IX
HERRIRAT! ETXERAT!

        Maiatzean, alemanak oldar zerbeit egin zuen oraino, eta bizi-bizia atrebitu zitzaukun. Bainan ez ginion amor eman batere, eta galtze guti izan ginuen arras, zeren burdinazko kaska pisu batzu gure soldadoek emanak zituzten orduan berean, lehen aldikotz. Ordutik harat, puskaz gehiago gerizan zituzten buruak. Eta berriz ere, errexitu zen etsaia; hainbertzetaraino errexitu, non, nehork asmatuko ere ez zuen berria eraiki baitzen ahapetik eta ixilka lehenik, haro handiagoarekin gero, uztailetik harat: «Baizik eta Permisionez, zonbeit egunentzat etxerako zirela guziak, zoin bere aldian»...

        Berri espantagarria, zinez egiazki, eta bihotz-altxagarria bezenbat lotsagarria!

        —Permisioneak, gerlan!... Ez ditekena duk hoi!

        —Ez ditekena, Piarres? Zertako? Behin ere ez othe duk irakurtu, Napoleon handiaren denboran, Harispe jeneral eskualdunaren permisionearekin, Alemaniatik eta Baigorrirat jo zutela eskualdun soldado batzuk, pilota partida bat lehenago hitzeman eta, hura jokatu beharrez? Oinez juan zitian, partida jokatu Baigorrin, jokatu bezala hura irabazi; eta oinez itzuli zitian Harizperenganat, hitzeman tenoreko, tankez! Persiak ere irakurtu ditiat lehenago Eskualdunian, Hillun Garaztarra delako batek luze-luzia emanak...

        —Egia diozu Joanes...

        Eta, hola azkenik mintzatu zitzaiotenaren aintzinean xutitu ziren gure adixkideak oro. Etxeber omoniera, brixtakoan bethi bezala heienganat jinik, han zuten ondoan, bere ile kuzkurrak kapeluaren azpitik jalitzen zitzaizkola, sotana gerruntzeraino altxatua, kurutze bat gerruntze hartan trebeska emana, bere begi erneak alderdi guzietarat zerabilzkala.

        Bordes omoniera 34garren erreximendurat zonbeit hilabethe hartan iraganik, Bergey apheza aldiz 18garrenerat, 49eko omonier egina zen Etxeber bikarioa. Eta maitexko zuten eskualdunek beren omonier berri biphila, maitexko zituzten haren solas-aldi erne, zaintsuak.

        Hirri bat bere ezpain meheetan, Joanesi mintzo zitzaion beraz:

        —Egia diozu, Joanes. eskualdun soldado batzuk egin dute, lehen, aiphatu duzun balentria. Eta badut uste, denbora aski laburrik barnean, itzuli bat eginen duzuen, zuek ere Eskual-Herrian. Bainan, treinez eginen duzue, eta ez oinez; ez zaut hatik iduri pilota partidarik eginen duzuela Lekumerrin edo Senperen, zuen xokoaz sobera goxatu nahiak izanen zaiztelakotz.

        —Baditake orobat, jaun apheza... Bainan igual du, gerla laster agian bururatuko zitzaukula baiginauden, debruak joan ditu beraz gure ametsak. Adio gure mandoa! Permisionez etxerat! Molde hitsa hoi, laster eta behin bethikotz harat itzultzeko, aiphatu gure xokoetarat!

* * *

        Uztail-aboztuak, buruila ere iragan ziren bizkitartean, nehor herrirat hegaldatu gabe. Sukar bazuten orok beren bihotzetan, eta permisioneaz bertze solasik ez zen erreka-ziloetan eta pausa-lekuetan.

        Lur huntako gauza guziek bezala, bere on gaitzak bazuzkeen aiphatu permisioneak. Herritarrendako zorionik baizik ez ziteken buru hortarik eta maitetasun gehiago ekarriko zioten gero, hiratuak, dena erhauts eta lohi ethorriko zitzaizkoten gudularieri.

        Bainan, bardin zuhur othe zen gudulari horientzat? Urthe oso bat hala iraganik gabezia eta neke guzien azpian, heriotzearen menean bethi eta odoletan erori hainbertze lagunen erdian, ez othe zitzaizkoten zainak ethenduko, bihotza ttikituko eta ahulduko?

        Dena bere loriari, soldadoa guti grina zen hortaz; bainan kexu ziren aintzindariak. Sekulako matrikulaeta zinfoniak behar ziren permisioneaz jabetzeko; eta nehor ez ziteken urrunt su-tokitik, herriko bi jaun bederen hartaz berme eman artean, berriz gerlarat itzuliko zela.

        —Briepolatu! Berek emain ere diauie, Orionen gaindi, mugaz bertzalderat juaiteko gogua.

