V
SATOR ZILOETAN

        Biharamunean, taula ezkina puska baten gainean izkribatzen ari zen Piarres. Bere arreba Marieri huna zer zion ihardesten:

        Ene etxeko maiteak,

        Ene zoriona, barda, zuen lerroak eskuratu ditudalarik! Ene ikara ere!... Hogoi aldiz, geroztik, ez baditut berriz irakurtu! Orai ere, hortxet ditut nere aintzinean, eskuaren eta begien menean.

        Milesker, Marie. Oren goxo bat iragana naiz zuekin Senperen, Oihanaldeko sukaldean, sorhoetan hala hala eta keeta ondoetan. Deus ez da nik oraino ahantzi dudanik; guziak eta oro, nere begien aintzinean izan bazintuztet bezen ongi ikusi zaituztet.

        Ikusi ere dut zuen lehen komunioneko egun hits hura, Adorazioneko phesta ilhun, murritza. Herriaren othoitza hunaraino sumatzen ez othe nuen? Sumatuko bederen dut othoitz horien guzien indarra. Gaixo ama, gaixo aita, gaixo haurrideak!...

        Goañari erranen diozue esker-miletan hoberena. Haren othoitzak eta medaila baliatu zaizkit jada, obuza puska edo bala ttiki batek zakuaren gainetik ene zapatak ereman dazkidatalarik! Segi dezala othoi nitaz orhoitze saindu eta maite hoi. Segur ez dutala ene medailarik bazterrerat utziko; bihotzari sobera hurbil derabilkat hortako!...

        Begietarat heldu zitzazkitan beraz nigarrak, zuek oro nere ondoan hola sumatzearekin. Eta batere ez dakit nigar ere egin ez dutanez. Gaixo gerlako xirioa, gaixo gerlako zuen adorazione handia! Bai Jainkoak ekarriko nau zuen guzienganat...

        Noiz othe? Hori ez dakit. Orai hamar egun, usteko nuen laster ethortzea. Aleman tzar hoik hain zalu zoazin gure aintzinean! Bainan orai, hor ditugu, sator eginak gu bezala. Zehe bat lur ez daukute hartzen gehiago, bainan zehe bat ez diotegu hartzen ahal guk ere.

        Ez dautzuet erranen non giren; ez zaiku haizu. Bizkitartean, gure eskuara maitea, aleman edo frantses, nehor gutik dakielakotz hemen gaindi, ixil-ixila eta izenik eman gabe sobera, salatuko dautzuet zuek aiphatu toki horietan guzietan ibiliak girela, herritik parrapatan urrunduz geroztik. Eskuin, iguzki-aldean izanik, auzo-erresuma ttikirat, gain hartarat jo ginuen, guk uste ez ginuen tokian etsaia agerturik.

        Etsai horren aitzinean, gibelerat gero egin dugu; hola behar baitzen, dudarik ez da, bainan ere hola nahiago zutelakotz gure aitzindariek. Eta aintzindari horiek manatu tenorean, orroaz gure baioneta-sistakoen aintzinean ereman dugu alemana. Baioneta hoik ez zaizko goxo batere.

        Egun hitsak iragan ditugula, gauza jakina. Bainan orai, ongi aski badoatzi oro. Badugu zer jan eta zer edan ere, frango pulliki. Gure erreka-zilo handiek gerizan emaiten gaituzte. Eta gaineratekoa, utziko dugu Jainkoaren eta othoitzaren gain.

        Ez beraz etsi batere, aita-ama gaixoak. Hean, aita, ni horrat orduko zer molde ederrean emanen duzuen Oihanaldea, Ganixek eta biek! Hean, ama maitea, zein garbi egonen diren hor, etxean, xoko-mokoak oro! Egun laburrik barnean, eskolak berriz hasiko baitira, hean zernahi nola ikasiko duten Frantxak eta Xanetak Seroretan, Darre zaharraren eskola girixtinoan Gantxumek! Ongi prestu balinbadira, Piarresek gerlatik zerbeit ekarriko!

