VIII
BETHI HAN

        Urtharrilaren ondarrean, 25, 26 eta 27an, fur-furian berriz ere athera zitzaioten etsaia, bere artilleriarekin bazterrak oro erhausten zituela lehenik. Eta, Beaurieutik, Oulchetik, Maizytik tarrapatan igan ziren gure soldadoak; 34º Erreximendukoak hala hala. Xuri-beltxak ikusi ere ziren tenore batez, zilo bat edo bertze galdu, begien hesteko artean. Bainan, gure kanoi erne eta biphilak karrasian hasirik, gure Rimailho pisuaren pezak, fu, fu zerurat iganik eta gero trein baten harrabotsarekin zerutik jautsirik, bazterrak errexitu ziren Vauclerreko errotaren ondoan, Heurtebiseko etxearen aldean. Eta hirugarren arratsean, baitezpadako erreka-ziloak oro berriz guretuak ginituen. Kaskako bat ona harturik, odoletan suntsitua zen etsaia.

        Bainan, odoletan geldituak ginen gu ere, eta brancardier gaizoek bazuten non zer egin! Beren angeelak bizkarrean, ixil-ixila heldu ziren Oulchetik, Craonnelletik.

        Bi, hiru, lau orenez, han, zabal-zabala eta intzireka egon kolpatuak, pulliki pulliki altxatzen zituzten. Eta maizago oraino, hil bat edo bederen hil-urren bat eremaiten zuten beren oihal handietan. Eri-arthatzaileak hil eremaile eginak, zorigaitzez!

        Hil hetarik batek eskuan oraino zaukan soldado bakotxak zakuan berekin bethi deraman lothura xuria. Erhiekin hura ezin hautsiz, hortzekin urratu beharrez hasia bide zen. Lasterrago jin zitzaion... herioa; eta odol-hustua hantxet zagon pezoinari kontra.

        Piarresen alde-aldean, xixpa eskuan mogitu gabe soldado luze-luze bat, bulharrak aintzin, jauzian zilotik atheratzeko bezala bi plegu egina, hantxet zagon hura ere, bere begi handiak han nonbeit galduak...

        «Zer ari haiz hor, to?...»

        Eta Piarresek hunkitu orduko, kraskez lurrera joan zen mamua: hila, hoztua, gogortua jada. Xilo ttiki bat doi-doia ikusiko zinioten foltsuaren ondoan. Begi zuri heiekin nori edo zeri beha zagolarik hila othe zen?...

        Piarres, buru-has, errekien baten erraiten ari zen. Eriak bazeramazten bizkarrez, odoletan, xuri eta gorri, ikaragarriak zinez, hortzak ezpain ubeldu batzuetan asikian sartuak. Kolpatu zonbeit —xutik oraino egoiteko on zirenak— hautsiak, makurtuak, bazoazin hek ere. Erreka xokoan, guardiako soldadoa, xutik, ixil-ixila, herioaren beha zagon...

        Eta, hala hala, Herioaren erresuma ez othe zen han, gain hartan?...

        Craonnelle, Vasseignes, Oulchen, xutik oraino zauden etxe bakarren artetik, bazen gero harramantza! Zoko guzietarik ilhunbean atheratuak, aintzindari-muthil, mezulari, kozinari, puska-bilari, oro kukumauka elgarri gainka ari! Oihurik ez, bainan halako haro ilhun bat, itsaso zoko bat erranen baitzen. Ezkerretik, eskuinetik, gerlako-puskak heldu ziren burdin-karraska batean. Biharamuneko gudueri buruz moldatu behar gain hetan... Gudua! Bethi gudua!...

        Betbetan, oro kolpez ixilduak ziren: kolpatuen karrosa handiak, beren bandera xuri-gorriak aintzin, harri eta egur guzien artetik, bardin gainetik, andarka heldu ziren. Eta ixil-ixila, bide egiten zioten orok. Eta gero, oihu bat, galde bat:

        —Hainitz kolpatu bada?