        —Ba eta bertze batzuk zainduko ditie gure aita-amak eta haurrideak, Lekumerri eta Senpere! Utzkik, utzkik koko-beltz horiek haraino joaitera!...

        —Hala duk hori ere, Piarres. Silentze dans lé rang, Joanes!

        Urria jin, urria joan, udazkena iragaiten ari zen holaxet, Eskual-Herrian, usoak bazoazin, hegalez zaflaka, gerlarik ez balitz bezala ez-axolatuak, tiro bat ondotik ez zutela, edo sare-kolpe baten firrinda sumatu ere gabe. Omia-Sainduri lau egun lehenago, Piarres, Joanes eta Jérôme, heien lagunetarik bat, xoria bezen alegera, Fismetik airatu ziren azkenean, lau egun labur eta luzeendako!... Pariserat joaiterik ez zuten, haizu ez zitzaiotelakotz. Bainan, zer zoakoten? Eta bertzalde, hirriz Piarresek ziona:

«Doniane ez othe zen Petit Paris;

Bayonne son écurie?»

* * *

        Eta holaxet heldu ziren bide luzean, unhatuak eta umatuak, erditan lokartuak, luze luzea etzanak. Hainbertze gau hetako loak oro ez othe zituzten hartzekoak alabainan? Frantzia behereko ixiltasunaz eta bake handiaz zozotuak bezala heldu ziren...

        Non ziren bada kanoi-peza handiak eta ttikiak, non mitralleuza errabiatuak? Eta lo pisu-pisu batetarik atzarri zirelarik, begiak torra eta torra emaiten ziren lehenik, kanporat beha eta beha. Hantxeko alhor hek, zelai handi eta nasai hek oro, zertako ez ziren bada obuzek uzkailiak? Bertzerik ez zuten eta ikusi hamahiru hilabethe hartan!... Berak zer ari ziren, bagon-gurdi handi hartan? Non ziren erreka-ziloetako pezoin usainduak, non beren xixpak? Etxe hek oro zertako zauden oraino xutik, lurrerat abian izaiteko orde, Oulchen, Glènen, Maizyn bezala? Eta jende hauk zer ari dire, panpinaturik oro, lohia lephoraino sartu ez balitzaiote bezala gerlarieri negu guzian?

        Emazteki hauk, neskatxa hauk hunaraino ethorriak, beren irin eta mirailak eskuan? Gerlarik ez othe da? Gerlarik ez othe da izan batere, eta amets egin othe dute guduan zirela hamabost hilabethe hartan, eta milaka milaka gizonak han erori direla?...

        Zer ari da jandarma hura, hantxet, geldi-toki edo gara buru-buruan, argi-argia bere oinetakoak, argi-argia bere gerriko uhala eta botoinak, kepia galonez gaineraino josia? Joanes, beltz-beltza bere hogoi egun hartako bizarrarekin, hori-horia eta zuri-zuria bere urthe hartako erhauts eta lohiarekin, bi plegu egiten da bagoneko athe-leihoan, athe-leiho guzia berak hartzen duela. Hain xuxen treina abiatzen da, eta huna Garaztar debrua, jandarma ederraren aintzinean iragaiten ari:

—Dis-donc, lé cogne; il y en a révu d'instalache?

—???

—Passe à moi lé zirache, et à Piarres aussi...

—???

—De quel réchimane tu es?

—???

—Il y en a beaucoup dé perte dans ton réchimane?...

        Ahoa zabal-zabala, bere muztatxa handiak baino handiagoko begi batzu errabian biribilkatuz, jandarma, ukhamiluak bildurik, hantxet zagon garaztar haga luzeari beha.

        Piarres, gerruntzetik lothurik, tira eta tira ari zitzaion aldiz bere lagunari:

        «Debru gizona! Haugi hunat edo ez gaituk hirekin herrirat helduko!... Gizon prestuak dituk jandarmak!...»

        Noizpeit biratu zitzaion beraz Garaztarra. Eta bere begi ttikiekin, bere aho alimalearekin hirriz ari zen goxoki:

        «Halauk eta! Bere ziraia okaztagarriarekin nardatu ere nik, senpertarrek diozien bezala. Hortxeko andere horrek bere irinarekin bezenbat nardatu nik harek bere ziraiarekin...»

        Eta delako andere irinduari Piarresek ere behaturik, hirriz ari ziren orai bi adixkideak.

        Eta bere irin xuriaren tartetik, poxi bat gorriturik halere, erasian ari zen anderea:

        «Oh! ce qu'ils sont malpropres, ces soldats! On ne pourrait pas leur faire prendre un bain, avant leur départ pour cette honteuse permission?...»

        Zorionez Joanesek, Piarresek eta heien lagunek ez zioten behatzen ere gehiago!...

