VII
HUNA ABENDO BELTZA...

        Urriaren hamarrean, beren fusées-argi debruak laguntzaile, athera ziren berriz ere alemanak. Bainan, jin bidez itzuli ere, eta zalukara. Toki hartako ara hartua ginuen jada; eta etsaien bonba tzarretarik bat edo bertze gainerat heldu aintzindari batek ikusi ahal izan zuelarik, oihu batez gerizan emaiten zituen bere gizonak: «Oro eskuin, berehala!» Eta hainbertzenarekin, ezkerrean zapartatua zen bonba izigarria.

        Zorigaitzez, ez zitezken oro ikus, denbora ilhunetan oroz gainetik, eta gizon hetarik bat edo bertze kolpaturik edo xehakaturik erortzen ziren. Orduan, su-ziri batzu argi-argia goiti iganaraziz, hel egiten ginion frantses artilleriari; eta kasik begiak hesteko artean, gure obuz handiak han erortzen ziren etsaiaren gainerat, gure ziloetarik eta hogoita hamar bat urhatsetan... Eta bazterrak zalu errexitzen ziren gure aintzinean.

        Urriaren ondarrean, Heurtebiseko etxaldearen aintzinean, zazpi aldiz, hats-kolpe, segidan athera zen etsaia, eta kasko hura guzia aleman gorphutzez estalia gelditu zen, gure ziloetarik guhaur atheratu ere gabe. Bainan, Craonnelleko gain hek oro irauliak hala ikustearekin, Piarresek min zuen bihotzean. Herri hartako jende gaixoek, etxe, lur eta azienda, denak galduak zituzten, biluziak beraz larruraino. Piarres laboraria zen, eta gerlak hola murriztu herria ikus eta, Oihanaldeaz orhoitua zagon.

        Errabia batek hartzen bezala zuen orduan; eta, egun batez, obuza batek haren aldean lieutenanta puskaturik, xixpa eskuan plantatu zen, hamabost metra guziez moldatuak ziren altzeiruzko estalki handietarik baten gibelean. Hainbertzenarekin, kanoi-ziliporta alimale bat, bizar-naala bezen xorrotxa, bi urhatsetan sartzen zaio pezoinaren erdi-erdian... Ah! Boxetarik bat, batto bederen ez othe du garbituko?... Berrogoi eta hamar metretan, lurrerat erori etxearen harri-tartean, iduritzen zaio aleman baten burua doi-doia mogitzen ari ikusten duela. Xixparekin ongi begixtatzen du, tiratzen, eta... sist, orduan berean, bala batek berari zilatzen dio kepiaren kasko-kaskoa. Boxak eta Piarresek elgarri betan tiratua zuten beraz. Eta, boxa, bere kaska galdurik hura ere, eskuaz ari zitzaion minik ez zuela, trufaka. Piarresek, bere aldian, kepia inharrosi zuen, oihuka: «Hik ere huts egin nauk, bada, debru muthur-beltza!»...

        Bainan, Joanesek jada hartua zuen bere aztaparretan; eta, anaia bat bezala, gaizkika ari zitzaion:

        «He, Senpere, hire lagunak utzi nahia hiz, naski!... Démi-tour, s'il bou plé!»...

        Erhotua, Piarres, bere menean zituen puska guzien boxari arthikitzen ari zen orai; xardina untzi, kontserba untzi, ogi-ondar atxeman guziak, besagainka botaiak, alemanarengana bazoazin firrindilaka:

        «Bertze hainbertze erreferazak, ikusteko!»

        Eta alemanak halako deusik ez izanez erreferatzeko, neurriz jada zituztelakotz beren jatekoak, deusik ez zen beraz jin haren zilotik. Sosegatu zen orduan Piarres eta hirriz ere hasi... Joanes, erdi goratik ari zitzaion:

        «Tapatu duk oraikuan, Piarres! Beren xardina-untzietako burdinak eta oro jaten ditie eta alimale horiek... Bizpahiru egunez asetzekua aurthiki dakok beraz, eta ez ahal dik irri gaixtua egiten bere zokuan!... Garratoin debru hotarik behar dakok botatu best-aldian, beren ume guziak agian han inen baitituzte gero!»

* * *

        Jatekoa xuhur balinbazuten ere, xardina-untziez bertze burdinarik arthikitzen zuten etsaiek gure gainera.

        Noiznahi galtzen ziren gure gizonetarik zonbeit.

        Eta bizkitartean, Baionako soldadoen aintzinean frango

        prestu zagon oraino alemana!

        Noiz arte behar zen hola bizi, ziloetan herrestaka? Batzu edo bertzeak noizko zitezken Parisen... edo Berlinen?...

        Zernahi berri bazabilan han gaindi. Gure adixkide rusoek sekulako guduak bazituzten irabaziak, han, iguzki-aldean. Ipharrean, jauzi handi bat eginak ere ginen guhaur, eta gure kabaleriako zaldidunak alemanen ondotik zabiltzan fur-furia gorrian. Légion Etrangère deithu soldado aiphatuak ere ethorriak ziren, harat, Moulin de Pontoix deithu tokira... Zer behar othe zen athera horietarik guzietarik?...