        Ikus arte, Marie maitea. Berex emaiten dautzutan paper horrek erranen dautzu nere adreza edo zuzenbidea. Maiz igorriko dauztatzu othoi berriak, hainitz berri. Oihanaldeko aingerua izanen zira, etxetik urruntzean galdatu ere dautzutan bezala.

        Goraintzi on bat erranen diozute jaun erretorari, jaun bikarioeri. Heien beharra badukezue herrian. Dagozila hor, nehola ere ahal bada. Errient zonbeitekin nahasteka, baditugu hemen aphez gazte batzu, maiteak ezin gehiago eta soldadoetan hoberenak.

        Hots, oro tinko-tinkoa besarkatzen zaituztet. Ama gaixoa bi aldiz besarkaturen duzu hatik, zuk ere, ene manuz.

        Zuen Piarres.

* * *

        Egun hartarik harat, loria bat bazuen Piarresek bihotzean. Bihotz hura kantari, arinago iduritu zitzaion erreka-zilo hetako bizia. Buruilaren ondarrera, uria, uria phesiaka jin zitzaioten gainera. Errekak lohi higuin batez bethetzen hasiak ziren jada. Egunak laburtu ziren, gauak ethorri bethi ta zaluago, ilhunago ere ba. Bainan, gauik ilhunenean, izar bat bazen, bethi jalitzen zitzaiona Piarresi; eta izar hura, Lizartzako bixkarretik altxatua, ixil-ixila, garbi garbia xuxen heldu zitzaion aintzinera.

        Xixpa eskuan, erreka luzean eginikako leihotarik batean bere aldian emaiten zelarik, oren luzeak labur kasik iduritzen zitzaizkon, Olhasoko kaskoan xuri-xuria altxatzen ziren bi etxeez orhoitu eta. Herrestan lanho itsusi batzu Craonneko azpian nahiz hedatzen ari ziren, bihotzean bero zuen muthil gazteak; eta ezazol hantxet egoiten zen hotzaren asiki guzieri. Bere ama gaixoari egun batez emanen zion alaba onaz gogoa harturik, zernahiren egiteko indar bazuen Piarresek. Bai, Jainko handiak begiraturen zuen bururaino; sobera othoitz eta maitetasunen artetik beharko zukeen ethorri herioak, hura guduan jotzekotz!

        Bertzalde, bazakien, behar orduan, bere buruaren gerizatzen. Kanoi pezak edo bala ttikiak erauntsian gainerat heldu zitzaizkotelarik, bazoan hortako eginak ziren geriza berezietara. Bainan, ohartu ere zen laster, geldirik egonez hementxet gerizan zitezkenak, berak askotan bazoazila haraxerat, herioa heien beha hantxet berean baitzagon, heiek ez zakitela...

        Eta holaxet, furfuriarik gabe batere, Jainkoak oro zeramazkala orhoiturik, eta haren nahia ez balinbazen, ile bat ez zitzaiola eroriko gogoan harturik, ikare ilhun itsusirik ez zuen bere baitan sumatzen. Ernerik zaduzkan begiak, ernerik hala hala gogoa...

        Zonbeit egun hartan jada, gizonak galtzen zituzten beren erreka-ziloan. Nahi bezenbat gorderik ere, bat edo bertze erortzen bethi, eta oro buruaren gainean joak! Nor eta non ere baitzen kolpearen igortzailea, xuxen ari zen aleman madarikatua. Eta deusik ezin egin, norat joka ez zakitelakotz gehiago.

        Noiz arte behar othe zuten galmenean hola egon? Piarres ez zagoken larruaren barnean. Ohartua zen beraz kolpeak oro buruaren gainera heldu zirela; eta ordutik, bekaizti zen, bala hek ez zitezkela errekako zirritu hertsi hertsietarik jin, oro molde berean.