* * *

Beren bizitze berriari poxi bat gehiago eginak orai, heldu ziren, bethi heldu, Landesetako pino-oihanen erdian hunarat, beren jateko ondarreri lothuak, xahakoari azken hatsa edekitzen ziotela. Arratsalde aphala zen.

        Betbetan, xahako hori eskuetan altxatua oraino zaukala, gelditu zen Piarres, eta Garaztarrari zimikoan besoa hartzen ziola, ikare batekin mintzoan, erraiten dio:

        «Larrune! Joanes, Larrune!...»

        Eta hitz bat gabe gehiago, ixil-ixila beha zagozin hiruak; eta jauzika bulharretan eman zitzaizkoten bihotzak... Egia zion Piarresek. Heieri beha hura ere, Larrune jalia zen, han, urrun, aldare handi bat iduri, Eskual-Herri guziko koloreak eta usainak oro bilduak balitu bezen eder...

        Eta orhoitu ziren hiruak, hamabortz hilabethe lehenago, Pabeko bidean, azken aldikotz hola-hola ikusi zutela mendi maitea, heieri agur erraiteko goiti aski ezin altxatuz ari zela... Orai, aintzinerat heldu zitzaioten, bere haurrak besarkatu nahi izan balitu bezala...

        Handik oren bat gabe, karraskan sartzen ari ziren Baionan.

        «Bayonne! Bayonne! Dix minutes d'arrêt!...»

        —Errat, to, Joanes, haugi gurekin Senpererat; Oihanaldean orok ezagutzen haute gaur-gero, eta badukek begitarte... Bihar segituko haut Uztaritzerat, gure etxeko karroarekin.

        —Ez, Piarres, ez! Ama bat badiat nik ere, eta oren gutiegi diauk lau egun hotan, hetarik bat ere Uztaritzeko bidian hik eta nik galtzeko. Goraintzi Oihanaldekoeri, eta erreek, hire ezteietako, sinfalt han izain dela Joanes Garaztarra. Ikus artio, Piarres, hemen berian, gibeleratekoan... Dihizira hori betherik ekharrak eta xahako hori ere ba; zerbeiten beharra izain diuk, bihotzaren phizteko. Ikus artio, Jérôme, bi xahako ekharzkik hik ere, baten orde...

        Eta, Baionari behako bat eman ere gabe, ederra ezin gehiago bere philda hits eta loriosetan, bi jauziz igan zen Garaztar maitea Doniane Garazirat buruz jada abian zen trein ttiki koxkorrera...

* * *

Ilhuntxea zuten Jérômek eta Piarresek, Donianen, Goñiren etxean pinta bat husturik, banpa-banpa Senpereko bidea oinez hartu zuteneko. Ixil-ixila heldu ziren orai, Azkaine eskuin utzirik, Mingotenian barna, Lizardiko parrean hunarat, ilhargi eder batek argitzen zituen gauza guzieri beha, beren herriko zerez begiak ezin aski asez.

        Huna Ibarrongo argiak... «Adio Théophile!» Bainan, ez dira nehon sartzen, ez eta ere, lehenago Gaxienek bezala, «une boîte d'eau-de-vie» frantsesez galdetzeko. Nahiago lukete etxean!... Hara, hain xuxen, Olhaso-kaskoa, hara, kasko hartan, Oihanaldea... Pil-pil egiten dio Piarresi bihotzak. Huna hortxet Senpereko karrika, huna eliza zahar maitea, Jainkoaren itzal handi bat bezala, bere dorre zabala aintzin, herriaren zain kurumilkatua. Zoin eder zaizkoten hoik oro, ilhun airetto batekin, ilhargi-xuritara!...

        Zaldubian dira; Urgurin gaindi joan behar da Jérôme, ibar muthurrean altxatzen den etxe xuhail pullitera:

        —Ikus-arte, Jérôme; etzi arte! Omia sainduz, elgar atxemanen diagu, eliza ondo hortan. Goraintzi guzieri hire etxean.

        —Ba; ikus arte, Piarres, eta goraintzi hik ere Oihanaldean.

* * *

Hil-herrietako athe handiaren aintzinean othoitz bat eginik, Dolabaratzeko landan harat badoa orai, urhatsa bethi eta biziago. Mendealak emaiten du guti aski, eta aldapari lothu deneko, xakur-sainga bat sumatzen du, bertze mila saingen artean bethi ezagutuko zuena: Xuriko!... Eta hogoi urhats berak egin ere gabe, gainean zuen xakur maitea, lanik aski baitzuen muthil gazteak, haren beso eta musu erhotuetarik bere buruaren begiratzeko.