        —Sobera, zorigaitzez! Bertze hainbertze gain hartan utzirik heldu gira...

        Eta, Piarresek, bere ondoan iragaiten ari, ikusi zituen orduan eri gaixoak, luze-luzea etzanak: begitarte zuri batzu puska ilhun batzuen erdian. Odol-usain bat bazoan heiekin, bihotzaren uzkailtzekoa...

        Eta orai, puskaketariak badoazi gau ilhunean, kafe-untziak edo tupinak eskuan, ogi handiez edo jatekoz hanpatu muzetak arrosario izigarri batzu bezala lephotik dilindan... Egur alimale batzu ere baderamatzate, edo, bardin, halako keeta ttiki batzu, bi pezoinen arteko bide hertsi guzia hartzen dutela, kask eta kask paretak jotzen dituztela non-nahi. Buruak ahul, zangoek huts egiten diotela, zer behaztapak berriz ere, erasian ahapetik eremaileak ari direla!

        Betbetan, kroa, kroa, fusée argi-argi bat kasko hartan altxaturik, gizon dohakabe hek oro, intzireka, zabal-zabala eman dira bide hertsi lohitsuaren erdian. Aleman mitralleuzak karraskan ari dira eremu haren guziaren ephaiten. Eta bihotzak tanpa-tanpa egiten diote Piarresi, Pauli, Mixeli, han, beren beharrien ondo-ondoan...

        Gelditu da erauntsia edo bederen urrundu. Eror eta altxa, azkenean, huna dohakabeak lehen lerroan, lehenbiziko erreka-ziloan. Ilhunbean hantxet eta itsurat uzten dituzte beren ogi, jateko, egur eta keeta, puskak oro; eta parrapatakan jausten dira Oulcherat, herioari berriz ere eskapaturik...

        Eta, gain hartan, erreka-zilo handian, doidoia ethorri zaioten ogiari edo altxagarririk batere gabeko irrisazuri eta hitsari lothurik, ezin asez ari dira Baionako soldadoak, etsaiari berrogoi eta hamar urhatsetan... Eta gero, usainik eta gosturik gabeko kafe ephel bat hurrupaturik, elgarri kontra kurumilkatuak lokartu dira, zaintzaleak ernerik han dagozila, paretarekin bat eginak, mogitu gabe, ageri ez direla ilhunbean...

        Tanka-tanka gure parrean, alemana lur zilatzen jada ari zen aspaldi hartan, guri hurbilago bere espion-beilariak hedatzeko. Eta lan horri buruz, hastean, guk ez ginuen tresnarik ere!... Noiz gure ziloetarik athera beha ginauden, oihuka eta agerian etsaia berriz gure baioneta sistakoen aintzinean eremaiteko...

        Ametsak, amets xoroak hoik oro! Hilabetheak eta hilabetheak han behar ginen egon, urriaren 12ko, urtharrilaren ondarreko guduetan erori soldadoen kapota urdinak eta galtza gorriak beren barneko gorphutzez husten ari zirela, egun guziez gehiago, gure gathe eta alhanbren aintzinean...

        Vauclerreko kaskoan hola gelditu gizon gaixoak! Hetarik zonbeit, harat hupatu orduko, zortzi egun gabe holaxet eroriak; kasik oro herritik doi-doia ethorriak, herri maite hartaz begiak oraino betheak; gerla zer zen ere ez baitzakiten, eta tiro bat berek arthiki gabe, zabal-zabala hantxet hedatu baitziren, bi besoak aintzin! Nork egundaino zakizken heien izenak berak? Lagunek ere doi-doia ikusiak baizik ez zituzten... Eta hantxet eroriak ziren elgarren ondoan, elgar ezagutzen ez zutela! Heientzat ez zen izanen ez kurutzerik hobiaren gainean, ez eta ere... hobirik. Heien gorphutzak egonen ziren han, kalernaren azpian, bala ttikiek xilokatuak eta erainak ere alderdi guzietarat, egun guziez ezdeusago eginak, hedoi pisuak eta uriak higatuak, hormak mikotuak, azkenean lurrak beretuak...