        Arratsalde batez, heien parrean zen eta ongi hostatua oraino zagon arbola bati beha eta beha luzaz egon zen, begiak unhatu arte. Bainan, deuseri ezin ohartu zen.

        Hala ere, ilhuntxean, ixil-ixila, nehori deusik erran gabe, bere xixpa eskuan urrundu zen eta joan erreka-ziloaren buru burura. Han, paretarekin bat egina, xoko-xoko batean eman zen. Lau hogoi urhatsetan zuen orai gaurgoiti begietan hartua zuen arbola. Eta, mogitu ere gabe den mendrenik, hantxet zagon beha eta beha berriz ere. Oren laurden luze bat iragan zen, eta deusik ez bethi ageri.

        Betbetan, iduritu zitzaion hostaila bat higitu zela arbolaren erditsutan; eta haizerik batere ez zen bizkitartean, ez eta ttikienik ere! Hobeki orduan behatu ta, horra non bi mustuka ilhun-ilhuni ohartzen den azkenean.

        Hirri maltzur bat jin zitzaion orduan ezpainetara:

        «Ah! hor zaiztea, xoriak! Ez zaizte hortik berehalakoan hegaldatuko!...»

        Eta pulliki, pulliki bere xixpa aintzinaturik, luzaz ongi begixtatu zuen mustuka hetarik bat, eta Panp igorri zion bere tiroa. Eta, pisu-pisua arbolatik zerbeit erortzen ari zelarik oraino, bigarren tiro bat igorri zion hala hala bigarren mustukari. Eta bigarren mamua, adarrez adar, aldaskaz aldaska, zabal-zabala lehenbizikoaren alde-aldera joan zen hura ere. Bi alemanak, hilak hantxet zauden orai arbolaren azpian, nehor gehiago ez baitzuten hek hilen Piarresen erreka-ziloan...

        Sistaka balak jin ziren orduan eta berehala, erauntsi izigarrian, alemanak beren ziloetan errabian atzarturik.

        Bainan, Piarresen tiroeri ohartuak jada ziren haren lagunak eta erne zauden hek ere, banpa banpa tiroka ari alderdi guzietara.

        Lagun hetarat itzuli zelarik Piarres, bazuen ororenganik begitarte! «Biba hi Piarres! Hori zerbeit baduk hatik!».

        Eta kapitaina bera, oihuetarat ethorririk, eskuaren tinkatzerat hurbildu zitzaion:

        «C'est bien, mon garçon! On n'oubliera pas ça!»

        Senpertar adixkideak han zituen jada aldean; eta Joanesek, maina gisa, inharros-aldi bat eman zion, pareta baten arthikitzeko heinekoa. Bainan bertzerik beharko zen zehe batez Piarresen mogiarazteko. Loriatua zagon bertzalde egin zuena eginik eta asko lagunen bizia hala gerizaturik. Eta hori aski zitzaion saritzat...

* * *

        Egunak, asteak, hilabetheak ere gero joan behar ziren holaxet. Noizetik noizera sukarra jauzi balitzaiote bezala, alemanak hasten ziren tira eta tira, obuzak obuzen ondotik heldu zirela, pisuak, gaitzak ere jada. Gorderik orduan egoitea zuten gure soldadoek. Eta geroan ere, xuhurki baizik ez zioten etsaiari ihardesten, xuhur arras eta ahul ginituelakotz oraino gure gerlako tresnak eta puskak oro. Ordu arte, sobera gogoa hartua izan zuten politikeroek, Jainkoari, aphez eta seroreri, haurren eta erien arimeri egin behar zitzaioten guduaz. Nork atxeman Frantzia gerizan emaiteko behar zen astirik? Bi lan hoik nork betan egin zezazken? Eta hortarik heldu zen, eginen ziren baino miletan gehiago hiltzen zirela gure gizon gazteak. Eta holako ezazolkeriaz erhotuak hantxet zauden Piarres eta haren lagunak...