        Bainan Xurikoren sainga mixteriozkoari oharturik hek ere, Gantxume, Ganix, Frantxa eta Xaneta, jauzteka heldu ziren ipularrean hunarat... Eta, Piarresek ez zakien gehiago zeri eta nori buru egin... Xakur eta jende, orok, oihuka, xanpaka, setiatua zaukaten; eta besorik aski ez zuen muthiko prestuak, ororen aski laster besarkatzeko. Hirri eta nigar, orotarik bazen han. Eta, bere bi arreba ttikiak sorbalda gainean, Xuriko lehen, Ganix eta Gantxume ondotik, oro bazoazin, Phesta-Berriz bezala, proesionean...

        Athean hunarat lasterka, heldu ziren aldiz ama Gaxuxa eta Marie arreba; eta Pazko goizean lehenago bezala, Jon Doni Joane, gaztena, aintzindu zitzaion Petriri, zaharrenari. Bainan, Pazkoz Jon Doni Joanek Petri bezala, ez zuen Mariek ama igurikatu; eta bere bi besoak Frantxaren eta Xanetaren gerruntzen tartetik luzaturik, musu eta musu ari zitzaion anaia handi maiteari...

        Eta ama han zen orai bere semearen aintzinean... Parrapatakan, lurrerat erdi-utzi bezala zituen Piarresek bere arreba ttikiak, eta, hitz bat erran gabe, elgarri lothuak han zauden ama-semeak... Hedoi beltz handi baten azpian bere burua gordetu aintzinean, ilhargia maiteki beha zagon zeru gainean.

        Eta orai, zorionak lehertu balu bezala, bere seme handiaren beso-gainean finkatua, ama heldu zen urhatsean...

        Athe-alazean, aita xutik han zagon, begiak argi-argia, ezpainak ikaran. Doi-doiako bat baztertu zen Gaxuxa, eta bi gizonek elgar besarkatu zuten, han, Oihanaldeko lorioaren azpian... Frantxa, Xaneta, Gantxume, Ganix bera, jauzteka, putinka ari ziren sukalde handian. Marie jada lothua zen, lazari beheiti dilindan zagon xingar-azpiari...

        Eta gero, Piarres, jan eta edan ari zen, buruz-buru bere aitarekin; eta nahiz jadanik afalduxea zen, Thomas berriz lothu zen xingar zafla eder bati, bere Piarresek bezala egiteko. Etxe-arnotik ari, mathela koskoak gorri-gorria, bata bertzea bezenbat baziren aita semeak.

        Otruntza bururatu ondoan, xixtuka kanpoan mendeala ari zela, supazter inguruan oro eman ziren; eta Piarresek ez zerabilkan mihia aski zalu, guzien galdeeri betan ihardesteko... Hango berrien emaiten ari zen orai, itsusienak eta ilhunenak beretzat begiratuz. Haren belhauneri xutik egoki, Frantxa eta Xaneta Phesta-Berrietako bi aingeru bezen prestu zagozin, beren Piarresi aho-xilora beha eta beha. Ganix eta Gantxume, burdinazko kaska eskuan harturik, haren aztatzen ari ziren; eta, Marie, oldarrean jada heldu zen neguaz orhoiturik, hirriño batekin Lizartzako berriak emaiten ziozkala, Piarresen galtzerdi lodi batzuen egiten ari zen. Thomas, bere pipa ezpain-xokoan hiltzerat utzirik, herioaren erresuma izigarria hainbertze luzaz ikusia zuten eta hango gauzez zola-zolaraino betheak ziren begi heier beha zagon, ixil-ixila. Harat hunat zabilala, amak intzire bat bazuen, bere Piarres ederraren philda hitsak, haren foltsu zimurtuak eta mathela-xilo sartuak ikus eta. Eta nehor ez zen orhoit gehiago orenak aintzina bazoazila.

        Bizkitartean, gau-erdiek jo zuten urrun, eliza-dorrean, eta ikaratu bezala zen Gaxuxa:

        «Hots, haurrak, gau-erdi huna non bildu dugun. Goazen oherat! Zenbat unhatua den Piarres ahantzixea ginuen guziek... Aspaldiko orde, bere ohean lo eginen du gaur; eta Jainkoak barkatuko ahal dauku othoitz labur bat baizik ez baitugu arrats huntan eginen Oihanaldean! Hamarreko bat erranen dugu bakarrik, gure Piarres hemen dugula gurekin!»

        Eta, oro zoin bere ganbaralat joanik, amets goxoenez bethe zen gau hartan Oihanaldea...

* * *

Biharamunean, eguerdi arte lo egon zen Piarres, eta xitun ibili ziren guziak Oihanaldeko sukaldean, muthil maitearen ez atzarrarazteko; Xuriko bera ixil-ixila egon zen, sainga bat ere gabe.

