VI
CRAONNEN

        Buruilaren ondarrean, Piarresi galdetu zioten herritik, hean 249en Erreximenduko berririk deus bazakienez?

        Auzoan berean, Olhason, grinarik minenak jaten ari zituen jende gaixo batzu. Eta zorigaitzez, garbitasunik batere ez zezaken igor Piarresek. Bi erreximenduek ez zuten sekulan elgar ikusten. Hilabethe haren 19an, senpertar bakar batzueri doidoia eskua tinkatu zioten erreka-ziloetan, Baionatik ethorri soldado zaharragoak gazteen orde erreka hetan moldatu zirelarik. Geroztikako berri gutti zakien. Hau bakarrik: hogoi eta batean, galtze handiak izan zituztela, gain hartan, 249eneko soldadoek, etsaia sistaka alderdi guzietarik betbetan atheraturik eta heien tartean sarturik...

        Eta bihotzean min zuen muthil gazteak berri hobeagorik ez baitzezaken igor Felix, Mixel eta bertze heien lagunez. Etsaia tzarrean zuten arras, egun hetan guzietan. Berrogoi eta hamar hurratsetan ziren elgarretarik, Craonneko malda madarikatuan; eta tenore hartan, harrabots guti aski zen han gaindi, gizon baten hil-gogor erorrarazteko. Begiak erne zauden batzu eta bertzeak. Aintzindariei manatua izan zitzaioten beren galonak oro khen zitzazten edo gorde, Gozéeko guduaz geroz alemanak aintzindari heieri lehen lehenik aihertzen zitzaizkotela guziak oharturik.

        Ilhuntxe batez, hor, berria heldu zaiote Piarresi eta haren laguneri, ezkerretik aldean zituzten Zouavekxuri-gorriak beharko zituztela ikusi gau hartan, alemanek beren errekak heien erreka guzien azpira hedaturik eta bolboraz hanpaturik.

        Lo guti ordutik gain hartan guzian. Gau-beilariak beren xokoetan xutik han zauden, begiak zorrotz, beharriak xut, den mendreneko harrabotsari berehala ohartuak. Heien aldean, erdi etzanak, lagunak oro, xixpak zangarren artean, sukar batean beha zagozin... Taka-taka ari ziren mitralleuzak, kroa kroa obuzak.

        Betbetan, gau-erditik eta bi orenak irian fusées alimaleko batzuek argi-argia emaiten dituzte frantsesen errekak, ilhunbean uzten aldiz hetarainoko eremu guzia. Piarres eta haren lagunak, jauzian xutiturik, tira-bideetan emanak dira jada. Bainan, iguzkitara jaliak balire bezenbat ageri-agerian direlarik berak, deus ez dezakete ikus, hala hala, alemanen ilhunbe beltz-beltzean. Eta aleman horiek bizkitartean han zituzten jada, hamabost urhatsetan, herrestakan jinak, ixil-ixila. Ez aski ixil, zorionez; ezen, beren mintzairean manu zerbeit hedatu behar izan zuten ahapetik. Frantsesek aditu, eta rau, rau, gure bala ttikiek errautsi zituzten eta suntsi-arazi, beren hilak eta kolpatuak hantxet uzten zauzkutelarik.

        Piarresen kapitainak, ordu berean, aldeko konpainiatik soldado multzo bat haren gogortzera ethorririk hain xuxen, manu bat adiarazten du: «A la baïonette! 1 et 2 sections, en avant!» Axuanta jalitzen da bere gizonekin; sarjant bat hala hala bere multxoarekin... Hamar urhats gabe, biak erortzen dira, biak hilak; dotzena bat gizon lurrean dira.

        «Troisième section, en avant!...» Piarresen aldi! «Gureak egin dik, to!» Eta Joanes Garaztarra, bi plegu egina, oro baino lehenago firrindilaka atheratu da, Piarres eta haren lagunak ondotik dituela. Hamar bat gizon berriz ere erortzen dira, alemanek beren ziloetarik bazterrak oro balez ihaurririk...

