IV
LA MARNE

Bainan, huna buruilako goiz bat, goiz orotan ederrena,

Huna gure zeruko Amaren munduratzeko eguna;

Huna, Joffre, huna Marne ibaia, huna bitoria, huna!...

Gure baioneten aintzinean ihes zoan alemana!!!

J.B.

        Buruilaren 8a zen, unhadurak oro kolpez ahantzi behar ziren eguna.

        Goiz hartan, ximixtaren pare hegaldatu zen guziek igurikatzen zuten manua: «Urhats bat ez zen gehiago egin behar gibelerat, eta Joffre jeneral-nausiaren manua zen, tokiaren gainean behar zela hil, urrunago sartzera etsaia utziko zen baino lehen!».

        Ikare batek hartu zituen hexur eta larru eginak ziren gizon hek oro, eta ikare harek inharrosi zituen zangotik eta bururaino. Nor zen orhoit gehiago, erdi-hilak herrestan ethorriak zirela, etsaiaren aintzinean bethi? Etsai horren aldi orai, bizkarrez itzuliko baitzaiote eta ihesari emanen; ez baita goizegi!...

        Arratsaldeko oren batean, hemezortzigarren Corps d'Armée guzia betan itzulia da, eta berrogoita bederatzigarren erreximendua lorietan badoa, Vendières herrian barna Marchais hirixkari buruz, etsaiari buruz, eta behin bethikotz aldi huntan...

        «Adio Senpere, adio Garazi! Ez gituk gehiago bidian!» Eta hirriz ari da Joanes Garaztarra.

        Hirriak laster sartzen zaizkote, ezen arratsalde guzian gudurik borthitzena deramate, Montmiraileko kaskoetan.

        Etsaiaren xixpak, mitralleuzak, kanoiak orroaz ari dira edo xixtuka. Debaldetan... Oihanak, erreka-ziloak errabian garbituak dire. Arratseko bederatzi orenetan, erreximendua, la Meulière eta Aurois-Milos ibar-muthurrez jabeturik, kasko hetan guzietan, bere odolaz gorritu duen lurraren gainean lokartua, etzanik hantxet dago guzia, bere xixpak eskuetan... Gora Frantzia, gora egun handi hartako soldado espantagarriak! Etsaia, harriturik, ihes bazoan gau ilhunean. Bainan, xakur-alanoak baino ere thematuagoak, frantses soldadoak ondotik zituen, Craonneko ziloetaraino oldarrean eremanen hola baitzuten.

        Gau hartan, amets ederrik egin zuten Piarresek eta haren lagunek. Berriz ere iduri zitzaioten laster bururatuko zela gerla higuina, eta Oihanaldeaz, Lizartzaz orhoiturik, hirriz lokartu zen senpertar gizon gaztea. Joanes Garaztarra, nahiz umatua, berant arte mintzatu zen Jon Doni Martietan, Lekumerrin jokatu behar zuen pilota partida handi batez...

        Gizagaixoak! Ez zakiten ongi zeren beha zauden, lau urthe luzez oraino!...

        Eta lo zurrungan hantxet zauden, lehertuak oro, beren zango kolpatuak zapata xehakatu batzutan egosirik.

        Bainan, hamabortz gau-egun hetako loak hartzeko zituzten; eta, harri batzu iduri, lo zauden guziak. Frantzia salbatua zuten egun hartan, eta holakorik bururatzen ere ez zitzaioten. Tiroak burrunbaka ezagun ziren oraino alde orotarik... Bainan, azken judizioko karraskak beharko ziren, gizon heien gau hartan atzarrarazteko!...

* * *

        Biharamunean eta ondoko egunetan, erreximendua etsaiaren ondotik bazoan, errabia gorrian bethi. Vaux, Unchain,

        Beaurieux, Craonnelle herriak iraganik, lasterka bethi, huna orai le Moulin de Vaucler deithu Eihera-errotaren ondoan gudu borthitzenean lothua non den. Guduan oraino biharamunean, Craonneko azpian.

        Bas-urdea bere ziloan bezala, Craonneko harrobietan aztaparka lothua da alemana, eta buruilaren hamahirutik harat, ez du zehe batez amor emaiten gehiago.

        Pariserat buruz, nach Paris, hain ongi, hain xuxen zoalarik, nola makurtu zen von Klück jeneralaren armada?