        Bazkari bat onttoa moldatu zuen Gaxuxak, eta kafeak eta oro hartu zituzten guziek, Piarresen ohoretan. Bazuen oraino zer konda bezperan eman berrien gainera, eta Joanes Garaztarraren atheraldiez hirri bat baino gehiago egin zuten guziek.

        Arratsalde erditan, Piarres xutitu zen, bazterrak ikusi beharrez, eta Lizartzakoeri agur bat egin behar ziotela, gehiago igurikatu gabe. Eta hirriño bat egin zioten Gaxuxak eta bertzeek.

        Hegoak emaiten zuen. Landaz landa, alhorrez alhor, ibili zen beraz bera bakarrik, xoko guzietan gauza guzieri ohartua. Haren aintzinean, zapartaka bazabilan Xuriko. Mahasti bixkarrean gelditurik, Senpereri beha eta beha egon zen, Olhaso, Olha, Amotzeko xoko bat, Plaza, Hergarai, Urguri, Artzirin, Helbarron aintzinean zituela edo sahetsean, ezker eta eskuin. Herriko bixkar pullitak miatu zituen begiez eta Larrune handi maiteari, behatze luze-luze bat eman. Zoin eder ziren bazterrak!...«Zoin eder Udazkena, gure herrietan,

Hegoa firurikan mendi-bazterretan!

Odola harrotzen du orori zainetan:

dantza piko bat niro eman lorietan!

Mendian, Jainkoari hurbil da artzaina,

iratze ederrenen erdian etzana;

ardiak han badauka sorho gizenena...

Otseho zalurikan doa harat-huna.

Gaztainak hirriz daude, ezpainak ageri;

panpaka hagak ditu lurrerat ixuri.

Iratze-gorri pean, kasu onjoari,

brosta barnean aldiz, lo den herbiari!

Miñauta, uso handi, kalla'ta utarda,

mota guzietarik ororentzat bada;

tiroaren ondotik tiroa entzun da...

Ihaztaria, sarri, badukek zer konda!Huna orai lertsunak, karranka handitan,

errebelatuak, han, zeru-gorenetan...

"Lertsuna lerro-lerro, lerro-lerro betan!"

Arbi-jorratzaileak heier so landetan...

Segadetan xoria, lephotik hartua,

dilindan horra non den hortxet urkatua:

xori-berriketari, hanbat maitatua,

kanta-zaguk, gaixoa,... hire hil-kantua!»

J.B.

        Eta, panpaka, hain xuxen, Olhaso-kaskoan, gaztaina-arthikitzaileak sumatzen zituen Piarresek. Lertsuna bi lerro, beren kapitaina aintzinean, xori handi baten bi hegal luzeak iduri, hantxet bazoazin Ibarburuko kaskoan harat. Eta iduritu zitzaion Piarresi, arbi-jorratzaileak, lertsunari bezenbat, hari beha zagozila landetan.

        Bazter xoragarri hetaz guziez begiak aserik, Piarres itzuli zen beraz eta abiatu Lizartzako aldera...

        Marxukaz bethe sasi batzuen tartetik bazoan Piarres; eta, hain xuxen, pegar bat buruaren gainean, ithurrotxetik heldu zen... Goaña Lizartzakoa.

        Neskatxak ikusten ez zuela, hari beha zagon Piarres, hari eta haren sasoin maiteari. Bi plegu besoa egina, esku bat pegarraren giderrean, arin-arina, hatsak batere penatzen ez zuela, hurbiltzen ari zen beraz Goaña, iguzkiaren argi guziaz inguratua. Eta bertze gazte batzuen irin, tinta eta panpinkeriez orhoiturik, hirri goxo bat bazuen Piarresek, Lizartzako andre-gaiaren lañotasun ederrari, haren maitetasunari behatu eta.

        Elgarri zonbeit urhatsetan ziren orai, eta Piarres orhoitu zen, intha hartan berean, Goaña nola doi-doia eskapatu zen, goiz batez, Gorriaren adar xorrotxen tartetik...

        —Agur, Goaña,

        —Ori!... Agur, Piarres! Eta, zuen xakurraren sainga bard-arratsean entzunik, zerbeitek erraiten ere zautan zorion bazutela Oihanaldean...

        —Zerbeitek? Ba othe, Goaña? Bainan, nere ethortzeaz bertzerik bazitekela asma zindezakeen...

        —Ez, Piarres ez! Xuxen ari nintzen, hor zarenaz geroz!

        —Ba, hemen naiz, eta, beharbada, zuri eta zuk etxetik urruntzean eman medaila bati esker, bethi nerekin baiteramat geroztik.

        —Baditeke orobat, Piarres. Hala, hala, medailaz bertzerik ere bazinuen ondotik: Oihanaldekoen eta Lizartzakoen amodioa eta othoitzak... Bainan, goazen etxerat; loriatuko dira Lizartzan zure han ikusteaz. Aski maiz aiphatzen zaitugu gu-tartean eta beltzuririk gabe batere...