        Zenbat etxe xuri Eskual-Herrian, hola erori soldado gaixoen berriak, luze eta luze, debalde han igurikatuko baitziren!...

        Eta bihotzmin bazuten senpertarrek, martir gaixoeri ziloetarik beha eta beha egoiten zitzaizkoten aldi guziez...

* * *

        Craonnelletik Heurtebiserat, kasko hartan guzian, xut-xuta, hotzez ikaran han daude beraz beilariak, hormatuak, nonbeit gerizatu nahi, eta non... ez jakin...

        Estalki higatu eta ilhun batzuen azpian, berez-bere uria sartzen den geriza txar batzuetan, belhaunez burua hunkitzen dutela kurumilkatuak, lo daude gizonak... denak han nahas-mahas. Zilo handiagoetan ere geroxago, zer hatsa! Khe-usain, kozina-bafada eta bertze, pestia guzien erdian metan bethi emanak!

        Bainan, huna betbetan manu bat:

        «Harro hortik! Mogi lanerat!»

        Eta, gizon moxkor batzu bezala xutitzen dire hola manatu soldadoak eta badoazi lanerat. Piarres eta Joanes, Paul eta Philipe han dira hek ere, ahoa kirets, mendiskaren kaskotik eta Blanc-Sablon, Oulche eta Vallée Foulon alderat, Andereen-Bideari hunarat, suge bat iduri heldu den erreka ziloan. Herioaren menean berriz moldatu behar erreka hoi!

        Gau-erdi ditake, edo holako zerbeit; ilhun da zerua. Horma ari du borthitza, besoak gogortzen baitiozkate gizoneri. Bainan, laborariak ez direa han guziak, bakar batzuez bertzeak oro? Frantses lurra nork hobeki geriza dezake, lurrarekin borrokan, bethi etsai eta bethi adixkide, beren bizi guzia ari diren gizon hek baino?... Begiak erreak lo-eskasiarekin, buruak pisu, foltsuak tinko-tinko, lanean ari dira beraz, eta ahal bezen ixilik; noiznahi kurtuak eta zabal-zabala etzanak, fusée bat, karraskan biratuz biratuz, hedatzen delarik zeruan eta gero erortzen, hauskoaren azantz berarekin.

        Argi horren ondotik, ilhunago baizik ez dira bazterrak. Izerdituak ari dira bethi, besoak bethi ta pisuago, esku-barneak tresnarekin minberatuak... Sekulako lan ba othe dute?

        Huna bizkitartean argi-urratzea. Laster orai, urrunduko dira lehertuak, umatuak, gerruntzeak bi plegu eginak. Izerditan joanen dira, zoin beren ziloetarat, hormak han iraganen baititu, hotzez ikaran lurrerat eroriko direlarik eta lokartuko...

        Betbetan, langileak non ari ziren oharturik edo bertzela, etsaia karraskan hasi da bere mitralleuza edo kanoi-ttiki madarikatuekin; eta, pezoinari buruz, bihotzak erhotuak, elgarri kontra kurumilkaturik senpertarrak eman direneko, herioa han dute beren erdian...

        Zorigaitzezko lana! Paul gaixoa, sahetsaren gainerat eroria, odol xirripa ttiki bat heldu zaiola ezpain xokotik, ez da gehiago mogitzen... Bala batek joa da sahetsean, eta, ondikotz, sekulakotz joa! Hegaldaka joana da arima, gudurik gehiago ez den Jainkoaren herrirat... Philipe, alde-aldean, odol-husten ari da ixterretik, bonba ziliporta batek ixter hura xirxikaturik. Elhurra bezen xuri bera egina, ezpainak ubelduak, intzireka huna muthiko maitea; eta, hitz bat gabe, begi iraungi batzuekin behatzen diote bere bethiko laguneri.