        Eta aleman eta frantses, han zauden orai, pezoin hertsi baten bi aldeetan, elgarretarik lau metretan, burua batek altxatu orduko bala bat han zuela buru haren erdi-erdian.

        Gerlaren abrekeria! Lau urhatsetan elgarren hiltzen ari, batzuek bertzeen erreka-ziloak hartu nahi, eta ororen buruan ezin har batzuek ez bertzeek!...

        Argi-hastean, beren atherbeetara herrestan heldu izan ziren beraz Piarres eta haren lagunak, erreka-ziloetan gelditu soldadoek alemanak pezoinaren gibelean xutitzetik zorionez trabaturik. Bertzela, oro hantxet behar ziren gelditu!...

        —Behar ederretako!... Joanesek ziona. Izan balitz Belgikaraino berriz igaiteko, paso. Bainan lau zehe lurren hartzeko! Karatxo! Den tenorian, ez ahal dik tripako-min txarra gure kapitain errabiatiak!... Harek tripako mina, eta hil-gaixuek sekulako mina... Ene solasa ez zauk naski laket, Piarres? Bana, to, hala duk eta!... Emak esku, Senpere, eta ziek ere, Paul, Mixel eta Philipe! Balinba ez diauk holakorik berriz inaraziko gure jauntto horrek!

        —Emak aphalago, Joanes! Boxek entzuten bahaute...

        —Boxek?... Ba, badie beste itekorik! Muthurra guk hola freskaturik, ez dituk bas-urdiak bano gehiago mogituko. Bizpahiru baitiat naski nihaurek kalituik!...

        —Eta guri kalitu dauzkigutenak? Errekien bat erranik hobeki eginen diagu, ene idurira...

        —Hala hala duk, to, Piarres.

        Jainkoak bere lorian har ditzala guziak!

* * *

        Biharamunean, Oulchera jautsiak ziren bezperako gudulariak. Etxe handi eta urratu baten aintzinean iragaitearekin, kolpatu andana bat luze-luzea etzanak eta gorri-beltzatuak ikustearekin, zonbeit jada hil-urren ere eginak, kaporal gazte bat athera zitzaion Nicolas gomenantari. Eri gaixoen sustatzera joaitea galdetzen dio.

        —Zertako? Nor zare zu?

        —Lacu, kaporal furriera.

        —Ez ahal zare apheza?

        —Hala naiz.

        —Oh! Jainkoak esker duela, aphez bat baitakit nere soldadoen artean!

        Eta besotik harturik kaporala, gomenantak berak bazeraman kolpatu gaixoenganat...

        Eta geroxago, aphez gazteak, lagun gehienak elgarretarat bildurik, othoitz bat egin zuenean kasko hartan erori soldadoentzat, Leblanc gomenanta ere bere aldian han zen, gizonen erdian, hek bezala othoitzean ari. Eta, urruntzean, eskua hartu zion kaporalari eta inharrosi, erraiten ziola:

        «Esker mila, kaporal, gure hil maiteentzat egin duzun gauza sainduaz; esker mila heien eta heien familia gaixoen izenean, gu guzien izenean ere bai.»

        Horra tenore hartan, asko gure aintzindari zer gizonak agertu diren, guzien aintzinean, ahalkerik batere gabe.

        Eta handik laster, Espainiako gure etsaietarik zonbeitek, arrosarioak eskuan, arrosario haren erraiten ari erreka-ziloetan ikusi izan balituzte Bireau koonela, Leblanc gomenanta, eta Dragonetako bertze kapitain bat oraino, beren buruekin eginen zuten beharbada, framazonez bertze gizonik ere bazela Frantzian...