        Eta, Eliezer eta Rebecca lehen bezala, Piarres eta Goaña bazoazin, Goaña bethi bere pegarra buruan; eta Lizartzan sartzean, Piarresi gogorat heldu zitzaion, Jainkoak hala nahi balinbazuen, egun batez oraino, biak betan iraganen zirela Oihanaldeko athean, bainan, egun hartan pegarraren orde korona xuri bat bazukeela Goañak buruaren gainean...

        Eta, Lizartzan arratsalde hartan egin zioten ongi-ethorriak gehiago oraino finkatu baizik ez zuen muthil gaztearen amets garbia...

        Omia Sainduko ezkila-handiak, ozen-ozena, agintzaz betheak ari ziren herrian, Piarres etxerat itzultzearekin; eta, han, zeruan, iguzki-sartze bat bazen, ortz-adar ederrena baino ederragoa, Eskual Herrian bakarrik ikusten ohi diren bezalakoa.

* * *

Biharamunean, bortz orenetako elizarat jo zuen jaun erretorari kofesatzeko eta haren solas bihotz-altxagarrien hartzeko.

        Aphez bakarra izanez herrian, bazuen lan erretorak. Bainan, bizpahirur egun hetan lan handiari lothurik, oro bururatu zituen; mundua han zen kominiatzen, lehenbiziko meza ederrean: zazpi-zortzi ehun gizon eta emazte hurbildu ziren mahain-saindurat. Eta, nigar goxoki egin zuen Piarresek, herri guzia kantuz eman zelarik, eliza zaharrean:

«Zeruko dohatsuak, zer ari zarete?

Atsegin erdian zaretea othe?...»

        Oi mezaren ederra eta kominionearen goxoa, goiz hartan, herrian gelditu gehienen erdian!

        Mezatik lekora, adixkide multzo batek hartu eta eremanik, Santiagotegirat trikatu zen Piarres, eta begitarte izan zuen ororenganik!...

        Arratsaldean gero, hilen bezperak akabatzearekin, Senpere guzia bi lerrotan bazoan hil-herrietara, bethiko proesionea egin beharrez. Pettan, klabera, han zen jada, Ehaltzeko landa sainduan, eta karrika-hastean doi-doia sartua zen aldiz apheza, azken-azken lerroekin. Arrosarioak eskuan, bildutasun handienean, bazoazin oro, konfardietako banderak eta hil-oihalak erdian:

        «O Christe, Salvator mundi, exaudi preces nostras!»

        Hil-herrietako kurutze handiaren inguruan bildu ziren guziak; eta hil-hobi heien ororen erdian, heien gainean kasik, gain hartarik beha zauden arima gaixoez mintzo zen jaun erretora, mintzo herriko etxe xurietan, edo han, su-tokian, erreka ilhunetan erori senpertarren arima girixtinoez. Eta nigar bazen begietan! Bainan, nigarren tartetik, zerua ikusten bezala zuten begi hek, eta zeru hartan bizirik ikusten ere zituzten hola aiphatu ziren hilak...

        Ixil-ixila orduan, joan ziren guziak, zoin beren familietako hil-harriaren gainean othoitz labur baten egitera. Eta lehenagoko gizon edo oraiko kurutze berri, harri hek ederrak ziren tenore hartan, lorez oro estaliak, eta soineko beltxetan eman haurride hetaz hala inguratuak!

        Eta, orai, kurutze zilarrezkoaren gibeletik, lerroan bazoazin elizarat Ama-Birjinaren litaniak errepikatuz:

        «Consolatrix afflictorum, ora pro nobis!...»

        Gaua heldu zen mendi handier behera; eta handik oren erdia gabe, xortaka, xortaka, eta ilhun-ilhuna, hil-zeinuak hedatu zituen Piarrex zaharrak herri guziaren gainera. Eta senpertarrak oro bildu ziren beren etxetara, bihurgune batean, arima herratu zonbeit, uste gabetarik atxeman beldurrez... Ilhun-zeinuetarik harat, gogo arimen gaua zen Eskual-Herrian, alimaleak eta oro heia guzietan mintzatzen diren gau mixteriozkoa...

* * *

Goiz-aire jeiki zen Piarres biharamunean. Heian itzuli bat egin zuen, eta lehenagoko Piarres aurkitu zen berehala, etxetik sekulan urrundu ez balitz bezala, behi bati fereka bat eman, bertze bati taflako bat lepho gainean. Alimale xahar guziek laster ezagutu zuten, begi handi maite batzu harengana itzultzen zituztela, buztana harat hunat zerabilkatela. Muu eta muu ari zitzaizkon, etxetikan urrun, hainbertze luzaz zertako egon zen galdegin nahi baliote bezala.

