Argitaletxea EDO!

11.
Ibilbide pertsonalak

      Euskal Herrian egon den talde dinamika dela eta, zaila izan da ibilbidea sareetatik kanpo egin duten artisten transmisioa ziurtatzea. XX. mendearen hasieratik, Juan de la Encina arte kritikariak La trama del arte vasco liburua idatzi zuenetik, hain zuzen, euskal artearen historia talde batzuen inguruan ibilitako artisten historia izan da. Gerora, 60ko hamarkadan, Euskal Eskolen Mugimenduarekin antzeko zerbait gertatu zen, eta zaila izan da talde haien barruan edo haiekin harremanetan egon ez ziren artisten lana eta ibilbidea ezagutzea. Ez horrenbeste erakusketak egin ez zituztelako, baizik eta zenbait garaitako artea artista eta talde batzuekin erlazionatu izan denez, izen batzuk kanpoan geratu direlako.

      Gainera, Euskal Herriko artean izan diren ibilbide pertsonal asko zailak direnez joera edo talde jakin batean sartzen, ahaztuak edo gutxietsiak izan dira, edo arazoak ematen dituzte, bederen, euskal arte modernoari buruzko irakurketa jakin bat egin nahi bada.

      Aurrerago aipatu ditudan emakume askoren egoera izan da hori: ibilbide pertsonala aukeratzea, talderen batean egon beharrean. Mari Dapena eta Maria Luisa Fernandez dira salbuespen bakarrenetakoak, talde bateko partaide izan ziren gutxietakoak. Eta hala eta guztiz, artista sareen protagonistak izan arren, bigarren mailako rola jokatu izan dute, azken hamarkadetara arte. Taldeei buruz ari ginenean lidergoari buruz esandakoek hemen ere balio dute. Ez dirudi emakumeen interesa lider izatea edo arte mota batzuen bultzatzaile izatea izan zenik. Ibilbide pertsonalagoak egin dituzte, besteengan eragin nahi izateko asmorik gabe, zeharka eragin handia izan badute ere.

      2014an Gasteizko Arte Ederren Museoan antolatu zen «Bilbea eta hari askeak» erakusketaren katalogoan adibide modura Fernando Amarika hartu zen, XX. mendearen hasierako ibilbide pertsonalen arazoa azaltzeko. Gasteiztar pintorea aztertua zeukan Juan de la Encinak, haren lanak euskal arteko obren bildumetan zeuden, baina ez zuen txokorik aurkitu arte kritikariak euskal arte modernorako ehundu zuen La Trama liburuan.

      Amarikaren ibilbidea oso pertsonala izan zen, beste artistena ez bezalakoa: autodidakta zen, taldeak eta erakusketak sustatu zituzten gune artistikoetatik urrun ibili zen... Eta litekeena da horregatik izatea hain zaila haren obra talde batean edo bestean sartzea.

      Berandu heldu zitzaion bokazioa, 30 urte zituela hasi baitzen margotzen. Gainera, ohiko prestakuntza artistikorik ez zeukan. Eta baliteke bi arrazoi horiek artista taldeetatik urruntzea; adibidez, Parisen Durrioren inguruan bildu zirenetatik (hasi Zuloagarekin eta buka Urrutiarekin), edo geroago, Bilbon Euskal Artisten Elkartera bildu zirenetatik.

      Dirudienez, 1900ean joan zen Amarika lehenengoz Parisera, 34 urte zituela. Beraz, frantziar arte modernoak ez zuen eragin bera izan artista guztiengan; Arteta eta Maeztu, esate baterako, beraien ibilbideko aurreneko urteetan joan ziren Parisera, XX. mendearen hasieran. Amarikak pintura postinpresionistarekiko interes handirik ez zuen, itxura denez, eta horrek ere euskal artista modernoen taldetik aldentzen zuen seguruena.

      Azken finean, Amarikak ez zituen Paris edo Bruselako berrikuntza artistikoak aukeratu, eta paisaia akademiko berritua lantzen jarraitu zuen, bi pintoreren irakaspenei esker: Carlos de Haes eta, batez ere, Aureliano de Beruete; azkeneko horren pinturarekin aldera daiteke Amarikaren hasierako obra.

      Sorolla miresten zuen, eta zenbait hilabetean harekin egin zuen lan Madrilen. Miresmen horrek ere bere garaiko beste euskal artistetatik bereizten zuen, Regoyos eta Zuloagarengandik, adibidez, azken horiek ez baitzituzten inpresionismotik hartutako zenbait gauza onartzen, hala nola argia efektu moduan erabiltzea koadroetan.

