X
VERDUNEN

«Verdunez aiphatzean, xut-xuta emaiten zaizkit ileak!

Ama gaixoa, ikus bahintza Verduneko hire haurrak!»

J.B.

        Negua iragan zen berriz oraino, eta frango deskantsuan, etsaia matatuxea zelakotz aurkintza hetan.

        Bainan, uda-berriari zonbeit egun lehenago, berri handi bat hegaldatu zen Suizatik eta Belgikarat zoan erreka luzean: Otsailaren 21ean, alemana burrustaka atheratu da, Verdun hiria hartu beharrez, Verdun hiri hartan Guillaume Enperadorea hiru egun gabe sartu beharrez. Hiru egunen barnean hola bururatu behar zen gudua, eta hiru hogoi eta hamarreko gerla guziak bezenbat iraun behar zuen gudua... hasia zen!

        Verdun! Izen ikaragarria egiazki eta bethi aiphatuko dena, ehun mila gizon hantxet erori behar baitziren, leze gorri handi batean bezala! Parise harturik bezenbat indar eta balentria bazukeen etsaiak, Verdune bereturik, Frantziaren atheak han izan balire bezala Verdunen, eta Frantziako banderak oro... Eta Frantziak ez zuen nahi etsaiak Verdune har zezan, ez zuen nahi Pétain jeneralak, eta... ez du hartu sekulan:

«Jeneral nausiak erran zuen: "On ne passe pas. Halte-là"

Eta manu izigarri hori atxiki zen hala hala...

        Trebes emanak, hantxet zinezten frantsesez mila'ta mila.»

        J.B.Eta, lerro-lerro, gure erreximenduak bazoazin harat, bat bertzearen ondotik Verdunen urtzerat. Bainan urtzen den burdinak ziloa tapatzen duen bezala, alemanak egin ziloak oro tapatzen zituzten hek, erortzean. «Xuti hadi, eta harriturik, behazak, beha, Frantzia!»

* * *

Aphirilaren 21ean, Piarresen erreximendua, berrogoi eta bederatzigarrena, Craonneko aurkintzak utzirik, bazoan, bere aldian, labe gorri eta odolstatuari buruz.

        Condé-en-Barrois deithu tokirat oinez heldua zen, maiatzaren 6an. Eta, hamabortz egunez gero, moldatzen aritu zen Enperadorearen Konprintz-seme errabiatuaren furfuriari behar bezala buru egiteko.

        Hogoiean, hupatu ziren beribiletara, eta Dugnyn jautsirik, bazoazin orai Verdunerat, 21ean eta 22ean han, hirian oraino egoiteko. Harat hurbiltzean, hurbilago eta gehiago, soldadoen harritzea! Milaka eta milaka ihurzuriak karraskan ari balire bezala, oi hango haro-arramantz ikaragarria!... Ikusiak ikusirik, zer behar zuten oraino gainera?

        Joanes, Piarres eta bertzeak, elgarri hitz bat erran gabe, elgarri behatzen ere ez zutela, pala, haintzur, grenada eta xixpaz kargaturik, buruak aphal bazoazin. Zer iragaiten othe zen han? Zer eginak zitezken hango lagunak? Ez othe burdinaz ihaurriak eta ehortziak?...

* * *

Maiatzaren 21a eta 22a Verdunen berean iraganik, arratseko bederatzi orenetan, batallona batallonaren ondotik, Baionako soldadoak hupatzen dire beraz, kalbario izigarria beren aldian hasten dutela hek ere. Souville, Fleury, Douaumont, Boneff, les Carrières, les Essarts, Vaux-Chapitre, le ravin du Bazil, de La Caillette, le boyau de Haus, la tranchée Charlier, Budapest, le boyau de la Fontaine, la route d'Etain, le bois des Caures!... Zer izenak! Zer burrunbak, zer ihurzuriak izen lazgarri horietan!!! Fleury-tik eta l'Etang de Vaux deithu ainziraraino, maiatzaren hogoi eta bederatziraino, gure soldadoek han pairatuko dituztenak!

        Piarresen batallunaren erdia suntsitua zen, Douaumoneko errekarat, manatua zitzaion bezala, heldu ere gabe. Andarka bazoazin, mila pusken garreiuan han zabiltzan guzien tartetik. Gau bat ilhuna, suzko erauntsiak bakarrik argitzen zuela noiznahi. Kheak, bolbora usainak, asphyxiants deithu obuza pozoindatuek ithoak, erreak, janak, bazoazin bethi, norat joan, non geldi ere ez zakitela maizenik, bidatzailerik nehor ez zitekelakotz han kausi. Erreka guziak hilez eta kolpatuez betheak, kankarrikatuak. Etsaia tira eta tira, karraskan ari bethi; eta nolazpeit, han, obuza-ziloetan, kurumilkatu behar, aztaparka lurrari lothuak oro.