        Zer ez zuten ikusten beren ziloak ezin begiratuz, etsaieri erreka bat ezin hartuz gehiago! Buruilaren 24ean jada, alemana burrustan ez zitzaiotena jin Heurtebisen, mitralleuza mitralleuzaren gainean berekin zakarkela? Zilo bat edo bertze hartu ere zioten frantseseri lehenbiziko oldar hartan. Bainan gure baioneta xorrotxek bere errekañoetarat sistaka eta zalukara berriz arthiki zuten bas-urdea.

        Eta holaxet, elgarri bethi lothuak, Craonnelle, Vauclerc, Heurtebisen, tira-miaka ari ziren, kasik egun oroz, egun galdu eremu txarra biharamunean berriz aztaparka bilduz. Ez izanen han kanoi pullit hetarik zonbeitño, obuza argi argiz lephoraino bethe kanoi hetarik! Joanesek egunean ehun aldiz aiphatu gerlako tresnak oro han izan balituzte bederen! Zer phesta!...

        Bainan ametsak baizik ez baitziren ordean Joanesen, Piarresen edo bertzeen ametsak! Eta ederki pekatzeazuten beraz anhartean gure soldado gaixoek...

        Zorionez, berriak heldu zitzaizkoten orai herritik, berriak maiz eta ardura, nahiz ez guziak bihotzaren alegeratzaile. Lehenbiziko hil-mezuak hegaldaka joanak zirela jada Senpereraino, holaxet jakin zuen Piarresek, eta bihotza ilhundu zitzaioten orori, othoitz bat ere jin berehala ezpainetara:

        «... Lehen lehena senpertarretarik, Ziburuko-bordako Jan Batist erori zen han nonbeit, gudu izigarrian. Eta nondik eta nola nehork ez zakiela, berri hitsa hedatu zen berehala herrian, haren andre gazteak deus jakin aintzinean. Igande goiz batez, goiz mezarat emazteki gaixoa zoalarik, urrikalmenduz eta gogoari eman gabe zer zimikoa egin zezoken, auzo batek erran zion betbetan, halako dolamen batean:

        «Norat zoazi, Xaneta?... Hobeki egin zinio, etxerat itzulirik berehala. Deus onik ez duzu jakinen karrika

        hortan...»

        Eta Xaneta dohakabea, zuri-zuria egina, hitz bat gabe gelditu zen hantxet, bidearen erdian, eta nigarrez gero hipaka itzuli, Ziburuan barna, malda luze eta xutaren kaskoan, xuri-xuria iguzkiari, doidoia utzia zuen etxeari buruz...

        Jaun erretora joan zitzaion gero laster, bere bikarioetarik batekin, —bertzea gerlarat joana zen zonbeit egun hartan jada—. Eta etxe hartako bihotz-mina zerbeit bazen orduan:

        «Gaixo Jan Batist! Athean harat doala ikusten dut oraino, jaun erretora! Horxetik egin daut bere agurra!... Azken agurra!... Oh! ez ditakena da! Ezin dirot sinhets!...»

        Ama xaharra nigarrez ari zen, han supazter-xokoan, kadira aphal baten gainean. Haur ttiki bat nigarrez zagon bere ohakoan, aita-gabe, ume-xurtx bat baizik ez zela gehiago balaki bezala harek ere, eta aita haren ondotik zerurat jada hegaldatu nahia baliz bezala!...

        Eta geroztik, Ziburuko-borda kaskorat lehenik hola iganik, handik gero herri guzirat hedatzeko, herio ilhuna etxez etxe badabila, atheari kask eta kask aste guziez joka, orai hementxet, hantxet gero ondoko egunetan. Eta herriko xokorik ez da harek jo edo joko ez duenik.