        Joanes, nigar alimale batzuekin deusik ikusten ere ez duela, belhaunikatua hantxet da Paulen ondoan, bere esku trunkoekin zer egin ez dakiela batere. Piarres, ahal dituen lothura guzien hedatzen ari da Philipe gaixoaren ixter gainean. Eskuak ikaratzen zaizko, zauri itsusia ikusirik...

        Zorionez, hainbertzenarekin, burdin-erauntsia urrundu da, eta eri-altxatzaileak laster harako dire. Huna non diren. Hilak eta biziak, oro altxatzen dituzte ixil-ixila. Paul baderamate holaxet, hilen artean. Eta hura hola, ezker-eskuin eremaileen sorbalda-gainean talastatua ikusteak bihotza erdiratzen diote Piarresi, Joanesi. Bizirik gehiago ez dutela ikusiko muthil gazte maitea? Ez dela hirriz bera xutituko, erreka-ziloan orai-orai bi plegu egiten zen gorphutz lerdena? Zer da bada gure baitan, gorphutzaz bertzerik, Paulen gorphutz hura ostixoan bizia atxikitzen zuenik? Zer ere baita eta, Hura hor zen doidoia... Eta ez bide da hor gehiago; ezen, huna gaineratiko gorphutz hura guzia...

        Eta hura, xilo ttiki hortarik orai berean joan bide da... Joan, arima, bizia! Hura joanik, hila horra non deramaten beren Paul maitea!... Ezin dirote sinhets, eta othoitz bat ere ez zaiote heldu ezpainetarat; nigar kirets batzu doi-doia begietara, begi hek erretzen diozkatela...

        Ernatu behar da bizkitartean. Oren-erdi bat gabe, argia ditake, eta nehor ez da egonen ahalko gain hartan guzian, alemanak sarri harrotzearekin.

        Philiperen aldean belhaunkatuak, Piarres, Joanes, brankardierak lagundu beharrez, ari dira kolpatuaren hedatzen: «Pulliki, pulliki, gizon debruak, edo guhaurek eremanen diagu Oulchera!...»

        Eta, kexu-kexua, bere bihotz beratza gogortu nahi balu bezala, Piarres lothu zaio eskutik Philiperi:

        «Adios, Philipe!... Ez; ikus arte agian!... Eta gero, orhoit hadi arima bat badugula senpertarrek!...»

        Bere ustez, Fismerat bazoan Philipe gaixoa, handik ospitale handi batetarat joaiteko, eta gero azkenean Senpererat!... Maizyrat heldu izan zen doi-doia, eta berehala han hil, eskualdun aphez baten besoetan!...

* * *

        Argi-hastean, gogoak ilhun, buruak hustuak, belhaunak pisu, beren erreka luzean sartu ziren Piarres eta Joanes, bi adixkideak:

        «Philiperik ez diagu naski ikusiren gehiago! Eta bi Paul baiginituen, ez ditiagu, hemendik-harat, bata bertzearentzat hartuko...»

        Eta Mixel, Jérôme, Manex, bertze Paul, heien guzien biderat beren ustez ethorriak, hitz bat gabe hantxet gelditu ziren, begi atheratu handi batzuekin elgarri beira, elgarren bihotzak, tanpaka ari, sumatzen zituztela erreka-barne hertsian... Senperen ziren orai beren gogo guziarekin; eta, Senperen, belhauniko lehertuak, ikusten bezala zituzten bi ama dohakabe. Eta gero, beren amez orhoitu ziren...

        «Hots, muthikoak, gaineko Nausiak hola nahi zian engoitik! Bainan, ez diuk etsitu behar, halere!...»

        Biharamunean, Maizyrat jautsi zirelarik gure adixkideak, obuzek uzkaili etxe herresta batzuen tartetik bazoazin hil-herrietarat. Han, aphez batek othoitz labur bat ahapetik egin zuen, Vauclerreko kaskoan orroaz kanoi-pezak ari zirelarik; eta zonbeit zehe lurren azpian eman ziren Paulen, Philiperen eta bertze lagun gaixoen gorphutzak. Xuriz gero, kurutze beltz batzuen gainean ezarri ziren izenak... Ez haizeak alde guzietara jada harrotu nahi zituela, hil maiteen kepi gorriak hits-hitsa ikus zitezken orai, egunetik egunera handituz zoan hil-herri ttikian, odolez gorri-beltzatu lore handi batzu iduri baitzuten urrunera.