* * *

        Lehenbiziko egunetan xuhur bezenbat nasai heldu zitzaioten orai jatekoa, Moulin Rouge aldetik. Egun guziez ogi handi baten erdia; pikokoa ez bazen, kontserbakoa bederen haragi bat frango pullita; egun gehienez, arno zorta bat molde onekoa. Ai, pinard maite hari begitarte egiten ziotela! Piarres, xoko batean, zintzurra xafarra eta xafarra ari zen; luzeago atsegina eta handiago alabainan: «Ala xede, erdia bederen mahats arnoz egina dela gure pinard!»

        Zer gudua, arno hoi untzi handi batzutan ekartzen zuten soldadoen inguruan! Guziak oihuka, guziak intzirez, guziak zoin lehenka. Arima salbu eta, Oihanaldeko korralean, etxeko tturrinak oro hala hala kurrinkaz ari ikus zitezken, pandero handia eskuan Gaxuxa ilhuntxean atheratzen zitzaiotelarik. Bainan, han ere, hazkarrena eta oihurik handienaren egilea bethi nausi... Eta Joanes hazkarra zen, boz bat bazuen bi kaskoinen boza bezen ozena:

        «Ut, hortik, tipula eta baratxuri jaliak! Zer uste duzie ala ziendako ina dela mama gorri hori! Medikiak jakiten badautzie sekulan, xahu zizte harekin... A moi lé pinard! Pluss qué moi vous avez! Ce n'est pas chuste! Je lui dirai moi au capitaine. Notre escouade il en est toujours lé dernier!»

        Eta bertzeek baino taza bat gehiago nolazpeit han bildurik, heldu zen Joanes, oihalezko untzia mukurru gaineraino betherik.

        Salda-bero zorta batetarik hasten ziren, ogi zerra alimale batzu hartan bustirik, ederkixko hantxet jaten baitzuten. Gero kafea edo kafea iduriko edari bat, aski beroa hura ere. Azukrea xuhurxko; bainan gabea murritzago baita oraino! Noizik behin, aguardient xorta bat, harren phizteko barne hartan edo bardin hiltzeko... Eta nehork ez sekulan beltzuririk egiten pattanttun borthitzari, zenbat-nahi borthitza hura izanikan ere!

        Tabako-belhar poxi batek bazuen begitarte; bainan xuhur airetto batean hunkitzen zuten hura, eta herrirat haren galdez ari ziren oro. Jatekoaz ez ziren baitezpada errenkuratuak; eta bertzalde, etxetik harat orduko, ustelduko ere ziren frango puska... Egor zezoztela beraz galduko ez ziren gauza zonbeit, xokolet, zigarro, izkribatzeko paper eta bertze. Gauaz hotzak ari baitziren jada, trikota on bat, galtzerdi pare bat edo bertze nahiko zituzten. Dirurik ez, oraino bederen; ez ziren alabainan haren biziki xahutzeko menean.

        Garbitasunak emaiten zaizkoten lanak. Lehenbizikoa pusketan joanik, bigarren athorra bat zuten... zuten guzi guzia. Eta, ahalkerik batere gabe aithor zuten orok, ardiño batzu alhan aspaldian hasiak zituztela bizkar-hezur gainean. Oihaleria poxi bat laket izanen zitzaioten beraz, eta lehen bai lehen...

        Eta galdetu puskak jin zitzaizkoten urriaren egunetarik harat. Piarresek eskuetan zauzkan orai, Mariek eginikako galtzerdi bero bero batzu, Lizartzatik ethorri eta Goañak eskuz berak moldatu trikota lodi bat, amak igorri athorra, xokolet eta zigarro, manka-xokotik atheratu erneta-sagar pullit, eta holako zernahi puska. Ahutara bat paper xuri ere bazen han, gerlako berrien galdez ari erranen baitzinuten.

        Eta denbora bazoan holaxet: bi egun —lau egun ere geroxago— erreka-ziloetan; bi egun hamabortz ehun metra gibelago, Oulchen; lau egun gero, Beaurieun edo Maizyn, ziloetarik lau-bost kilometretan; edo bederatzi kilometretan, Glène zerizon herrian.