        Nola eta zertako, betbetan bere ezkerrerat hala hartu zuen, kanoi handienak, han, Belgikako bidean utzirik, ustez eta Parise sare-kolpe batean har, frantses armada xehakatu ondoan?... Jainkoaren eta Buruilako Ama-Birjinaren nahi mixteriozkoa!... Eta mirakuilua ere ez othe?

        Xehakatu behar zituen gure soldadoak han zituen jada zintzurretik berari lothuak; eta sare-kolpean hartu behar zen Parise handi hartarik atheraiak, liztafinak iduri Galliéni eta Maunoury jeneralen gizonak sista, sista, sahetsetik, gibeletik asikika ari zitzaizkon!

        Erleek inguratu jende bat iduri, ihes egin zuen beraz orduan, ihes, ihes, Craonneko ziloak kausiturik, zilo hetan zola-zolaraino sartu arte. Hatsa hartu zuen orduan, erle eta liztafinen eztena xorrotxetarik urrun. Hatsa hartu ondoan, ohartu zen onik ere bazutela Craonneko zilo handiek. Zilo hetan luzaz egon ziteken, laguntza handiagoak bereganatuko zituen arte.

        Eta han kokatu zen beraz, berak ongi ez zakiela noiz arte. Urthe osoak iraganen ziren aurkintza hetako alemanek urhats bat ez baitzuten aintzinerat eginen, gibelerat bertze bi urhats egin gabe biharamunean berean, gure soldadoek hola manaturik eta aleman hartzari muthurreko bat ona emanik, bere harrobietarat itzul zadin lasterrez.

        Haren aintzinean, errabian han baratuak, 18garren Corps d'Armée-ko gizonak erreka-zilo egiten ari ziren, erreka hek egunetik egunera bethi eta barnago sartzen zituztela, Craonnellen, Vauclerreko eiheraren, Heurtebiseko etxe handiaren parrean.

«... Gure soldado maiteak

Erreka-zilotan sartu ziren, sator eginak guziak...

Eta nolako sator eginak!...»

        Hemezortzi hilabethez behar zuten holaxet, gudu borthitzenetan lehenik, deskantsu hobeagoan gero.

        Buruilaren 16an, arratsari buruz, beren ziloetan sartu zirenean, ahituak, higatuak, ahamenik ez zuten jateko.

        Hertzeak kurrinkan beraz luzatu ziren ahal zuten xokoetan. Oilo gosea kantari dela baitiote, kantu guti zuten Baionako gure soldadoek, eta beren uhaleri asikian lothu zitzaizkoten Piarres eta haren lagunak, gosea nolazpeit enganatu beharrez. Lo dorphea, lo pisua, gau hartako heien loa!

        Biharamunean, hek ezin atxemanez mainguka zortzi egunez ibilirik, noizpeit azkenean agertu ziren erreximenduko karroak. Ogi zerbeit ekartzen zuten, haizkoraz hautsi behar baitzen, batere hartarik jatekotz... Haragi bat aldiz! Haragia ere zenez, ageri ez baitzuen gehiago. Dena usteldura! Zortzi egun hartako haragia, bero hek guziek mutziturik, kasik hezurreraino usteldua!

        Bere zathia eskuraturik, haren jaterat Piarres abiatu zelarik, bihotzak huts egin zion! Firrindilaka arthiki zuen usteldura hura guzia, eta ogi-mokor bat ahoan zehatu beharrez hasi zen. Joanes Garaztarra, hura, ixil- ixila, bazterrera burua itzulirik, haragi izigarriari lothua zen...

        Bainan eskarnio guti gosearekin. Zonbeit egunez oraino jatekorik ez zen deus kasik agertu, ez baitzen ere harritzeko, hainbertze harat-hunaten ondotik. Eta lau egunen buruan, berriz itzuli zen Piarres bere haragi usteldua arthiki zuen tokira. Eta, goxara, hantxet, bi begiak hetsirik jan zuen... lau egun lehenago bazterrerat botatu zuen izigarrikeria hura bera, har-meta bat baizik ez baitzen gehiago...

        Maltzur-maltzurra behatu zion Joanes Garaztarrak, bainan deusik ez erran orduan.

        Bere pokadu higuingarria Piarresek iretsi zuenean hatik, ederki musikatu zuen baxenabartar debruak:

        —Ah! Piarres, Piarres! Moko-xuria hi! Ustelduik osoki nahiago hien hire xitxia, Senpereko pekadak bezanbat ustelduik! Ez hien holakorik salatzen! Moko-xuriari har xuriak eman behar baitezpada!...