        Paxkal jaun merarenganat heldu dira lehenik berri gaixtoak, orri beltzak. Eta Paxkalek bihotzik aski berak ez izanez lan dorpheari buruz, jotzen du berehala jaun erretorarengana. Eta Paxkalen xakurra aintzinean, horra biak, apheza eta auzapheza, herriko etxe bati buruz badoatzila, makilak eskuan biak, kopetak ilhun, ilhunago oraino bihotzak. Ez zaiote galdetu behar norat doatzin. Bainan, etxe guzietarik, heieri beha dagozi ixil-ixila eta ikara batekin. Eta, noiz ere, errege-bidea edo bardin intha utzirik, bazter-etxe baten parrean gelditu baitire, etxe hartako jende gaixoak oro, bihotza jada zaurturik, badoazi barnera. Jaun erretora sartzen da. Ama batek ez dio maitekiago bere haur eriari behatzen, nola harek orduan nigarrez ari diren burhaso, andre eta haurride heieri. Zer erraiten dioten? Ez nakike zuri salatzeko. Jaun mera, hura, bere mustatxeri tiraka, nigar handi bat begi ttiki ttiki batzuetan, ixil-ixila egoiteko baizik ez da, bere bozaren beraren entzuteak izitzen balu bezala!...

        Eta gero, gauzetan hunkigarriena ikusten da barne hartan. Jaun Erretora, Jaun mera, aita-ama gaixoak, haurride edo lagun maite hek oro, guziak belhauniko emanak sukaldearen erdian, nigarren artetik guziak othoitzean ari! Oh! lehenbiziko Requiem hura, sukalde hartan, hil gaixoaren arima hegaldaka, inguruka han dabilala, eta guziek, han, egiazki, beren erdian sumatzen dutela!

        «Oh! Piarres, agian ez dira Jaun erretora, jaun mera sekulan hola gure etxerako! Ez dautzut erranen, aldi huntan oraino, non jada ibiliak diren beren mezu ikaragarriarekin. Aski goizik jakinen ditutzu hoik oro, eta bihotzdun behar duzu. Ez dautzut ere erranen, han edo hemen, sobera min egin diotela hil-berriak, oihu bat edo bertze jali dela ama baten, lagun baten ahotik, eskualdun girixtino baten ahotik sekulan athera behar ez lukeen bezalakoa. Jainkoaren gain eman behar balitz bezala, behinere, gizonaren tzarkeriatik heldu den makur bat!... Bainan, Jainkoak, heien bihotz-mina ikusirik, barkatua diote engoitik. Hain ona ez da? Eta bertzalde, holako mugetan, othe dakigu zer erraiten ere dugun?

        Hala-hala, bihotza hautsirik, bainan beren buruaren jabe egon direnetarik zonbeitek zer solasak ez dituzte utzi jalitzera! Hetarik batek, mintzoa kraskatzen zitzaiola zintzurrean, hau erran dio jaun erretorari: «Jaun erretora, hila dela nahiago dut aditu, ezen ez eta mugaz bertzalderat iragana.»

        Orhoit balinbazira, gure ama onak ez zautzun bertzerik erran, Aguxtin Beratarra, zu lilluratu nahiz, Oihanalderat ethorri zitzaukun arratsean...

        Jakinak ditugu alemanek Belgikan egin izigarrikeriak. Mugaz haindirat gure gizonak oro joan balira, nork behar gintuen gu begiratu? Bere haurrak, bere lagun bat, bere burhasoak, bere lurra zaintzen ez dakienak, bulta batentzat gal dezan gero lur hoi bederen... zuzen ez othe da? Bertzeak oro joaiten eta, harek nola ez du joan behar? Laugarren manamendu bat nola ez da harentzat, bertzeentzat bezala?

        Nehoren nahigabeez loriatzetik begira gaitzala Jainkoak, bainan ongi egin duzu beraz, Piarres, gu guzien zaintzerat joan baitzira, hor-harat, urrun. Jainko zuzenak hola nahi zuen. Bainan Jainko zuzen horrek berak berriz ekar zaitzala gutarterat!»