        Eta gero, deusik ez...

        Hotz egiten zuen, biziki hotz; eta estalkirik aski ezin bilduz, harrapaka ari ziren oro. Hazilaren lehenean, Oulcheko kaskoan zen Piarres. Begiek ikus ahala urrun, zer bixta ederra! Bainan bazter ikuska egoiteaz bertzerik bazuten gure soldadoek. Odolaren berotzeko ere pitta bat, beren ziloen hobeki moldatzen ari ziren, phala eta haintzurrak eskuetan.

        Pausurat jautsi zirelarik umatuak eta hormatuak, Joanes Garaztarrak ekarri zioten berria, baizik eta Xikito pilotari aiphatua sarjant egin zutela, kaporal ere ez zelarik oraino:

        «Bere xixtera zahar bat ekarrarazi omen dik etxetik; eta, gero, aintzindarien baimenarekin, grenada bat xixtera hartan ezarri, eta tira-ahala errebesian aurthiki; grenada bat lehenik, gero bigarren bat, gero hamar, hogoi, eztakiat eta nik zenbat. Eta han, ba omen ditik, sei kapitain, zazpi lotinant, hamalau kaporal eta berrehun soldado aleman garbiturik!... Emak hor, Zikito!... Kanboko plazan ere baino hobeki ari duk, ezen harek aurthiki pilotaño horietarik bat ez diakoie itzultzen!... Ikusiko duzie ixtantian inen dutela kapitain edo koonel. Beharrik, gerla... berak akabatuko diauk, bestenaz Joffre jeneralaren ordain ginikek hiru aste gabe!...»

        Eta, Fisme-tik kaporalak arno-xahar botilla zonbeit ekarririk, Xikitoren ohoretan xurgatu zituzten, Jainkoaren lorian... Lau-bost kilometretan kanoia orroaz ari zen!... Halako phestarik ez zauden berriz eginik!...

        Hain xuxen, lehen aldikotz, eskualdun kazeta ethorri zitzaioten, herritik amak igorririk. Hosto bakar batbaizik ez zen kazeta hura, eta ttiki ttikia, papera hainitz jada kariotua zelakotz. Bainan, Eskual-Herriko usainaz bethea baitzen ordean!... Eta sukar bat bihotzean, eskuak ikaran, irakurtu zituzten hantxet eskuarazko berriak, lehenbiziko lerrotik eta azkeneraino. Lanho bat itsusia herrestan bazabilan han gaindi... Bainan gure bortz adixkideek ikusten ere ez zuten; ez ziren gehiago Beaurieun, bainan han, Laphurdin edo Garazin, kazeta txar harek hartu ta beren sort-herrietarat oro eremanak...

        Handik zonbeit egunen buruan, klasa berria ethorririk Maysirat, Baionako berri zerbeit jakin zuten oraino. Eta soldado gazteeri hirriz eman zitzaioten Piarres:

        «Toki txarrerat ethorriak zaizte hunarat, gaixoak! Zonbeit egunez oraino, hemen begiratuko zaiztuztete, urrunera entzuten duzuen orroa horri zuek trebatu arte! Eta gero, gain hartako jauregietara jinen zaizte. Ez etsi! Bada han ororen toki...»

        Eta hirri ahul bat, erdi nigar bederen zen hirri bat egiten zuten hogoi urtheko haur gazte hek!

        Bere bihotz onaren jabe sekulan ez zelakotz, Joanes hasi zitzaioten orduan aldetik:

        «Ez izi, ez, muthikuak! Ez dituk ez oro han gelditzen; ez behar ere! Bost hunarat jinak, huna nun giren bostak, eta gure hortz guziekin. Jinko bat baduk ba gain hartan... Eta, hain xuxen, orai orhoitzen bainiz, guazin oro elizarat. Bergey apheza mintzatu beharra omen duk berriz ere. Hura zerbait badenez ikusiko duzie. Hilak phitzarazten ez batu, ez duk segurki haren obenik! Guazin!»

        Eta oro elgarrekin sartu ziren elizan.

        eskualdunen meza zen hain xuxen. Bethi bezala, xokoak oro hartuxeak. Sekulako soldadoak hurbildu ziren mahain

        saindura. Eta, bere herritarren berotzaile, Cazenave hazpandar aiphatuaren anaia bat, bere boz ederrarekin, apuñatik kantuz ari zen:

Uholde baten pare, orai bekhatuak

Gaindiz bazter guziak ditu ondatuak!

Non dire fededunak, non dire justuak!

Azken eguna hurbil othe du munduak?

Othoi, Ama maitea,

Urrikal zaizkigu;

Jaunaren haserrea

Othoi ezti zazu.

        Gero oraino kantatu ziren: Krixto Erregeri, Amodio-ohore, eskualdun Anjelusa. Eta gizon hek orok bero zuten bihotzean, beren herrietako eliza maiteetan izan balire bezenbat. Eta, gogoz, kasik begiez, han ziren eta... beren herri xurietan!...

