XII
LOHIAN

        Piarres hola etxean goxatzen ari zen artean, sekulako bideak oinez eginak zituzten haren lagunek. Otomobilek harturik azkenean Ully-Saint Georgetik eta Harbonniererat, Eguerri bezperagoan sartu ziren Ablaincourt-Déniecourreko erreka-ziloetan.

        Han kausitu zituen Piarresek; han egon behar ziren berrogoi bat egun luzez, lohian lephoraino ehortziak, gauaz doi-doia hatsa pitta bat hartzen zutela, egunaz 105 deithu aleman obuzek bethi ixtikatuak.

        Ai! Sommeko lohiak, hamaseieko negu borthitzean, izaiten ahal den toki ustelenean. Ai! gauazko guardia ezin-erranezkoak, itsaso bat bezala alderdi guzietarik heldu zen basa higuinaren erdian, zangoak ubeltzen eta hormatzen ari zitzaizkotela orenetik orenera!

        Lohi higuina, hastiala, okaztagarria, haxoinetarik eta galtzeri goiti, gerruntzean, bulharretan barna, lephoraino igaiten zena, hotz-hotza eta ixil-ixila, alimaleko apho itsusi bat bezala! Ez zen, lohiarentzat, ez gazterik, ez zaharrik, ez aintzindaririk. Oro bardin lohi zikinaren aintzinean, herioaren aintzinean bezala; denak bardin iretsi nahi ukan balitu bezala heldu baitzen bethi, bethi, zauri itsusiena baino itsusiagoa; hotza, horma puska bat bezala, erhotzeko ere baitzen azkenean!

        Kanoi-peza batek luze-luzea etzanarazi zituen ondoan, altxatzen ziren, izigarriak egiazki, lohia zariotela, lohi eginak zangoetarik eta kaskoraino. Les Poilus!!! Horra zer ziren: lohi puska bat. Bainan zenbat loriosak! heien aintzinean belhaunikatu behar zitekela erraiten baitzuen aintzindari handienetarik batek...

        —Errak, to, Piarres! Ez dakik untsa zer muthiko ederra hizan! Dirurik ez dela gehiago..., merke beztitzeko, hunarat igorri behar lizkek gobernamendiak bere gizonak oro: lohiz bezti lezazkek eta urririk!... Hola muntatuik ikus bahindezate Pariseko karriketan, edo... Oihanaldeko sukaldian!

        —Ba, eta ikus bahindeza hi treineko neskatxa panpina harek, dena irin baitzoan Baionarat eta gutaz okaztaturik!...

        —Ikus banindeza?... To! bekaturik batere in gabe, hemengo irin huntarik pitta bat bota nezokek, hango bere irinaren gainian eman dezan, hobeki oraino pinpirinatzeko...

        Gizonak baino gehiago ez zirena berriz ere, hola mintzo ziren soldadoak?

        Gibelean, han, hirietako lantegietan, zozializt, komunizt eta bertzeak, lanean ari ziren, herioaren menetik urrun, bero-beroki, atherbean; hogoita bost libera altxatzen zuten eguneko, bizia orori astetik-astera karioago, garastiago egiten ziotela, eta Jainkoak daki zenbat urtherentzat!... Langile horien nausiak, egun guziez gehiago, aberasten ari ziren, burrustakan bilduz herri guzietarik Frantziarentzat emana zen urhe pullit ederra, mihisen artean ordu arte gorderik orok zaukaten urhea!... Arranoak iduri, hil eta kolpatuen odolaz gizenduak, inguru-inguru hegaldaka, ontasun ederrenez jabetzen ari ziren gure Eskual-Herri maitean berean!...

        Han, Berny, Foucaucourt, le Casino aldean, Sommeko erreka ziloetan, uria pesiaka heldu zen, uriaren gainera gero elhurra eta horma ikaragarria; haizkorarekin hautsi behar zen jatekoa; lohi bilhakatuak ziren gure soldadoak; lerro-lerro, bat bertzearen ondotik, hiltzen ari ziren, eta... bost sos irabazten zuten egunean!...

* * *

Bizkitartean, aireko xoriak, avionak, zapartakan ari ziren, —gorri, xuri eta urdin— begi handi batzuekin gureak, kurutze beltz handi batzuekin aldiz alemanenak. Orok ongi zakiten erle eta liztor-burrunba berezi bat bazabilan bethi, han, zeruan. Begiak erne behar zen orduan, burrunba hura hurbilxkotik sumatu zelarik. Lephoko zainak bihurturik egoitea zen, gain hartarik firrindilaka eta betbetan herioa jauts zadien beldurrez. Oldar zerbeiti buruz ari ginela moldatzen, gauza ageria...