      Amarikak gehienbat paisaiak margotzen zituen, eta horregatik, beti arretaz jarraitu zuen eredutzat hartu zituen artistek paisaia interpretatzeko zuten modua: lehenbizi, espainiar paisajismoa, Haesen eta Berueteren akademizismotik errealismora artekoa, eta gero, inpresionismoaren hedapena, Sorollarekin izandako esperientziaren ondorioz, argi efektu kontrastatuak erantsiz.

      Baina Parisera egin zituen bidaietan bertatik bertara ezagutu zuen inpresionismoa, beharbada lehenago ere bai Regoyosen bidez, eta Monet eta Sisleyrengan jarri zuen arreta, Haesen eta Berueteren errealismoari inoiz uko egin gabe. Sorollari bezala, Amarikari ere pintura soltea eta inpresionisten argiaren azterketa interesatzen zitzaizkion, baina ez pintura zientifikoa, ezta programa estetiko jakin batekoa izatea ere; hala, paisaiara gerturatu zen bakoitzean, osagai topiko bat erabili zuen beti, eta hori ez zen, adibidez, inpresionismoaren ezaugarri. Dena dela, 1900 ondoren Amarikak atmosfera sartu zuen bere paisaietan; baina, geroago, 20ko hamarkadaren inguruan, berriro galdu zuen.

      XX. mendearen hasierako urteetan pintore gehienen ibilbidea bezala hasi zena (erakusketetan parte hartu, salmentak, bidaiak gune artistikoetara, beste artistekin komunikazioa…), eten egin zen 1908 aldera, eta introspekzio aldia hasi zuen; aldi horrek 1923ra arte iraun zuen, Madrilen bere bakarkako lehenengo erakusketa egin zuen arte. Urte horiek oso interesgarriak izan ziren Amarikaren ibilbidean, bere pinturarako estilo pertsonalaren bila jardun baitzuen. Orduko obrak aztertu, eta ezagun da borrokan ibili zela: batetik, modu inpresionistako pinturarekin jarraitu nahi zuela dirudi, paisaia konbentzionalekin, argiak atmosferan zituen efektuak landuz, inpresionistek bezala pintzelkada soltearekin; eta bestetik, pintura materikoagoa ageri da, eta atmosfera eta kolorea jada desagertu dira. Hurrengo urteetan ere halakoak izan ziren Amarikaren koadroak, pintzelkada trinkoagoz eraikitako formaz osatuak.

      Orduz geroztik, aurreko urteetako paisaia lasai eta harmoniatsuak egin zituen batzuetan, baina baliabide plastiko adierazkorragoetarako joera izan zuen, hala nola kolore kontrasteak, kolore ia puruak, pintzelkada adierazkorren bidez eraikitako forma irmoak, gai piktoriko gogorragoak… Adibidez, interesgarria da ikustea nola utzi zituen pixkanaka Gipuzkoako paisaia berdeak eta nola hasi zen Arabako Errioxako paisaia lehor eta gogorrak margotzen. Gainera, hainbat aldiz margotu zituen ibai eta urmaelak gertutik enfokatzen hasi zen une horretan, eta hala, oso obra pertsonalak egin zituen, harkaitzek eta ertzek uretan zuten isletan oinarrituta. Era berean, une horretan gerturatu zen gehien Zubiaurre anaiek, Zuloagak eta, tarteka, Maeztuk berak landu zuten paisaia sinbolistara.

      Aldi horretan margotutako obrekin egin zuen Amarikak bere bakarkako lehenengo erakusketatzat har daitekeena; lehen esan dudan bezala, 1923an izan zen, Madrilgo Arte Modernoko Museoan. 1902tik 1922ra bitarteko koadroak erakutsi zituen; atzera begirako erakusketa izan zen, beraz, eta beranduxe iritsi zen, kontuan izanda Madrilen zer-nolako aldaketak ari ziren gertatzen urte haietan artearen eremuan. Kalitate handiko obra zeukan Amarikak, baina Madrilen erakusketa aurkeztu zuenerako nekeza zen haren lana aintzat hartzea; izan ere, Madrilgo kritikak ez zekien Amarikaren ibilbidearen berri, eta hark aurkeztutako pintura mota hura ordurako ondo gainditua zuten paisaia novecentistek, berritzaileek eta ukitu abangoardistagokoek (Benjamin Palencia, Cossio, Gezala bera). Beharbada garai hartako kritikari jantzienek horregatik ez zuen Amarikaren pinturarekiko interesik agertu; beste mota bateko esperientzia plastiko berritzaile edo abangoardistei begira zeudelako.