        —Ago, hi!...

        Eta hirriz hasi ziren bi dohakabeak, pipa eta pipa aldiz heien lagunak, goihendura orori nausiturik, Piarres hola jaten ikusi eta...

* * *

        Zorionez, arrats hartan berean ethorri zitzaizkoten jatekoak, frango nasaiki eta frango moldean. Eta, gizon hek oro, hamikatuak egiazki, ari ziren jaten, jaten, jaten!... Izitzeko ere bazen egiazki, irets eta irets nola lothuak ziren, etsaiak eta oro ahantzirik!...

        Egun dorpe eta izigarri hetan ehunka erori soldadoen ordainak ere jin zitzaizkoten orduan. Baionako gazteak oro ez zirena han eroriak, Gozéen, Lorivalen, Marchaisen, Craonne, Craonnelle eta Vaucler aldean? Bertze zenbat oinon ez ziren erori behar toki madarikatu horietarik zenbeitetan, eta oraino Oulchen, Heurtebisen, Glennen, Meurivalen, Maizyn berean!...

        Hola ethorri soldadoetarik multzo bat Piarresen konpainiako eginak ziren, eta holaxet, ethorri zitzaizkoten Jérôme, bertze Paul eta Manex senpertarrak. Batzuen eta bertzeen loria, elgarrekin hola suertatzen baitziren! Joanes Garaztarrak phedeiku bat pullita egin zioten ethorri-berrieri, eta hiru adixkide, hiru anaia gehiago baziren handik harat sator-zilo ilhun hartan. Jérômek hirri eginik Garaztarraren phedeikuari, Joanesek gora-gora erran zuen: hobekienik harek aditu zuela haren phedeikua...

        Handik zonbeit egunen buruan, lehen aldikotz ikusi zen gauza bat zinez hunkigarria. Soldadoen ondotik, iguzki-alderat, iguzki-aldetik Belgikara, Belgikatik Craonnera hainbertze astez ibili letrak —lehenbizikoak— heldu zitzaizkoten eskuetarat.

        Sarjant bat xutik han zagon, erreka buru batean, eta gizon hek oro ixil-ixila zauden denboran, oihuka erasten zituen asko eta askoren izenak. Uli bat sumatuko zen tenore hartan sator-ziloetan; sistaka heldu aleman bala zenbeiten xixtuaz bertze harrabotsik ez zen aditzen. Ez alemanik, ez kanoi-pezarik, ez xixparik ez zen gehiago Baionako soldado gaixoentzat. Mundu guzia han zaukan sarjantak, bere erhi muthurren buruan altxatzen zituen paper histu eta zimurdikatu hetan. Xori maiteenak bezala, hegaldaka bazoazin letra hek, eskutik eskura beren jabe zoriontsueri airean eremanak. Batzu heldu ziren ixkribu ederrenarekin moldatuak; bertze batzu, luma baino gehiago haintzur eta adareta erabili zituzten esku gordinek doidoia zirrimarratuak. Bainan oro zinez hunkigarriak, zeren herriko usainaz inguratuak ziren, etxeko amodioaz orratuak.

        Begietan sukar bat bazuten gizon hek orok, ikare batekin altxatzen ziren esku batzu, lur-kolore aspaldian eginak.

        Eta hantxet zauden guziak, muga-harri batzu baino gehiago ez baitziren mogitzen, sarjantak bere zaku-zorro handiaren barnetik azken paper herresta bat atheratu zukeen arte. Orduan bakarrik etsitu zuten, orduan erori zen begi hetako sukarra, eta nigar bat baino gehiago xukatu zen, han, esku gibelaz, herritik lerro bat gabe gelditu ziren soldadoen artean!...

        Senpertar gehienek bazituzten beren etxeko berriak, Garaztarrak ere ba.

        Xoko batetara joanik, axal hori handi bat zarrastan urraturik, Piarres ari zen Marie bere arreba maitearen letraren irakurtzen. Huna zer igortzen zion neskatxa prestuak:

        Senperen egina, aboztuaren 22an.