        Elgarri kontra sorkan emanak, izigarriak ziren beren maska itsusiekin; salbu zuek eta, alimale batzuen iduriko eginak. Argi hastean, gerruntzeraino ageri zirelarik bizkitartean, aintzina joan behar beren onetan, etsaien mitralleuzek xehakatzen zituztela. Boyaux-bide gehienak lehertuak izanez alde orotarat, Joanes gaizoak ez zakien gehiago bere gorphutz alimalea nun pitta bat gerizan eman...

        En avant! Eta, aintzindariak lehen, badoazi bethi, leher eginik azkenean, han, zilo handietan biziak erori arte, hilak edo hil-urrenak bidean erainik eta utzirik.

        Errabian eta marro thematsu bat iduri zuela, etsaia heldu zitzaioten orduan berean. Bainan debalde heldu. Gehiago urhats bat ez ginezaken guk egin; bainan ez futxo harek ere! Halte-là... Lehen lerroa erhausten ginion gure mitralleuzekin; eta, hilen gainetik heldu zen berehala bigarren lerroa. Bainan, hil edo bizi berriz elgarretaraturik, bigarren lerro hau ere laster hedatzen ginuen lehenbizikoaren gainera: eta, lasterka, ihes bazoazin gero eskapatuetarik zonbeitño. Luze-luzea lurrean emaiten ziren aldiz bertze batzu, alegia eta hilak... On ne passe pas! Eta ez ziren iragaiten.

        Bainan, zeren gostuz! Gerlaren berri bazakiten ordu arte ere gure soldadoek! Eta bizkitartean, Verduneko berri ez zakienak, deusik ez zakien. Metan emanak bezala, han zituzten, sorbalden gainean, buruaren gainean, oinhaze, miseria, gabezia, izialdura, kordoka guziak. Ziloetarat hupatze horrek zango-bulharrak hausten ziozkaten; eta gero, gauaz, egunaz, lanean ari behar, geriza zerbeit izaitekotz, eta bethi tarrapataka, etsaiaren su izigarriaren azpian! Jatekoak, gerlako puskak bilhatu behar, biderik gehiago ez zen tokietan barna! Zilo txar batzu, egin orduko bethi deseginak! Gosea, egarria bereziki, ezin-jasanezkoak! Dohatsu, bi egunetarik, ebaska bezala, ahamen zerbeit emaiten zutelarik hortzen artean, edo ur xorta bat, ur zikin bat biltzen zutelarik, dena lohi zen obuza-zilo batean. Zeru bat, Kalbarioko zerua bezen ilhuna! Lohia, basa! Basa bat higuingarria, belhaunetarainokoa, bulharretarainokoa, lagun bat edo bertze frangotan iresten zuen basa higuina!

        Eta, beren aintzinean, zer eta nolako bixta! Zangoak baino gehiago begiak ez jakin non finka! Bazterrak oro higuingarri eginak, usain izigarri bat heldu zela alde orotarik! Jainkoak hain eder egin toki hek oro, dena zauri, haragi-bizian bezala irauliak, xirxirikatuak! Pezoin, jende, gauza eta harma-puskak orotarat hedatuak! Soldado hilak, alimale hilak non-nahi! Zilo handietan, untzi batean uliak bezala, mando eta zaldi hilak ur zikin batean igeri! Deus bizirik ez han gehiago, Azken Judizioko mendi-erroiza iduri zuen toki hartan guzian: ez lore bat, ez arbola ihartu bat, ez eta xori bat aldaxka horitu baten kaskoan!

        Herioaren Erresuma da han; herioa berez-bere dabila han gaindi, xixtuka, burrunbaka, karrasiaka. Atzo hek, egun hauk, bihar nor othe? Kanoiak, torpillak, ehunka, milaka, erhotuak bezala, oro erhausten dituztela, lurra, pezoinak, harriak, bulharrak! Batallonak zaurituak, zilokatuak urtzen bezala, bata bertzearen ondotik! Soldado hazkarrenek deusik ezin egin tresna berri izigarriek urrundik igortzen dioten heriotzearen kontra!