        Handik atheratzean, beren adixkide garaztarra lagun, senpertarrak bazoazin aphezaren atxemaitera; eta sakelan zituzten guziak emaiten ziozkaten, zonbeit meza erran zitzan, lehen-bai-lehen, Jainkoarenganat hegaldatu arimen fagoretan...

        «Eta orai, Piarres, egundaino baino adixkidiago behar diuk eta elgarri lothiago. Egun berian erretorari igorzkik bi lerro Senpererat, juan direnen eta gelditzen direnentzat othoitz in dezaten herrian!... Han eta hemen, gauza baliosak dituk aphezak!...»

* * *

        Egun hartarik harat, elgar aski aztaturik bezala, aleman eta frantses, oro bazauden nonbeit han errexituak. Asteak, hilabetheak etsigarri bazoazin, etsaiak noizetik noizera baizen ihardokitzen ez zuela! Hiltze bat edo bertze, kolpatze gehixago nahi ta ez. Bainan zer ziren hoik, ikusien aldean?

        Hirri zonbeit adi zitezken jada sator-ziloetan, eta kasik goratik. Nork erran du, hirriz ar diteken alimale bakarra... dela gizona? Eta, saskitik bezala, gizona gizon bethi agertu behar!... Hirriz ari ziren beraz gudulariak.

        Primaderaren ondotik, uda bethean ziren jada; eta gerlak egin herexa guzien tartetik, sorroak eta loreak, herabe-herabe heldu ziren, emeki eta eztiki, lur-iraulien eta harrien erditik jalitzeko baimena lehenik galdetu nahi izan balute bezala. Gibelago, Beaurieun harat, erasian heldu ziren aldiz bixkar guzietako xara eta oihan pullitak, zuhaitzari Jainkoak bethitik eman manu gizena bethe beharrez.

        Negu beltzean hormaturik egon ondoan, iguzkitara puxka bat hedatu ziren beraz Baionako soldadoak; bainan zuhurki oraino eta etsaiari beren buruak soberakinik agertu gabe. Idortu ziren lohiak, xukatu erreka-ziloak, eta musean ari ziren gure senpertarrak. Bai musean! Azkenik ethorri pusketerien erdian, karta pare bat atrebitu zen; Dantxariatik, Xerrendan barna, Senpererat, Senperetik Craonneraino hegaldatua!... Eta, doi-doiako bat hastean durduzaturik, lehen-zortzitik hasi ziren hantxet, biga bieri, bertze lagunak loriatuak heieri beha zagozila:

        «Biak inbido eta pareak ba!...»

        Eta, gauza espantagarri bat egiten zuten hantxet, etsaiari berrogoi urhatsetan, herioari urhats batean, musean ari baitziren gure eskualdunak, Maizyn edanen zuten arnoa zoinek bertzeari han irabazi beharrez!...

        Gau batez, argi txar bat eskuetan, beren batteko eta erregeekin guduan holaxet ari zirelarik, harramantza zerbeiti erreka-ziloaren buruan ohartu ziren betbetan. Eta, zer hel ere, xixpak eskuan edo oraino baionetak, jauzian joan ziren haraino... Ordu zen!...

        Errekaren bihurgunetarik batean, beren lagunetarik bat, Joanesen auzo herriko garaztar bat, zilotik ustegabean agertu zitzaion aleman bat garbiturik, bigarren bati lothua zen hartza bezala. Gaitzeko gizona zen gure buztintziarra, zuhaitz gazte bat bezenbat handiko gizona. Behartzen ere zitzaion tenore hartan!... Eskuineko aldetik, etsaiarenganat urrunsko zoan erreka-buru buruan gure beilari bat erdi-lo atzemanik edo bertzela, alemanak herrestan jinak ziren, ixil-ixila... Zorionez, ohartu zitzaioten gure buztintziarra! Erreka guzia berak hartzen zuela, kanit handi berezi bat ahoan, plantatua zen beraz bihurgune ilhunean; eta Piarres eta bertzeak aldean zituen jada gibeletik...