        Gure Piarres maitea,

        Zu etxetik urrunduz geroztik, hitsik daude gure bazterrak. Hirri guti da hemen gaindi. Ezpainak ikaretan, ama gaixoa harat-hunat badabil etxean; othoitzetik ez da gelditzen, eta nigar bat baino gehiago badiot ikusirik. Arima-herratu bat iduri du aldiz aitak, eta, maiz aski, xut-xuta hantxet dago, behereko sorhoan, keetaren aldean. Han azken aldikotz ikusi zinituen, eta dudarik ez da han agertzen ikusi nahi zinduzkela berriz ere, eta lasterxko. Ganix furfuria batean lothua da kanpoko lan guzieri; eskerrik ez dio gehiago hain maite zuen turrutari. Haurrak jostatzeko ganarik batere gabe dira, eta Xuriko saingaka artzetik ez ahal da behin ere athertzen.

        Zato laster etxerat, Piarres maitea; huts bat bada hemen zu joanez geroztik, zutaz bertzerik ez baita huts hura betheko duenik sekulan. Gure auzoan, Lizartzan, Oihanaldean bezen kexu dira eta zutaz errenkura, ez ahal baitzira biziki harritzen. Ahapetik eta beharri mutturretaraino gorrituz, atzo azkenik errana daut Goañak, zuretzat othoitz egitetik ez dela gelditzen. Hainitz igurikatzen du eman izan dautzun medailak gerizaturen zaituela eta begiraturen osoki.

        Orhoit balinbazira, zu urrundu zinen igandean ginuen herriko lehen komunionea. Oi lehen komunione ezin ahantzizkoa! Jesus, zuk barka! bozkariorik gabeko eguna eman dautzugu, eta zuk ere guri, hala hala! Nigarrik baizen ez zen elizako xoko guzietan... Othazehe jaun misionestak gure nigar hoik utzi ditu phedeikari. Berak gerlarat joaitea zuen biharamunean. (Gure bikarioen aldi noiz othe? Hetarik bat ohean eri dugu zonbeit egun hautan. Balinba ez du gerokorik!) Kantuak berak nigar ziren gure eliza maitean; eta selauruetan, senpertar gazteen jar-alkiak, zuen alkiak, Piarres, murritz murritza zuek gabe ikusten gintuen lehen aldikotz!

        Jaun erretoraren bihotzmina hunkigarria da egiazki. Zuek urrundu zaizten egunean berean, aldare aintzinean, erdi-erdian emana izan da xirio handi bat. Jesusi gure izenean zuetaz bethi mintzatuko zaion Gerlako xirioa. Zuek berriz herrirat itzul arte ez da hilen sekulan, hantxet, Jesus ona dagon tabernaklearen aintzinean. Herriak bere gain hartu du xirio hura bethi hola phizturik egonen dela, ororen diruak baino gehiago ororen amodioak bizirik bethi atxikiren duelakotz.

        Gehiagokorik oraino egin edo eginen dugu zuentzat. Huna zer: herriko lau ehun familia badire, bozik hitzeman baitute: egun oroz, zortzi orenetarik eta ilhuntxe arte, lerro-lerro, aldizkatuz, oren oso bat norbeit egonen dela bethi Sakramendu Sainduaren aintzinean, guzien izenean zuentzat othoitzez... Ah! Piarres, Piarres, oro gerizatzen ahal bazintuztegu!...

        Atzo ginuen gero Adorazionea, Senpereko Adorazionea! Badakizu ederra egiten ohi denez!... Eta bizkitartean, zein hitsa atzoko Adorazione hoi! Itzal handi bat bezala, zuen guzien orhoitzapena han ginduen gainean, eliza-barne kaskoan hegaldaka. Jendez bazen leherra, eta jende horri guziari nigar ederrik eginarazi dio, arratsaldean, Luhosoko erretora delako aphez beltxaran karsu batek!... Egia onik erran dauku, baizik eta Jainko Handi hura orok luzaz ahantzi ondoan, Jainko haren beraren ganat guziak orai heldu ginela ahuspez-ikaretan eta nigarretan! Jainko hura, gizonen arbuioez azkenean asea, bere azotearen higitzera zoala... Ah! Piarres, zer phedeikaria Gerla! Han izan bazine, Parce Domine, belhauniko guziek eta nigarrez, kantatu dugunean!...

        Bainan, nola zintezken gurekin? Urrun, urrun zinen, hor nonbeit...