        «Ba, ba, gaizoak, hemen nauk, hemen, zuen bethiko Piarres...»

        Eta Gorria, bertzeak ere baino gehiago ferekatu zuen, beharbada lehenagoko intha hertsian gerthatuaz orhoiturik berriz oraino.

        Hainbertzenarekin, athorra-mahunketan sartu zen Thomas, oihuka eta alegeraki ziolarik:

        —Lau egun... ephe labur dituk, Piarres, lanari hi egun lotzeko. Gaineko landara bagoatzik Ganix eta biak.

        Lizartzakoez bertzerik baduk auzoan; itzuli bat egin baheza beraz hor gaindi?... Auzotegiaz maiz behartzen gaituk orai kasko hautan.

        —Hala hala da, aita. Banoa, Ibarburuan harat, Olhasoko etxe hoietarat. Sarri arte.

        Eta joan zen Piarres...

        Arratsaldean, bi orenak irian, keetan hunarat heldu ikusi zuten jaun erretora. Makila bat eskuan, Xurikori kitzikan ari zitzaion; eta xakurrak, adixkide bat sumaturik, mehatxu baino maina gehiago egiten zion aphezari:

        «Xuriko! Hean hortik!»

        Eta oro xutitu ziren sukaldean, Thomas bazoala bide-erdi, athetik harat, jaun erretoraren aintzinera:

        —Jainkoak dautzuela arratsalde on, Thomas, Gaxuxa; zueri ere haurrak!

        —Bai eta zuri ere, jaun erretora!... Sar zaite, sar; etxe-arno xorta bat orok edan behar dugu, Piarresen osasunari eta haren behin-bethikotz etxerat itzultzeari.

        —Orobat, Thomas, nahiz ez dudan egarri handirik bildu bide hortan.

        Sartu zen beraz erretora eta jarri ganbara batetarik Gaxuxak ekarri kadera ederrean. Eta, solas eta solas arizan ziren gizonak, ixilik zaudela Ganix, Gaxuxa eta Marie, ixilik ere Gantxume, Frantxa eta Xaneta, eskolarat behar zutela orori ahantzarazi nahiz. Luzaz aiphatu zituzten hango erreka-ziloak, alemanak, eskualdun soldadoak, omonier aphezak. Nigar bat jin zitzaioten guzieri, Paul eta Philipe gaixoez mintzatzearekin.

        Oren bat oso osoa iragan zen holaxet, eta gero, xutitu zen apheza:

        «Thomas, ez dut ahantzi behar zertarat ethorria naizen gaur Oihanalderat; Piarresen ikusteaz bertzerik behar dut egin; goazin orai kataminetarat.»

        Eta Thomas, Piarres, bazoazin erretorarekin behereko arbi-landa handiari buruz. Erramu-aldaxka bat esku batean, ur-benedikatuz betherikako untzi bat bertzean, heien ondotik heldu zen Marie.

        Landaren erdirat heldu izan zirelarik, gelditu zen jaun erretora. Supeliza xuri labur baten gainetik eman zuen estola urdina, eta hasi zen bazterren benedikatzen:

        «... Preces nostras... exaudi, ut qui juste pro peccatis nostris affligimur, et hanc vermium persecutionem patimur... liberemur... Tua potentia nobis peccatoribus concede... quatenus hos pestiferos vermes per nos... maledicendo maledicas, segregando segreges, exterminando extermines...»

        —Jaun erretora, jaun erretora, badoazi; behazu hunat...

        Oihuka hola, Marie ari zen... Har beltz itsusi batzu, arrantzariek amuaren buruan erabiltzen dituzten harrak baino handiagoko har beltz itsusi batzu, ehunka eta ehunka, punpilka bazoazin, iduri hosto-pean, lurrean suntsitzen zirela guziak...

        Xutik, buru-has, Thomasek, Piarresek ez zuten hitz bat athera; eta, jaun erretora, doi-doiako bat begiak bazterturik, aintzina ari zen, Trinitate Sainduaren izenean airea benedikatuz:

        «Exorcizo vos pestiferos vermes, ut confestim recedatis a campis, sed ad ea loca transeatis in quibus nemini nocere possitis,... ut, quocumque ieritis, sitis maledicti, deficientes de die in diem in vos ipsos et decrescentes; quatenus reliquiae de vobis nullo in loco inveniantur, nisi necessariae ad salutem et usum humanum.»

        Ur benedikatua arthiki zuen gero alderdi guzietarat, untzian gelditua zen ondarra ere ixuri lurrera, eta bere estola-supelizak liburuarekin bildurik, erran zioten hirueri:

        «Iduri luke Jainko maiteak behatu diola gure fedeari; ezen, huna azken kataminak badoazila bertzeak joan diren toki madarikatuetarat... Agian alderat, bethikotz! Ordu ere zen zuen arbi gaixoarentzat, dena zilo eta firu baizik ez baitzen gehiago...