        Bederazka, bat bertzearen ondotik heldu ziren beraz alemanak, elgarri zonbeit urhatsetan. Frango uzkur ziren alabainan, toki arrotza ere zutelakotz han gaindi. Hek ager-arau, bere esku alimaleekin lephotik lotzen zitzaioten Garaztarra. Tink-aldi bat ona emaiten zioten, mihia kanporat atherarazteko tink-aldia; eta, ixil-ixila, gibelerat jada botatuak zituen, Joanes, Piarres eta bertzeen aztaparretarat, ai baten erraiteko astirik hantxet ez zutela.

        Lerro, lerro, holaxet, eta beren aintzinean iragan laguna zer egin zen ez zakitela, hamahiru aleman —soldado eta aintzindarixka, orotarik— jali ziren ilhunbetik, eta zalukara holaxet erori buztintziarraren krakoetara. Gehienak matatuxeak atheratzen ziren aztaparkatze izigarri hartarik. Lephoko zainak ezin aski zabalduz ari ziren, hats pitta bat berriz hartu beharrez. Harrituak ere zauden oraino, gerthatu zitzaiotena gerthaturik. Bainan, ororen buruan, mirakuilu bezenbat atsegin zitzaioten, bizirik hola atheratu baitziren eskualdun zigante alimalearen makoetarik. Eta, erreka ongi ilhuna izanagatik, ezagun zen halako beldur batekin behatzen ziotela oraino beso-muthur heieri... «Hek aztaparrak! Gure Jainkoa!...»

        Joanes han zuten aintzinean, hirririk batere gabe phedeikuan jada ari baitzitzaioten:

        «Ez ginakian heldu zineztela!... Min in dautziegu, naski, eta soineko pullit horiek ere puxka bat funditu! Barkatu othoi!... Jakiterat, eskularriak emain gintian, athorra-lepho horiek zier ez sobera zimurtzeko! Zertako ez, bada, xixtuño bat inen lehenik, demuntren teteliak!... Segur gure liotinantak gaizkituko ziuztela; bana, zihauren hoben izain duzie, gero!... Allonne, en route mofés troupe!... Lé commandant il en sera très content fou voir. Il faudra confesser à lui tous les noufelles, les péchés et tout...

        ... To ez zakiat gehiago, Piarres! Ene frantses guzia hortan hustia diat. Bana, berdin dik, aleman gaizki ikasi horiek ere bestela iten ahal zitean! Gu musian ari ginelarik!... Eta gero, hamahiru jin behar! Ezin jin hamabi edo hamalau!...

        ... Xo! Horra liotinanta... Joanes Garaztarra bano hobe nikek orai... Buztintze!...»

        Egia zion; hobeko zukeen Buztintze...

        Handik oren erdi bat gabe, boxak kofesaturik eta toki segurean emanarazirik, gomenantak buztintziarra galdetu zuen bereganat, eta esku ikaragarri hek inharrosten ziozkala, galdetu zion:

        «D'où êtes-vous, mon brave?»

        Buztintziarrak frantses tuntik ez jakin!

        eskualdun aphez-gai bat gomenantarenganat mezulari hain xuxen orduan suertaturik, haren medioz jakin zituen aintzindariak berriak oro, eta uste ez zituenak ere bai. Haste hastetik kasik, suan hantxet zen gure Garaztarra. Eta bost haurren aita zen, nehor ez zela gauza horri ohartu, eta berak ere deusik ez zakiela hura altxatuz geroztik eginikako legeez!...

        «Ta place n'est pas ici, mon garçon... Des soldats comme toi, j'en voudrais beaucoup. Mais un père de cinq enfants n'a pas le droit de se faire casser la figure... Pour l'instant, je vais te faire évacuer à l'arrière, et nous verrons ensuite à régler ton dossier. J'aurai du reste à le grossir de quelques lignes bien méritées. Adieu, mon brave; merci de tout ce que tu as fait pour ton pays...»