        Eta, han ere kanoi-pezek zafratuak direlakotz, gibeletik deus laguntzarik ez heldu, ez ethortzen ahal ere... Mundua? Ba othe da gehiago mundurik ere gibelean? Ez da gehiago, ez letrarik, ez depexarik, ez telefonik: pazote edo hari, hoik oro xirxikatuak dire aspaldi. Eta odolez gorri-beltzatu bide-xendra ttiki hortan zenbat soldado ez da erori, paper bat eskuan, manu bat ekarri beharrez, hil edo bizi petarrari beheiti aintzina heldu zirelarik!

        Eta, obuza-ziloetan ehortziak, Piarres eta haren lagunak, mokor bat bertze mokor baten ondotik bere bulharrekin begiratu behar duten frantses lurrarekin bat eginak, han daude! Harrituak, hitz bat gabe eginak, bainan han egoki!!!

        Beren aldean, eskuinean, ezkerrean, zer ari diren, nola eta norat doan gudua, hoi ez dakite. Tokiaren gainean hiltzen baizik ez dakite. Sahetseko lagunak, erortzean, odolez estaltzen ditu. Alemanen minak bi egun hartan zilatzen entzuten dituzte, han ondo-ondoan; eta ez dire beren tokitik mogitzen, bihotza saltoka ari zaiotela. Gureak ere, panpa-panpa, kontra-minaren egiten ari dira; oro zoin zaluago, zoin gehiagoka. Nor lehenik helduko den bertzearengana... hortan da guzia. Eta maiatzaren 24ean, etsaia, bere mina madarikatua lehenik jauzarazirik, aintzindu zaiotelarik, grenadak eskuan besagainka etsai horri ari dire, alimaleko zilo berriaren hegi-hegirat, ahal duten bezala, herrestan iganik! Jérôme, beren lagun maitea eskas dute oraikoan, minak pusketan ehortzirik, han, beren aldean, hogoi kintal lurren azpian! Eta ez dute ohartzeko astirik ere, ez eta nigar baten egiteko: etsaiak gainean dituzte jada, eta etsai hori ez dute utzi behar iragaitera.

        Jérômekin, bertze asko galdu dira pezoin handiaren xehakatze ikaragarrian. Hola ehortzi direnetarik askoren besoak, zangoak, kanpoan hortxet daude, nahas-mahas hedatuak edo bardin pezoin berrian odoletan landatuak. Mila pusketeria bada non-nahi. Non-nahi erainak, huna letrak, etxetik ethorri letra maiteak, soldadoen bihotzak hainbertze aldiz sustatu dituzten letrak... Eta orai, hil-herrietan loreak bezala, huna non diren soldado heien beren gainean hedatuak. Huna ere letra horiekin, fotografiak ahurtaraka, kanoi-peza handien haizeak alde orotarat deramazkala.

        Beren adixkideen gorphutzak zangopetan ostikatzen dituzte, eta horri ere ez dira ohartzen Piarres eta bertzeak; deuseri ez dira ohartzen... Zeri nahi duzue hek ohartzea gehiago?

        Compagnie du silence erraiten baitiote, huna, ilhunbean, brankardierak, eri, kolpatu eta hil-altxatzaileak. Ixil-ixila, egiten dute... ahal dutena, berriz oraino ethortzekotan, etsaiak batere uzten baditu berriz hurbiltzera.

        Han oraino bizi direnek ez diote heieri ere biziki behatzen. Xixpak eskuan, grenadak ahurraren menean, etzanak horra non dauden, jauzi batean berehala xutitzeko, alemana aintzinerat heldu bazaiote. Aleman hori han geldiaraz, edo bera han geldi sekulakotz, horra hango soldadoaren gogo bakarra...

        Zer zaiote, gibelean, phestaz-phesta, dantzaz-dantza bizi direneri? Goiz guziez, beren gosaria bero-beroa irestean, erhi-puntez doi-doia daukaten kazeta irakurtzean, marmarmar hasiko dire, zer ari othe diren soldadoak, bethi han, Verduneko kasko hetan?...

        Zer ari soldadoak?... Hitz bat gabe hiltzen, hiltzen kasik oro, lerro-lerro, bat bertzearen ondotik... Eta gibelerat jautsiko diren bakar hek, goiz batez jakinen dutelarik handik jaustea dutela, zozotuak osoki, ezin sinhetsia dukete bizirik hek ditezkela oraino eta ifernu hartarik atheraiak!...

...«Ikaran eman hadi, Frantzia; ez dukek hor urguilurik...