        Nik egin dudana, Thomas, ez da sakramendua, bainan bai sakramentaletarik bat; indar handikoa hatik, fede hazkarrarekin baliatzen duenarentzat. Borthitza ere da othoitz hori eta Jaun Aphezpikuaren baimenarekin baizik egin ez dezakegun othoitza. Bainan superztizione bat litake, othoitz hori egin eta, bethi-bethi harrak suntsitzen direla uste izaitea. Maiz hola gerthatzen dela, ba, nahi dut; bainan ez bethi. Nolakoa den gure fedea, nolakoa bereziki Jainkoaren nahi saindua. Guri da galdegitea, Jainkoari aldiz gure entzutea, gaur egiten gaituen bezala...

        Oxala alemanak hola ihesari eman balite, han, zuen pezoin izigarrien aintzinean!

        ... Izan ongi, Thomas. Emazu esku, Piarres; zaude bethi bihotzdun! Lagunduren zaitugu hemendik; eta orhoit zaite, gauaz eta egunaz, Jainkoari zuetaz norbeit mintzatuko zaiola bethi Senperen.»

        Eta, zalu-zalua urrundu zen erretora, landaren kaskoan hari beha oraino zagozila bi gizonak...

* * *

Laugarren eguna jada! Zoin laster doazin orenak, hemen, herrian! Luzeago joaiten zaizkote han, erreka madarikatuetan! Bihar goizean urrundu behar! Bihar goizean utzi behar Olhaso-kaskotik ikusten dituen bazter maiteak! Zoin eder bazter hoik oro! Zinezko San Martinetako uda lilluragarria!... Eta, handik ezin mugituz, deneri beha dago, begiek ikus-ahala urrun.

        Bizkitartean, jautsi behar du eta jausten da: bere senpertar hango lagunen etxekoak eta haurrideak ikusi nahi ditu orai. Eta zalukara badoa, inthaz-intha, landaz-landa, jende gaixoen etxeetan bihotza phizten diotela orori, berak duen baino ere kar gehiago bertzeeri emanez. Bainan, berriz oraino erraiteko, holako gezurrak ez othe ditu Jainkoak errexki barkatzen?...

        Ilhuna baino oren bat lehenago, etxean da berriz ere. Bertzeak oro landan izaki, lanean ari bakarrik atxemaiten du Gaxuxa. Ez du aithortuko, bainan, loria bat zaio Piarresi, buruz-buru, hantxet, amarekin egonen baita oren oso bat. Oi, oren goxoa, mila zerez ama semeak mintzo direla, biharamunean urrunduko dela semea batek bertzeari ahantzarazi nahi liokela!... Haur jostetak egiazki, bainan zoinen hunkigarriak!...

        Gero, berant arte arras, bihotzak tinko-tinkoa guziek, solas eta solas egon ziren gau hartan, Oihanaldeko sukaldean. Noizpeit joan ziren oherat, ... eta, biharamunean, lo-kuma bat doi-doia eginik, goizik biziki jeikiak ziren oro.

        Nigarrak ez zabiltzan urrun; bainan batek bertzeari heien gordetzeko indarrik aski izan zuten guziek: urrundu behar zen; ez ziteken bertzela. Ilhundura bazen bihotzetan, bainan ez lehenbiziko urruntze ustegabeko hartan bezenbat kirestasun...

        Oro besarkaturik, berri-berria kasik amak ongi xuritu soinekoetan, bere etxe maiteari azken behatze baten egiterat menturatu ere gabe, kurutzearen seinalea eginik, haia-haia inthari beheiti, urrundu zen Piarres. Eta bigarren aldikotz, hustu bezala zen Oihanaldea... Piarresekin, haren segi, Ganix bazoan aldi huntan, eta Donianeraino.

        Hitzartu bezala, Zaldubian hartu zuten Jérôme gaizoa; eta urhats on batean, elhe arras guti zerabilkatela beren artean, bazoazin Ibarronen harat...

        Bi oren gabe, manua zuten bezala bere paperak garan zigilaturik, Ganixi azken musu bat emanik Oihanaldekoendako, azken agur bat Lizartzakoendako, trein luzean sartu zen Piarres. Eta orai, bazoan Baionarat buruz, bihotza dena Senpereko eta Olhaso kaskoko gauza eta jende maiteez mukurru bethea... Jérôme bera, hain jostakina eta maitea zelarik bizkitartean, ixil-ixila zagon bere bagon xokoan...

        Zorionez, Joanez Garaztarra heien beha zagon Baionan!...