        Buztintziarraren loria, eskualdun aphez-gaiak berri handia erran ziolarik! Bere haur maiteak! Ikusiko zituen beraz berriz oraino, eta gero, bethi, bethi!... Eta, xut-xuta hantxet, nigar egin zuen aita gaixoak...

        Biharamunean berean, Fismerat behar zuen, handik gero Bordelerat joaiteko. Adixkideak han zituen oro aldean, haren loria guziaz sanoki loriatuak. Beren untzietako xorta guziak bildurik, kafe ondar ttirritta bat edan zuten orok haren haurren zorionari. Eta gero, Joanesek papotik bere herritarra harturik, erran zion:

        «Adios, Erramun!... Zozoak hi eta gu, hoin beste luzaz hemen egon baihiz lege kontra, obuzen azpian! Zer den hatik ez-jakitia... Bana, hire haurrek beiratu hute... untsa duk hola... Eta, orai, sekulan Garazirat joaiten hizaneko, Hergarai eta Buztintze ez baitira elgarrenganik hain urrun, joain hitzakiat ene ama gaixuarenganat. Besatraka besarkatuko duk ene izenian, eta errain diok ez dutala gero batere etsitzen! Errain diok... Bainan, to, badazkik hihaurek hemengo manerak. Errozkok, bainan ez sobera minak. Musian artzen girela salazakok, to... Ez ditie han guziak jakin behar...»

        Eta, amaz hola orhoitu eta, deusik gehiago ezin erranez, baztertu zen Joanes. Haia-haia, eta gibelerat behatu gabe, bere puskak bizkarrean, bazoan aldiz Erramun...

* * *

        Min guti egin zioten goiz hartan musari Joanesek eta haren adixkideek... Zorionez, letrak ethorri ziren bihotz-altxagarri. Bakotxak bazuen berea.

        Eta, loriaturik, Piarresek huna zer kausitu zuen bere haren barnean: hosto xuriño bat, aldean-bertze koplaz estalia. Elgarretarat oro bildurik, eta bat-bertzearen sorbaldaren gainetik luze-luzea behatzen zutela, ari ziren orai kopla heien kantuz irakurtzen:

GERLA-TOKITIK, NERE AMARI

(Uso-Xuriaren airean)

1

Ama maitea, gerlatik,

bi lerro hauk, bihotzetik;

heldu zauztan bezala, gogotik

igortzen dauzkitzut, zilotik,

nigar ezti bat begitik

eskapatzen zautalarik! (berriz).

2

Gau erdi da, ama ona,

ixil dago alemana;

gau bat ederra, gau eztiena,

gauetan xoragarriena,

nere bihotza zugana

hartu eta daramana! (berriz).

3

Ilhargiak, aintzinean,

behatzen daut, hor, airean,

ilhargi bera, ama herrian

zuri beha dago, zeruan!

Zonbat uros ni, gau huntan,

han banintz, ilhargi hortan! (berriz).

4

Ama gaixoa, ohera

oraikotz joana zira;

ohera... bainan ez lokartzera...

nigar eta nigar urtzera!

Nigar hoien xukatzera

ahal banu jin ondora! (berriz).

5

Zonbat aldiz, han, etxean,

ohera ez naiz ni joan,

musu bat eman gabe sekulan

ama gaixoari, matelan!

Baten orde, lorietan,

mila banuzke, gau huntan! (berriz).

6

Urthe bat! Ama maitea,

zuretzat ephe luzea!

Hain maite nuen zure ilea

ainitz xuritu othe dea?

Ene amaren begia,

nigarrez urtu zirea? (berriz).

7

Bainan ez, amatto ona,

ez zirea eskualduna?...

Ez zira sobra nigar egina,

gelditu zira bihotzduna!...

Altxa Jainkoarengana

othoitzetan samurrena! (berriz).