      Dena dela, Amarikaren paisaiak eta Etxebarriak urte horietan egiten zituenak ondo asko aldera daitezke, postinpresionismotik abiatu eta Juan de la Encinaren miresmena zuen pintore bat aipatzearren, eta ez dirudi alde handirik zegoenik obren kalitatean, nahiz eta alde handia egon bi pintoreen programa estetikoan. Fernando Amarikak kalitate handiko pintura garatu zuen; bere ibilbideko lehenengo etapan izaera kontserbadoreagoa zuen, eta bazirudien XIX. mendeko paisaia errealista berritzearren formula inpresionistetara jo zuten beste espainiar paisaia pintore batzuek XX. mendean hartu zutenaren antzeko bidea hartuko zuela. Ez zen hala izan, ordea. 1908tik aurrera haren lanak beste bide bat hartu zuen, eta Amarika paisaia sentitzeko estilo pertsonal bat bilatzeari lotu zitzaion. Bilatze horretan, hara-hona, inpresionismoaren proposamenei heldu zien batzuetan, eta ukitu erromantikoko beste bide batzuei zenbaitetan, paisaiarekiko bizipen espresiboarekin lotuagoak; hala, Amarikak bilatze horretan lortutako paisaia pinturak naturalismoak proposatu eta inpresionismoak berrinterpretatutako objektibismorantz jotzen du batzuetan, eta beste zenbaitetan, berriz, paisaiaren bizipen subjektiborantz, gogoeta estetiko pertsonalerako bide moduan, eta pintatze modu espresiboa ageri du halakoetan. Dena den, obra askotan bi aukerak uztartuta daude, baterako edo besterako joera handiagoa dutela. Laburbilduz, beraz, Gerra Zibilaren aurreko euskal artearen panoraman kontuan izan beharreko obra konplexua da Amarikarena, eta ez da hain erraza une hartako joera kontserbadorean sartzea.

      Egon ziren mende hasieran ibilbide pertsonala edo taldeetatik kanpo egin zuten beste artista batzuk ere Euskal Herrian. Horietako bat dugu Benito Barrueta, pintorea. Hark ere hasierako euskal artista baten ohiko ibilbidea egin zuen (Madril, Paris, AAVren erakusketa aretoa…), baina 1914tik aurrera, artearen munduko kanpo eraginik nahi ez, eta bere baitara begira egin zuen lan, Bermeo jaioterrian.

      Denboran jauzi egin eta 60ko hamarkadara jotzen badugu, mende hasierako egoera haiek beraiek errepikatu egin zirela konturatzen gara. Ibilbide pertsonalago baten aldeko hautua egin eta Euskal Eskolen Mugimendutik kanpo geratu ziren artistek ez dute besteek izan duten osperik izan. EEMn ibilitakoek ez zuten arrakasta itzelik lortu, gutxi batzuk kenduta (adibidez, Txillidak), baina gutxienez euskal artearen historiara pasatu dira edo nolabaiteko onarpena lortu dute gizartean: Oteiza, Basterretxea, Ibarrola, Zumeta… Aldiz, Gonzalo Txillida, Carlos Sanz, Maria Paz Jimenez eta Bonifacio Alfonso, besteak beste, ez dira hain ezagunak gaur egungo jendearentzat, ezta arte mundukoentzat ere.

      Garai hartako artisten adibide moduan Gonzalo Txillida ekarriko dut hona. Donostiako giro artistikoan zeharo murgilduta, bizitza guztia oinarrizko bilaketan aritu zen pinturaren bidez. Kolore argiek paisaien formak erretzen dituzte, gainazalak leunak uzteraino. 60ko hamarkadatik aurrera sakondutako estilo pertsonalean kolorearen bibrazioekin naturaren ñabardurak eta xehetasun txikienak harrapatzen saiatzen da. Isilik eta era barnerakoi batean beha, koadroak hausnarketa kontenplatiboak bihurtzen dira, zen filosofiako lorategien antzera. Hondarra, urak moldatutako hondar bideak, mendi lanbrotsuak, lainoak lausotutako zuhaitzak, ia abstraktuak bihurtzen diren zeruak… Horiexek Txillidaren gaiak, ia obsesioak.