        Glènen, eta Beaurieun ere, edo Maizyn, frango ontsa moldatzen ziren oraino, eta garbitasun puska bat egiten zuten. Bainan Oulchen, erreka-ziloetan bezen gaizki ez othe ziren frangotan? Han oroz-gainetik, erauntsian heldu zitzaizkoten kanoi-peza, shrapnells eta bertze, obuza ziliporta guzietarik. Kafearen hartzen egun batez ari zirelarik, xutik doi-doia zagon etxe batean, obuz bat alimalea burrunban heldu sumatu zuten Piarresek eta bertzeek. Hegazpearen ondo-ondotik sartu zen hainbertzenarekin, eta hogoita hamabortz gizonetarik... hamabi ezarri zituen hantxet odoletan. Eta lur-barneko soto handi batetara hil eta kolpatuez bertzeak oro lasterka zoazilarik, oihuka eman zen Piarres:

        «Eskerrak zor izanen ditiagu berriz ere Jainkoari! Hori zerbeit bazian hatik!...»

        Gain hartan, erreka-barnean, alemanak atheratzen ez zitzaizkotelarik, uri eta lohi, geroxago horma eta elhur, bazuten partida! Eta, 34garren Erreximenduko soldadoen ondotik, heien ordain, han egon behar, bi egun oso; sei konpainia betan; 12garren Erreximenduko bertze sei konpainia heien aldean. Eta handik laster, ezkerrean bulta batez izan zituzten anglesak ipharrerat igan zirelarik, edo secteur guzia beren gain hartu behar izan zutelarik, lau bost egun luze, edo gehiago, bien orde! Etsitzeko ere bazen! Eta herioa nondik-nahi heldu, hegaldaka! Obuzen orde, askotan, erortzen zitzaizkoten grenadak bainon handixagoko bonba berezi batzu, ttikiak bezen tzarrak, harrabots hazkar batean zapartatzen zirela, kausituak oro kolpatzen, hiltzen eta bardin ehorzten zituztela. Baionatik erreximendua urrunduz geroz, hiru mila gizon baziren holaxet fundituak! Aintzindariek aithortu berriak ziren hoik.

        Burla guti zabilan heriotzeaz, Jainkoaz, aphezez.

        Goizean ba eta arratsean ez, hango legea hori zen alabainan! Eta gauza sainduez trufa guti holako gogoetekilan!... «Sinheste gutti bat baizik ez nuen hunat ethorri aintzinean. Bainan, zure hemen ikusteak eta gerlak... errotik bertzelakatua naute.» Horra zer zion, egun batez, aintzindari gehien batek Lacu aphez gazteari.

        Eta, urriaren 4an, Bergey omonier aiphatuak bezperan elizako athean paper bat itzaturik, baizik eta 49eneko soldadoentzat meza bat erranen zela biharamunean, sekulako gizonak bildu ziren eliza hartara. Eta urrunera kanoiak orroaz ari zirela eta etxeak daldaratzen, uli bat entzunen zen han, barne hartan, xoko-moko guziak oren-erdi bat aintzinetik hartuak zirelarik bizkitartean. Ebanjelioan, Bergey apheza hurbildu zen lehen lehen soldadoetaraino. Gizon gaitza egiazki; eta orok han bazakiten gizon hura kurtu ez zela behin ere obuza eta balen azpian, bainan bai miletan, kolpatu gaixoeri edo hiltzera zoan gizonari hurbil-hurbila ama batek bezala bere hihotz beroaren emaiteko. Kurutzearen seinale nasai bat egin zuen; eta orok, ikare batean, seinale hura bera egin zuten, haren aintzinean, haren bi aldetan ziren soldadoek. Eta orai, bere boz gozo eta ozenarekin mintzo zitzaioten apheza, ezti-eztia lehenik, hazkarkiago gero, bethi ta hazkarkiago eta karsukiago. Ez zen gehiago kanoi orrorik, begiak sukar batean hari begira zagozin gizonentzat; aphez maitearen boz hura zen bakarrik aditzen, edo hobeki Jainko handia bera zen mintzo bere haur ttiki-ttiki batzueri. Eta mintzo zen heien miseria handiaz, heien arimez, heien herriaz, Frantses-Herri handiaz, etxean utzi zituzten gaixo guziez, etxe hartarik sekulakotz urrundu ziren heien lagunez, azken guduetan erori zirenez. Mintzo zen Belgikan, Frantzia-ipharrean, herrestaka gibelerat heldu zirelarik iragan oren dorpheez. Mintzo zen azkenik kurutze baten gainean heientzat hil zen Jainko-gizonaz, Ama Doloretakoaz...