        Eta oldarra egin zen, urrun-urrun ereman behar ginituen oldarra, gerla bururatzen ahalko zuen oldarra behar bada, xuxen oraino ez dakigun zerbeit ezpalitz gerthatu, bertze hainitz aldiz bezala...

        Goiz batez bethi, baionetak aintzin, jauzian atheratu ziren gureak; eta, hil edo bizi, beren buruak ahal bezen ttiki egiten zituztela gure soldadoak bazoazin, bala, mitralleuza eta grenada erauntsiaren azpian. Zenbat erori othe ziren lehenbiziko oldar izigarri hartan?... En avant! Aintzina... Bethi aintzina!...

        Eta berehala etsaiaren gainean ginen, grenada ukaldika, baioneta sistaka, zizpa giderraz bardin kaskaka. Etsaiak eskuak altxatzen zituen: «Kaput! Kaput!... Franzoze, perdonne!» Metaka presonerak eginak ziren. Kanit handi batzu eskuan, gureetarik zonbeit erreka-ziloen garbitzen ari ziren jada... Les nettoyeurs de tranchées! Gizon izigarriak egiazki!

        Alemanen gomenant handi bat bere eskuz lephotik harturik, erhotua, Piarresen kapitaina gibelerat heldu zen oihuka:

        «Emmenez-moi cet homme à l'arrière! Et vivement, car on a besoin de vous par ici!...»

        Piarresi, Joanesi ari zen hola. Joanes bere aztapar alimaleekin lotzen zaio berehala alemanari, kapitaina bere soldadoetara jada badoalarik.

        Bainan alemanak gogor egiten dio gure Garaztarrari:

        —Vous pas moi toucher!... Offizier!

        —Ofitzir?... Ah! agur-gose hiza? Emain dezteat ba nik agurrak!... Hea, Piarres, loth-hitzakio beste besotik... Hola, zimikuan, eta errotik!

        Eta bien artean eraman nahi dute holaxet. Bainan, bertzea herrestan emaiten zaiote eta kasik lurrean hedatzen...

        «Piarres, atxikak hor gure xoria!... Azkarki gero, zozokeriarik gabe!...»

        Eta baionetaz sistaka hasten zaio Joanes, han, gerruntzeaz beheraxago dugun aurkintzaño hartan: «En abant, martche!»... Karrasiaka abiatzen da gomenant alemana, bainan herrestaka oraino gehiago, tanaza batzuekin Piarres hari lothua izanagatik... «Hauxe duk alimalia!».

        Joanesek ez daki oraikoan zer egin. Begiak zorrotz-zorrotza, ezpainak mehe-mehea, hortzak hirrikan, buruari hazka ari da beharri gibelean... Amor eman behar othe diote boxari? Ala garbituko dute han berean, ezin-bertzez, gudurat, lagunetarat itzultzeko berehala?... Ez halakorik ere, ez! Gaizki liteke...

        Hola alderdi guzietara eta errabian beha dagolarik, jauzi handi bat egiten du betbetan Joanesek:

        «Banuk, Piarres, banuk! Atxikak bethi azkarki...»

        Eta, han, erreka-ziloeri hurbil, luze-luzea lurrean hedatu pazote bat hartua du jada eskuetan:

        «Hean, orai, Piarres... Bauka soka-buztan bat, hire sakela horietan? Untsa! Ene soka hunekin lothuko diat berehala... Eta orai lagun nezak othoi!»

        Eta, hantxet, bien artean, soka mehe-mehe batekin pazoteari josten bezala dute gomenant errabiatua:

        «Tinkazkok, he, fuerte! Sarzkok haragi bizian, lukainka xixterrian bezala!... Brien figura!... To! Hain xuxen, urtharrilan gituk; salbu arima eta, hagetan bezala eremain diuk gure... urdia. Huñez ez nahi juan eta, airian gure sorbalden gainian! Gaizkixe!... Dena izerditan ezarri nik!... En tripa!... Bahiza, Piarres?... Eut! Bat, biga!... Ha!...»

        Eta, Kanaango lurrean lehenago israeldarrek mahats-mulko ikaragarri hek bezala, Joanesek, Piarresek bazeramaten haga luzea, eta haga hartan alemana.

        Intzireka, oihuka, karrasiaka bazoan aintzindari bihurria: «Terteufel! Hai, hai, hai!... Genug! Hai, hai!

        —To, hola hola egiten ditek bertze hek ere, urtharrilan, mahainerat altxatziaikin!...»

        Ba bainan, soka demonioa sartzen baitzitzaion ordean, eta bethi ta gehiago, aztaletan, ixterretan, eta bertze nonbeit oraino!... Zer aztaparrak Joanesek, Piarresek, jendearen hola egurrari josteko!... «Hai, hei, hai!»... Eta gero, berehal-berehala, berrogoi urhats ere gabe:

        «Assez, assez, Franzoze!... Moi, tout seul marcher!»