* * *

        Berri horietaz bertzerik heldu zizaioten bizkitartean erreka-zilo lohitsuetarat.

        Jakina zuten beraz Senpereko bi bikarioetarik bat, zaharrena, joana zela gerlarat. Berantxago aldiz joan behar zen bertzea. Doi-doiak egin zuen erretora bera ez baitzuten hantxet hartu, Uztaritzen, Erreforma egun batez. Zaharregiz utzi zuten, eta ere, soldadoz leherra bazelakotz oraino tenore hartan, non-nahi, Frantzia beherean.

        Hola hobe zen beharbada herriarentzat, ethorriko ziren oren ilhunetan bihotzak norbeitek sustatzeko. Eta izan ere zuten sustatzearen beharra, udazkenean hostoak lurrera bezala, hil-berriak xoko guzietarat hedatu zirelarik.

        Eta gero, zer ez zen atheratzen jende ahul batzuen ahotik? «...Españolak heldu omen ziren karraskanBelateko lephoan hunarat, frantsesen kontra, alemanen alde oro emanak. Karlixtak jada, Elizondon eta Beran metaka bilduak, hantxet zauden, gureganat hedatu beharrak...». Eta horiek oro, guarderi beren xixpa berriak edekirik, xixpa zahar batzu Baionatik ordainez ethorri zirelakotz, karro handi batean. «Emazteak eta oro, xixpa horiek eskuan, soldado moldatu behar omen ziren ondoko egunetan...» Hots, berri horiek oro, Ahuntz-karrikatik edo bertze nonbeitik airatuak, hegaldaka bazabiltzan, xoko-moko guzien nahastaile. Eta jaun erretorak bazuen zer egin xorokeria horien ororen barraiatzen!

        Gauza jakina, zorigaitzez, Espainian, asko aphezetarik hasirik, hainitzak gure kontra zirela. Alemanek hasi zutela gudu izigarria... ahantzia zuten; ahantzia zuzen guzien kontra, Belgikan barna jinak zirela, xaharrak, emaztekiak, haurrak, ehunka, milaka hilik edo preso altxaturik, Dinan eta bertze hirietan. Frantses framazoneriaren higuintzak, Frantses-Herri katolikoa ahantzarazirik, aleman heretiko protestantaren alde emanak zituen! Orhoitzen ere ziren beharbada, zuela ehun urthe, Napoleon Handia zuzen kontra Espainian nola ibilia zen... Eta orduan, alemanen krimarik ez zen hoientzat.

        Bainan, Espainia hortan, harmekin guri jazartzeaz bertze egitekorik bazuten berek tenore hartan. Eta, bertzalde, mugaz haindian, Errege Alphonse lehen, adixkideak baginituen, eta adixkide minenak, Frantziaren aztaparkatzera nehor guti utziren baitzuten. Ohore, bethikotz, alemanen gezurrengatik, eta guziengatik, zuzenaren alde, beraz Frantziaren alde, muga hartan agertu diren gure adixkide hazkarreri!...

        Klasa klasaren gainean, gizon-araldea gizon-araldearen gainean bazoazin bizkitartean gerlarat.

        Ziloak behar ziren tapatu, alabainan! Aboztuan, buruilan, zenbat ez ziren jada eroriak! Asterik ez zen, bi hiru ahoku biltzen ez baitziren Senpereko elizarat, oro egun berean, herri guzia eliza hartarat biltzen ere zela. Ororen zauri ez zirena behar... gerlako zauriak? Harrilauza handien gainean, hiru, lau, bost lerrotan belhaunkatuak, emaztekiak han ziren, bihotz-erdiragarri beren kapa beltzen azpian. Oro ixil-ixila nigarrez ari. Gizonak (aita gaixo batzu, anaia gazte batzu) selauruetan ilhun-ilhuna hedatuak.