8

Jinen gira gu gerlatik,

Jainko horrek lagundurik!

Jinen gira, kopeta gorarik,

eskuak lorez ihaurririk!

Etsaia guk suntsiturik,

ez da izanen gerlarik! (berriz).

9

Nere harma eskuetan,

othoitzño bat ezpainetan,

zer gau goxoa nik deramatan,

zurekin, ama, solasetan!

Bihar gero, erreketan,

zer bihotz gora duketan! (berriz).

10

Ama ona, goiz-aldera,

orai zoaz lokartzera!

Lo egizu; gu, harmetan gira,

erne gaude zuen zaintzera!...

Gure eskualdun Herrira

sekulan jinen ez dira!!! (berriz).

J. BARBIER

HERRITIK NERE HAURRARI

GERLA TOKIRA

(Uso-Xuriaren airean)

1

Seme maitea, goizean,

mezatik atheratzean,

zure letrañoa izaitean,

salto banuen bihotzean!

Zu, nigarrez... egitean,

ni aldiz... irakurtzean! (berriz).

2

Ez naizela ni lokartzen,

derautazu izkribatzen:

ez dautzu Amak hori ukatzen

loak ez nau ni ezagutzen;

etxetik haurra urruntzen...

Amaren loa joan zen! (berriz).

3

Nigar goxorik egiten

ikasia dut nik aurthen!

Jainkoak bakarrik nau entzuten,

bertze nehork ez nau ikusten:

Amak baizik ez jakiten

amak zer duen jasaiten!(berriz).

4

Zuk ilhargia bezala,

izarño bat, hala hala,

zeru ederrean badutala

nehori zuk ez othoi sala;

musuak, mil eta mila,

han emaiten ditudala! (berriz).

5

Urrundu zinen phondutik,

sainga-ta saingaz athetik,

gure xakurra erasiatik

ez zauku gelditu geroztik...

Jin zarenean gerlatik,

janen zaitu gutienetik. (berriz).

6

Zonbat aldiz keetara

ez naiz egotu begira:

Noiz agertuko zen ene haurra,

noiz jinen ni besarkatzera?

Gauaz ere bethi beira

harrabots ttikienera! (berriz).

7

Soldado bat ikus eta,

bihotza saltatzen zaita;

ni bezenbat kexu zure aita,

haren grina handia baita;

bertzerikan ezin goaita,

bertze nehor ezin maita! (berriz).

8

Mahainean jar-alkia,

ganberan zure ohea,

dilindan dagon sega handia...

Zutaz mintzo etxe guzia;

heian, marrumaz behia:

«Norat joan den nausia?» (berriz).

9

Nere buruko ilea

da poxi bat xuritua;

bainan, bihotzez bardin gaztea

uste dut bethi egoitea!

Zu ikus eta, maitea,

Argituko zait begia! (berriz).

10

Lurdeko Ama Birjina,

Jesus hain maite duzuna,

onhets, othoi, nere bihotz-mina!

Ezti nere barneko grina!

Semeetan maiteena

itzul, othoi, nere gana!!! (berriz).

J. BARBIER

        Horra zer heldu zitzaioten herritik. Eta bi letra hoik igortzean, kondatzen zioten Mariek, Helbarronerat Pazkoen eremaitera jaun erretora joanik, nola Martiakoineko atxo batek galdetu zion, hean irakurtu zituenez Eskualdun astekarian agertu ziren kantuak?...

        «Gogorki pullitak zauzkit bat ala bertzea. Bainan, igual du, ama nausi da semeari. Pullitago dira haren persuak.»

        Eta jaun erretorak hirri egin omen zuen jende maite heien lañotasunari.

        Hirriz ari zen Joanes ere, xaharraren atheraldia entzunik:

        «Seme gerlaria hementik, eta ama gaixua herritik, ez zitezkean molde berian mintza; bixtan duk. Bana, egia diok gure atxuak. Bego bethi ama! Ez duk nehor, bihotzez amari juain dionik!»

        Ama! Berriz ere ama! Bethi ama!