaiotela gerla higuina gainetik iraganen...

        Zorion bazen beraz Alzazen. Bainan zorion hoi ez zen osoa behar gure adixkideentzat. Bere ama eriturik eta txarturik, bihotza ilhun eta ttiki, etxerat buruz bazoan Piarres.