        Joanesek, orduan, bere sakelako kanita atheraturik, bi ukaldiz pikatu ziozkan lokarriak, eta tunkalako batean xutik eman zuen hantxet, lohiaren erdian.

        Bulta on bat bere ixter ubelduen ferekatzen arizanik, plaf, plaf lohian egiten zuela, aingeru bat bezen prestu bazoan orai alemana.

        Eta, klaska batean kanita hetsirik, lurrean soka-buztanak bildurik, kanit eta soka, oro sakelan eman zituen Garaztarrak:

        «Bestaldi batez balia ditezkek oraino, Piarres... En abant, toi, maufes troupe!»

* * *

Erreka itsusietan ziren berriz ere, eta berriz ere lohiaren eta hormaren erdian, uri eta elhurraren azpian.

        Eta, bere zizpa eskuan pezoin buru batean, gau-beilari zagon Piarres. Haren aintzinean, ilhargi xurietara pitta bat edertua, bethiko toki ustela. Toki ustel hartan, han hemenka, aspaldi-aspaldi han erori frantses soldado batzuen gorphutzek iduri zuten mihise zikin batzuen tartetik harrotzen ari zirela. Urtzen baizik ez ziren ari eta mikotzen, egun guziez gehiago. Bainan, Piarresi hala iduritzen egiazki, higitzen, harrotzen, kasik xutitzen zirela!... Ez! Ilhargia zen ixil-ixila mogitzen, eta Piarres, luzaz meta ilhuneri beha egonik, othoitz baten erraiten ari zen, han eroriak eta bethi ezin-ehortziak zauden lagunentzat.

        Bada erran zahar bat, baizik eta persulari sortzen direla eskualdunak oro. Gau eder hartan, etsaiari zonbeit urhatsetan, ikare batek inharrosten ziola bihotza, hil gaixo hetarik batekin persutan ari zen Piarres... Eta, —mirakuilua ez zenez?— persuka ihardesten zion hil hetarik batek... eskualduna izaki hura ere; ez ziteken bertzela.

Eta huna nola ari ziren biak:

Piarresek

Soldado lagun maitea,

orai ixtantean urthea,

goiz batez, hi, hoin gaztea,

hortxet erori haiz trixtea!

Hilak

Milesker, nere laguna!

Zonbat goxo bihotz-ona!

Atxik hazkar, atxik barna

hil gaixoen orhoitzapena!

Piarresek

Hire hezur xurituak,

guri hoin hurbil ikusteak

bustitzen diauzkuk begiak,

ilhuntzen orori bihotzak.

Hilak

Hire hola entzuteak

inharrosten daiztak hezurrak;

hain dituk prezagarriakhilez orhoit diren biziak!

Piarresek

Neretzat zer atsegina,

hobian bahindut emana!

Bainan nor hurbil higana?

Ernerik zagok alemana!

Hilak

Ago, othoi, hor, ziloan,

hire xixpa ona eskuan!

Begozi, beren hildoan,

nere hezurrak... deskantsuan!

Piarresek

Bainan, negu borthitzean,

lanhoa altxatu denean,

hormaturen haiz lurrean,

hotza sarturik hezurrean!

Hilak

Nere hezur hoiek baino

miletan haiz baliosago.

Bertzalde, tira gehiago...

Ukanen diat beroago!

Piarresek

Jainko handia lekuko,

segur hautala berotuko!

Etsai beltza diat joko,

odol beroz hi mainatzeko!

Hilak

Aski hola beraz, gaurko;

deskantsuan nauk lokartuko:

eskualdunak naik zainduko

othoitz eginez neretako!...

J.B.

* * *

Urtharrilaren hogoita hamekan, negu-bihotzean, hotzik minenean, Estrées izana zen herria, edo, hobeki, lehenago herri hura izanak ziren harri-meta puskatuak uzten zituzten Baionako gizonek. Eta, heien ordain, harat hupatu ziren anglesak, gizon batzu ederrak, sos berria bezen argi eta eder baitziren. Toki onerat zoazin laster erdoiltzeko!

        Crèvecoeur deithu xokorat jautsi ziren beraz Piarres eta haren lagunak. Hatsaren hartzerat utziko othe zituzten batere?...

        Eta ez ziren guti harritu, Baionako inguruetan lehenago bezala, etsesisetan, service en campagne eta bertze, berriz hasarazi zituztelarik. Eta gero, oraino, beren kantonamenduetan gerla hastean bezala hedaturik, haintzurrarekin eta palarekin lanean ari ziren, eta karraskan... Parise zaindu behar zen gibelean; eta, sukar batean, ari ziren, hiri handitik aski urrun, hiri haren gerizatzen...