      Informalismoa nagusi zen urteetan, Gonzalo Txillidak bide lirikoagoetara jo zuen. Agian Rothko gehiago interesatzen zitzaion Pollock baino, eta seguru asko Lucio Fontanaren sotiltasuna gehiago, El Pasokoen espresibitatea baino. Horretan, beharbada, antz handiagoa zuen, Gipuzkoako Gaur taldeko kideena baino, Bizkaiko Emen taldekoena: Emen taldean ibilia zen Jose Barcelok, adibidez, pinturak abstrakzio lirikoa deitu izan zenaren ildoa landu zuen, Txillidak figurazioarekin zerikusi handiagoa badu ere; eta sarritan Txillidak Gabriel Ramos Urangaren pinturak eta Bonifacio Alfonsoren hasierakoak ere gogorarazten ditu.

      Carlos Sanz ere ez da behar bezainbeste aintzat hartu. Haren pinturak bide bakarra hartu zuen 60ko hamarkadaren bukaeran eta 70ekoaren hasieran. Espresiboa eta gogorra, Francis Baconen eta bestelako figurazio espresiboak eredutzat hartuta (Dubuffeten art brut, adibidez), bi joeraren arteko tentsioan sortu zuen bere pintura: aurreko belaunaldiko informalismoaren abstrakzioa eta gazteagoengan hazten ari ziren figurazio berriak (europarra eta pop estatubatuarra).

      Geroagoko belaunaldi batekoa izan zen Juan Jose Akerreta ere. Iruñeko Arte eta Lanbide Eskolara irakasle talde berriak iritsi zirenean, ikasleek beste erreferentzia batzuk hartu zituzten. Alde batetik, pop estatubatuarra, indartsu sartzen ari baitzen Europako herrialde guztietan, eta bestetik, Espainiako hainbat pintorek errealismo kritikora egindako hurbilpena: Equipo Cronica, Equipo Realidad eta Juan Genoves, besteak beste. Eragin horiek guztiek aurreko belaunaldian nagusi izan zen informalismotik edo abstrakziotik ihes egiteko gogoa piztu zuten.

      1967tik Akerreta Pedro Osesekin batera ari zen lanean. Garai hartan egindako lanak 1970eko erakusketa batean aurkeztu zituzten, Nafarroako Kutxaren aretoetan. Pedro Manterolaren esanetan, artista gazteek «Paris Mayo, 1968» izenburua eman zioten, nahiz eta erakusketa izenbururik gabe aurkeztu zen. Hain zuzen, koadroak 68ko maiatzeko gertakizunetan oinarrituta zeuden, eta batek baino gehiagok izenburu hori zeraman.

      Orokorrean, figurazioaren itzulera ekarri zuen Iruñeko Eskola deituriko taldeko kideen lanak. Akerretak, ordea, berehala aldatu zuen figurazio kritiko hura, pintura lasai eta argitsu baten alde. Klasikoagoa bihurtu zela esan daiteke, giza irudiak nola pintatzen dituen ikusita. Biluzietan eta erretratuetan, arte klasikoaren sinpletasun edo esentzialtasunaren bila dabilela ematen du. Sarritan, paisaiak ere lasaitasuna hartzen du, forma gutxi batzuen bidez formaren eta hondoaren arteko sakontasuna adierazteko balio duenean. Artium Museoan dagoen Del enigma de Gaspar Hauser izeneko koadroan, irudiaren sinpletasun eta ustezko xalotasuna parean, izenburuaren misterioa gogoan, izugarria da kontrastea.

      Artearen kontakizunean bazterketa handiak egiten dira oraindik. Halaxe gertatu zen «Gaur Hemen Orain» izeneko erakusketan, Bilboko Arte Ederren Museoaren berrikuntza ospatzeko antolatu zen hartan, 2001etik 2002ra bitartean. Euskal Herriko artea zertan den erakustea zen asmoa, eta Euskal Eskolen Mugimenduko taldeen izenak berreskuratuta, zenbait belaunalditako hogeita bi artistaren lanak erakutsi ziren. Asko falta ziren, eta normala da, baina zenbait ez egotea zaila da ulertzen; adibidez, Javier Perez, Veneziako Bienalean parte hartu zuen-eta urte hartan bertan.