        Nigarrez ari zen Piarres, nigarrez haren aldean Joanes Garaztarra eta bertze lagunak. Nehork nehori behatzen ez ziola, bazakiten orok oro nigarrez ari zirela. Egun guziez ordu arte aphezen jaten ari zirenetarik zonbeit, harat ethorriak... ikusteko, ikustekoak ziren berak, urez hantu beren begi handiekin.

        Eta omonier suharrak orai, erhiaz erakusten bezala ziozkaten heien buruen gainean, zerua, zeru hartan Aita bat, Aita haren aldean jada... Frantziarentzat erori martirak, hemen pairatu zuten neurrian berean, han goretsiak eta sekulakotz saristatuak... «Gora, gora zuen bihotzak, ene lagun maiteak! Gizonek desegina berriz moldatzen du zuen Aita zerukoak! Arimarik ez da hiltzen!...»

        Zer ikarea bihotzetan, zer sukarra ororen begietan!

        Eta orai, kantuz, orroaz ari ziren guziak:

        «Pitié, mon Dieu, c'est pour notre Patrie!...»

        Kominionea zen gero; eta soldado multzo bat, aintzindari zonbeit, belhaunikatu ziren, arimak eta bihotzak hazkartzen dituen ogiaren hartzeko: gure bortz adixkideak han ziren lehen-lehenetarik.

        Eta elizatik atheratzean, eskualdun andana bat elgarretaraturik, hetarik batek erran zion Piarresi:

        «To, jakin izan bagindu, guhau ere kofesatuko gintuan, zuekin hortxet kominiatzeko...»

        Eta Piarresek, sano-sanoa ihardetsi zion:

        «Guk zuen beharrik baino gehiago ez zinduten gure beharrik, egin dugunaren egiteko. Zoazte oraino ere, muthikoak; hogoi bat aphez segurik baituk barne hortan, mezak emaitekoak baitituzte. Soldadoak dituk, gu bezala. Zernahi gertha ere, kofesatuak izanen zaizte. Toki huntan, boketattoa eginik hobe duk... Bertze egun batez gero kominiatuko duzue.»

        Eta hala hala zen, soldado-aphezak non-nahi baziren, mezaren emaiten ari edo kofesatzen, xoko guzietan.

        Piarresek holaxet ikusi zuen eta solastatu Elissalde, Uztaritzeko aphez on eta zaintsua. Eri-arthatzaile hala hala han gaindi ibilki jakin zuen Mendiondo, Katedraleko jaun bikarioa. Eta loria zitzaion holako adixkide onekin Eskual-Herriaz, Eskual-Herriko bere xokoaz eskuaraz mintzatzea.

        Pausan holaxet zirelarik, ez bakarrik goizetan, bainan arrats gehienetan, berriz biltzen ziren oro eliza maitera, arrosarioaren goratik erraiteko eta Sakramendu Sainduaren Benedizione baten hartzeko...

        Bihotzak gehieneri hola galdetzen ere zioten, eta bihotz hura hazkarturik igaiten ziren gero beren erreka-ziloetara. Ilhunbean argi bat bezala zitzaizkoten, Maizyn, Beaurieun edo Glènen, Jesus maitearen ondoan iragan oren goxoak.