        Eta asteak bazoazin bethi aintzina. Bethi eta dorpheago egina zen aroa; eta Beaurieuko oihanean erreka-ziloen egiten ari zirelarik gure gizonak, zer jasan bazuten egiazki! Lehen aldikotz, elhurra pisu-pisua erori zitzaioten. Bainan, xuri eta beltx hola eginak, hits iduritu zitzaizkoten bazterrak, oihan zoko hartan. Eta gogora jin zitzaioten, sasoin dorpea dela negua, xorientzat, alimaleentzat, eta elhurrean bizi behar duen jendearentzat... Zenbat hitsago beraz, gerla-tokietan hek bezala herrestan bizi behar zuenarentzat!

        Arratseko zazpi orenetan, ilhun beltzean Beaurieutik eta Oulcherat igaiten zirelarik, zer erorikoak han gaindi!

        Hirri egiteko ere baziteken, bertze muga batean izan balire!... Bainan hirri guti, arras guti entzuten zen orduan bazterretan. Ahapaldi gizen bat edo bertze doi-doia, bere zapeta, han, lohiaren erdian norbeiti gelditu zitzaiolarik. Zalukara eta kuku-mauka ez bazuen zapeta hura berriz biltzen, mainguka edo xingilka aintzina joaitea zuen, lagunek hura ez lehertzekotz edo harek bere lagunak ez trabatzekotz. Oinetako galduen ordainak non-nahi bazitezken gero gain hartan, obuza zonbeitek lehertu pareta baten azpian ehortzi soldadoen zango muthurretan...

        Baionatik ereman galtza gorri pullitak, zuri-zuria eginak ziren aspaldi hartan. Zer mirakuiluz othe zagozin oraino beren jabeen gerruntzetan! Nola eta zeri kokatuak?

        Bainan, Oulchetik eta ziloetaradinoko azken hamabost ehun metra heien egitea zen zinez izigarri! Ilhunbean bethi; noiznahi uri-erauntsiaren azpian, eta bertze burdinazko-erauntsiaren azpian ere bai, boxek ongi bazakitelakotz noiz beren ziliporta tzarrak igor. Bide hertsi bat, dena lohi, dena ur. Eta handik igan behar, bi plegutan, beren buruak ahal bezenbat ttiki eginik, baionetak eskuan tinko atxikiz, harrabots gutiagorekin iragaiteko! Eta norbeit, han, aintzinean, kolpatua edo bardin hila eroririk, elgarren gainera muthurka joaite hek!... «Halte! Faites passer; Ordre du Lieutenant!» Oi, gelditze zinez ilhun eta xifrigarriak! Herioa, burrunbaka, hurbil-hurbila non-nahi han ibilki, ezker, eskuin, aintzinean, gibelean!...

        Eta gero, gain hartaratu zirelarik, izerdi-busti hura!... Heien aintzinean han zirenek doi-doia hitz bat erraiten zioten, zer berri zen erreka lohitsuan jakinarazteko doia; eta, mamu batzu bezala berehala suntsituak ziren gau ilhunean, ahal bezen laster bazoazila harat, gibelerat, gal-menetik urrun... Eta oren bat gabe gero, hotzak iraganak hantxet zauden Piarres eta haren lagunak, ikare daldaretan klask-klask hortzek egiten ziotela. Horma ari zuen, horma xuria, harriak eta oro hantzen zituela eta halako harrabots batean kraskarazten. Haize bat heldu zitzaioten aldiz, haize mehe figura bat, Joanesi bere sudurra ereman nahi baitzion tenore batez:

        «Ez dezakeat bada sakelan ezar! Luzexkua in ziakan Jainko maitiak!... Ene oheño hori botillarekin bero bahezaat, Piarres? Untsa maitia hinditake! To, Miarritzen, horma edo karroña kario erosten omen baitzuten joan den udan, merke balukek hemen gaindi! Adixkide edo ezagunik balinbaduk han, makila xuriño horietarik kintal bat igorriko diakoat, aguardient zorta batian truk...»

        Erreka-ziloak deseginak kausiturik, heien berriz moldatzen ari ziren orai; eta, zorionez, lanean arindu bezala zitzaioten beren hotz-ikara itsusia.

        Bainan gero, berriz elhurra, berriz ere horma! Bidonetako arno edo kafea bethi kasik hormatua zuten, pokadu zerbeiten egitera lotzen ziren aldietan:

        «De la glace à tous les repas... Chic! Le gouvernement nous soigne un peu, là!» Eta hirriz heien aldean eman zen orok jada maite zuten lieutenant berria.

        Eta Joanes, bere ezin egonarekin, Piarresi ari zitzaion:

        —Ez duk harat hunatik, maitia duk gizon hori! Gure parreko aleman koko-beltzek nun ditie holako aintzindariak?...

        —Hé, là! qu'est-ce que vous dites dans votre diable de basque?

        —Oh! rien, rien, mon liéténant... que lé temps il en était choliment bilain!...

        Elhurra bazen, bi zehe lodi... Eta gizon hek orok erdi-zorion bazuten, «uria bederen ez zitzaiotela gainerat heldu!»...

        Gaixoak!!!...