Munduak sekulan ez dik izan hoin handiko soldadorik!»

J.B.

* * *

Beren puxketeriak, amets batean bezala bildurik, arima herratuak iduri, gibelerat jaustera zoazin beraz Baionako soldadoak. Ezin aski laster urruntzea zuten hala thematuz begiratu zuten toki ikaragarri hartarik...

        Eta, bizkitartean, orduan ikusi zen gauza bat, zinez espantagarria! Soldado bat, soldado bakar bat, xut-xuta agertu zen betbetan pezoinaren gainean. Eta, grenada bat ahurrean, hantxet zagon, xutik, lur irauliari josia, zango bat aintzin, begiez iresten zituela alemanen erreka-zilo madarikatuak...

        Nor zen hura eta nongo erhoa, hola burua betbetan galdu zuena?... Gizon hura... eskualdun soldado bat zen; bere herriko plazan, pilota bat eskuan lehenago egoiten zen bezala, grenada bat eskuan orai han zagona, pezoinaren gainean, etsaiari buruz dixiduan!

        Berenaz gaitza zen jada gizona. Bainan, lur uzkaili heien guzien erdian, zen baino ere biziki handiago emaiten zuen tenore hartan.

        Ziu, ziu, liztorrak jada hasiak zitzaizkon, xixtuka alderdi guzietarik; bere adixkideak aldiz, oihuka gibeletik. Konturik ez zioten egin, tuntik, ez batzueri, ez bertzeeri. Luzaz behatu zioten etsaien eremueri. Ukamilo ezkerra gehiago oraino bildurik eta bihurturik, bi plegu egin zuen eskuineko besoa; eta besa-gainka, artik-ahala urrun igorri zuen ahurrean zaukan grenada beltz ttikia. Eta gero, burua xut, burua gora, begiak sutan, bi ukamiloak bildu zituen mehatxu batean, eta oihu bat arthiki zuen zinez izigarria!... Irrintzina! Eskualdunen irrintzina, han, Verdunen, etsaieri bi urhatsetan! Irrintzina bat borthitza, dardarika batekin botaia, Altabizkarreko irrintzina hetaz geroztik bertze bat ez baita beharbada munduan holakorik aditu!... Orriako mendietan lehenago bezala, Douaumoneko erreka gorri-beltzatuan, eskualdunen irrintzina ari zen, nausi ginela, gaina ginuela dardaran errepikatuz!...

        Hitz bat gabe, bihotza jauzika, aleman eta frantses, oro hantxet zauden harrituak...

        Anhartean, bere bethiko urhats hartan, eta deus espantagarririk egin ez balu bezen deskantsuan, Joanes Garaztarra eman zen Piarresen aldean. Bere puskak sorbalda gainerat errain-kolpe bakar batean bildu zituen, eta... Verdungo alderat egin zuen, bertzeek bezala...

        Piarresek behatu zion, bainan fritsik ez erran. Liotinantak, hurbildurik, begietarat behatu zion harek ere, eta gero erran goratik:

        «C'est fou, ce que vous avez fait là; mais c'est beau!... Aldacourrou, vous êtes un brave, et le colonel saura cela»...

        Burrunbaka eta alde orotarik, aintzina ari zen Verdungo gudu handia. Bainan, etsaia jada durduzatzen hasia zen.

        Jina zen bere tresna lazgarri guziekin, bere armada izigarriarekin, Verduneko inguruan trionfaren begira zagon Enperadorearekin. Enperadore horren seme zaharrena bera ororen manatzaile... Lehen oldarraren ondotik leher eginik gelditua, thematu zen, errabiatu zen. Gero, ez zuela gaina izanen... beldurra sartu zitzaion. Oh! ez berehala! Luzaz oraino, fur-furia gorrian ethorri zitzaukun gainera. Bainan, harririk ez burdinazko gaterik ez balinbazen gehiago, kalernari ihardok zezokenik, gure soldadoen bulharrak han ziren ordean, harri guziak baino miletan hazkarrago. Eta, harrizko bulhar horieri kontra lehertu behar ziren etsaiak, itsasoa harri-kotor handieri kontra lehertzen ohi den bezala.

        Joanes Garaztarra bezalako soldadoak ikus eta, orduan, beldurtzen hasi ziren. Ordutik, azpiratuak ziren. Luzaz oraino zalapartaka behar ziren ari; bainan alferretan!

        Pétainek errana zuen: «On les aura!» Eta... on les a eus, mon général!