        Eta meza hura orduan, kantu hek, othoitz hek! Ezin ahantzizkoak egiazki... Guzien gogoak han, gerlatoki gorri-beltzean, atzo holakoak erori, bihar bertze batzu eroriko diren tokian! Ama gaixo, andre maite horien aldi egun, nigarrez hortxet urtzen ari baitire... Bihar, bertze horien aldi, eta, gerla luzean gero, kasik ororen aldi. Bainan —girixtino sinhestearen eta othoitzaren zinezko indarra!—, ororen bihotzak hazkartzen ziren azkenean, kopetak altxatzen, nigarrak eztitzen, neskatxek zauri-min guzien gainera esperantza handi bat ezti-eztia kantuz hedatzen zutelarik: «Gure hilak zeruan ikusiren ditugu!»

        Ortzegun guziez gero, Gerlako Mezara biltzen ziren etxeko doloratuak oro. Etxe bat ez zen, norbeit meza hartara igorriko ez zuenik. Hiru-hogoi, lau-hogoi, ehun komunionetaraino bethi; eta Gerlako Xirio handiaren gibelean bazen othoitz, bazen galde:

Non othe zarezte, gure soldado onak?

Non gure semeak, aitak eta jaunak?

Guk, bethi grinetan gauak eta egunak,

Zer ari zareten, orai zer eginak?

Jauna, hazkar zatzu gure haurren bihotzak!

Ez ditzala hunki heriotze latzak!

Ez ditela eror, guri urrun, hil-hotzak!

Aingerua, nere haurra oh! salbazak!

J.B.

        Bainan igandetan hala hala, berriz phizten ziren bihotzak. Gerlako martirentzat othoitz bat egiten zen suharra, eta berri on zerbeit bazuen bethi erretorak bere arthalde gaixoari erraiteko. Eta herri guziaren oihua hazkar bazoan Jainko handiarengana:

O Jainkoa, Jainko zaintzalea,

Frantses Herriaren kontsolatzalea,

Hel! hel! gure gerizatzalea,

Hel, hel othoi, etsaien xehatzalea!

Alemana, Jainko Zaharrarekin

Pozoin traidore guziekin;

Jin dadila... nahi duenarekin!

Zer zauku?... Jauna da gurekin!

J.B.

        Eta jendea bazoan etxera, asteko hazkurri-biatikoarekin. Han, nonbeit, hiri handietan geldituetarik asko, ahalkegarri bizi zirela jada, dena phesta eta josteta!... Arimaz egia, holakorik ez zela orduan gure Eskual-Herrian; alabainan, gerlaz eta gerlariez sobera hartuak ginituen gogoak!

        Geroxago ba, gerla luzatzearekin, alokazioneak bethi aintzina etxekoek hunkitzearekin, asko jende ahul eman da gormandizari eta beharrik gabeko diru igortzeari. Zorigaitzez!... Bainan ez oro orduan ere; eta nehor guti haste-haste hartan. Gizonak urrundu, ezinbizia sartu. Horra zer ikusi den lehenik, hainitz etxaldeetan beretan.

        Gero, sobera iraun du gerlak. Sobera diru maileatu da jendeen artean. Eta diru hartarik guti eman du jendeak, lehenago bezala, mihisen artean. Papera, hosto zela, hostoa bezala firrindilaka ibili da, jo harat, jo hunarat. Eskerrik ez zuen. Urhe-zilharrik ez zen gehiago moltsa luze ferdetan, ez eta moltsa ferderik ere. Emaztekiek —hainitzek— burua galdu dute halako paper-erauntsiaren azpian.

        Bainan, hastean, zer ezin-bertzea bazterretan!

        Oihanaldean, Thomas han zen, etxean gelditua; han ere Gantxume, ahamenean lanari hein bat lothua. Eta Gaxuxa, Marie, sobera emazteki prestuak ziren, orai ala geroan urari beheiti dirurik sekulan igortzeko. Betirisantz ez zen agertu behar behin ere Olhaso kasko hetan...