        Non othe?... Badakigu iguzki-alderat lehenikan joanik, orai duela bizpahiru egun ipharrerat buruz joan behartu zautzula... Bainan non othe zira den tenorean? Jainkoak berak daki!...

        Eta joan behar zen bizkitartean! Jainko horrek berak nahi zuen joan zintezen; Frantzia gerizatu behar zen, eta Frantzia gerizatuz, gerizaturen duzue gutarik bakotxaren herria. Ezen, gure herria zer da, baizen eta xoko bat Frantzian? Eta Herriaren amodioa zer da, baizen eta xoko horrentzat Jainkoak berak gure bihotzean eman duen kilika edo asikia?

        Bai Jainkoak nahi zuen, zure xokotik joan zintezen gurea bezalako hainitz xokoez egina den Frantziaren begiratzera. Begi onez ez diozoke beha eginbide horri ukho egin dionari. Nigarrez ari gira hemen, bainan hori hola da engoitik...

        Behazu, Piarres, Goienbidean gerthatu zaiotenari. Mugaz bertz-alderat joan da Batixta, bere ama xaharra, bere andrea, bere hiru haurrak hemen utzirik, geroxago horiekin ororekin uraz-haindirat, Ameriketarat joaiteko. Hamar egun gabe, haur gaixoetarik bat hil izan da; eta haren ehortz-egunean, aita dohakabea ez zen han, bere lagunaren aldean, gorphutz ttikiaren hil-herrietarat segitzeko... Ezkilak dan, dan, dan ari, eta mugari hurbil, bixkar batean, nigarrez ikusi omen dute aita ihestiarra!...

        Eta, orai hiru egun, Goienbideko andre gaixoa bere bi haurrekin joan da, bere aldian, Espainiarat buruz, eta

        —ezin sinhetsia ere baita— atzo erori da Goienbidea. Lau pareta dira gelditu! Ikaratzeko ere bada, hiru egun lehenago guziak hantxet galduko zirela orhoitu eta!... Etxe zaharra bera errenkuratu da molde hortan; erran bederen diteke. Bere haurrak oro urrundu orduko, joan da lurrerat. Zerentzat eta norentzat behar zuen xutik egon gehiago?... Odol-husturik norbeit erortzen den bezala, bere jendeez hustu den bezen laster kraskatu da beraz etxe gaixoa! Eta orai, lau pareta doi-doia xutik han dagozi, ibar muthurrean, beso ihartu batzu bezala zerurat altxatuak!...

        Joan behar zinduen beraz, Piarres. Bainan zato laster gibelerat; zu gabe, eskerrik ez dugu deuserentzat.

        Laster ethorriren zaiztela badut orai beldurra. Gazteak bezala, zaharrak ere joanak ditugu gure zaintzera.

        Xantiago, Eugène eta bertzeak han ditugu, Zokoko gazteluan, harat agertuko diren aleman guzien garbitzeko. Dabit ihiztaria, Mattin, Josep, Ganix, xixpak eskuan edo bizkarrean, karrika-buruetan plantaturik, izigarriak hor ditugu egiazki. Mattinek Gixonkiri hartua dio gaitzeko xixpa bat, eta xixparekin, bere gerruntze alimalea oro inguratzen dion sekulako kartuxeria. Zinez, izigarria dela! Gauaz gathe lodi batzuz hesten dituzte Donianeko eta Baionako bideak, nehor nehor ez baititeke handik iragan bederatzi orenek joz geroztik! Eta hola hola Amotzen, Lou Kaskoinekin; Ibarronen Mixel zainhartarekin. Segur ongi zainduak girela, eta segur, gerla laster bururatuko dela, guziak hola bermatzearekin!

        Piarres maitea, hirriz horiek kondatzen dauzkitzut, berri hitsez bertzerik zuri nahiz helarazi. Bainan aithor dautzut hirri egiteko gana handi handirik ez nukeela.

        Berriz ere, zato laster! Jainkoak hala nahiko du, agian!!!

        Guziek besarkatzen zaitugu tinko-tinkoa, eta bi aldiz ere egiten zaitut zure ama gaixoarentzat, haren beraren manuz.

        Zure Marie.

        Bere letra luzea irakurturik, hura eskuan, ahalkerik gabe nigarrez ari zen Piarres. Eta aldi hartan oraino deus trufarik ez zion egin Garaztarrak, lanik aski bazuelakotz berak, zerbeit traba zintzurrerat ethorririk hari ere, betbetan...