Argitaletxea EDO!

 

8.
Babes beharra

 

 

8.1. Erakundeen babesa

 

      Euskal Herrian XX. mendean ez zegoen artea babesteko erakunde espezifikorik, 1980an erakunde autonomikoak sortu ziren arte. Hala ere, arte akademikoak bere laguntza bideak erabili zituen; batez ere, Espainiako Erakusketa Nazionalak. Artisten ibilbidea finkatzeaz gainera, sariak banatzen zituzten artistei bizimodua ateratzen eta beraien lana sustatzen laguntzeko.

      Baina artista modernoek nekez hartzen zuten parte joko horretan, aukeraketetan atzera botatzen zituztelako edo, besterik gabe, artistek beraiek erakusketa kontserbadore haietan parte hartu nahi izaten ez zutelako.

      Hasieran esan dut Euskal Herrian arteak ez zuela erakunde babeslerik izan erakunde autonomikoak etorri arte, baina komeni da horretan zehaztapen bat egitea, foru aldundiek garrantzi handiko eginkizuna bete baitzuten kasu jakin batzuetan. Izan ere, 1876an foruak indargabetu zituztenean, euskal lurraldeetako foru aldundiek eskumen batzuk gorde zituzten, eta, Ekonomia Ituna deitu zitzaionaren bidez, zergak biltzeko ahala. Eta horri esker, zergen bidez bildutako dirua lurraldean zer gastutarako erabili eta nola banatu kudeatzeko aukera izan zuten, hein batean behintzat.

      Garai hartan ohikoa zenez, foru aldundiek, Espainiako beste diputazioek bezala, laguntzak ematen zituzten artistek kanpoan ikasi edo egonaldiak egin ahal izan zitzaten; esate baterako, Eduardo Zamacoisek eta Anselmo Gineak Bizkaiko Aldundiarena jaso zuten, eta Alejandrino Iruretak eta Marcial Agirrek, Gipuzkoakoarena. Baina XIX. mendearen bukaeran diru-laguntzak arautzeko beharra ikusi zuten (Bizkaiko Aldundiak, batez ere), eta 1889an hasi ziren zehazten nori zuzenduak eta zertan erabiltzekoak behar zuten izan. Hala, arau berrien araberako lehenbiziko deialdia 1890ean egin zen, nahiz eta ez zuen jarraipenik izan 1892ra arte. Dena den, 1898an eta 1899an finkatu ziren hurrengo urteetan erabili behar zen sistema, eta 1902an egin zen lehen deialdia. Orokorrean gazteei zuzendutako diru-laguntzak ziren (20 eta 30 urtetik beherakoentzat), eta ikasketak edo bidaiak ordaintzeko erabili behar ziren. Gazteek Bilbon egin behar bazuten lehen urtea, hurrengoan kanpora irteteko aukera ematen zieten. 30 urtetik beherakoek Europako hiriburu batera joateko aukera zuten: Paris, Erroma eta Londresera^[55].

      Bizkaiko Aldundiak antolatutako lehendabiziko deialdi hartan artistek lau atal zeuzkaten aukeran (pintura, eskultura, arte dekoratiboak eta musika), eta atal bakoitzean bi maila: goi mailakoa (30 urtetik beherakoentzat) eta behe mailakoa (20 urtetik beherakoentzat). Pinturakoak Artetari eta Larroqueri eman zizkieten, eta eskulturakoak (laguntza biri eman beharrean hiruri emanda) Nemesio Mogrobejori, Quintin Torreri eta Manuel Basterrari.

      Aurreko belaunaldikoek ez bezala, mende bukaerako artistek Parisen egin nahi izan zituzten ikasketak, eta ez Madril edo Erroman. Jada 1887an, Manuel Losada Parisera joan zen Aldundiak emandako diru-laguntzarekin, eta berdin egin zuen Mogrobejo eskultoreak 1893an.

      Bizkaiko Aldundiaren diru-laguntza horiei, sarritan, Bilboko Udalak emandakoak gehitzen zitzaizkion; adibidez, Quintin Torrek eskuratutakoa, 1901ean.

      Erakunde publiko horien laguntzek mezenasen sistemaren tokia betetzen zuten, ez bakarrik artistei ikasketetan laguntzen zietelako, baita sortzen aritzera bultzatzen zituztelako ere.

      Bestalde, Gipuzkoako Aldundiak 1917an artista gazteentzako lehiaketa bat antolatu zuen, artista izan nahi zuenaren ibilbidea indartzeko, bai lehiaketako sarien bidez eta, sarritan, baita irabazleei diru-laguntzak emanez ere. Lehiaketa 30 urte baino gutxiagoko artistentzat zen, eta 1920an egin zen lehenbiziko deialdia.

      Lehiaketa sistemak, hala ere, diru-laguntzen sistema kaltetu zuen, eta horren kexu ziren Gipuzkoako artistak, Aldundiak kanpoan ikasteko diru-laguntzak kendu zituenean. Gainera, lehiaketa ez zen urtero antolatzen, eta beraz, ez zuen zeharo ordezkatzen hura baino lehen ematen ziren urteroko diru-laguntzak.

      Nahiz eta akats ugari izan eta maiztasuna ez izan behar bezalakoa, Artista Gazteen Lehiaketak Gipuzkoako arte giroa suspertu zuen, batez ere hasierako garaian (1926ra arte, gutxi gorabehera). Artista gazteentzat ibilbidea hasteko aukera bat zen, aukera bakarrenetakoa askorentzat. Baina saridun gertatuta ere hurrengo urratsak ziurtatuta ez edukitzeak arazoak eragin zituen, zeren eta artistak, beste aukerarik ezean, behin eta berriz aurkezten baitziren artista berrien lehiaketara, eta jakina, gazteagoei aukerak oztopatzen zizkien horrek. Saridun izandako artistetatik aipatzekoak dira, gerora izan zuten ibilbideagatik, Montes Iturrioz, Olasagasti, Flores Kaperotxipi, Oteiza, Balenziaga eta Lekuona.

      Aldaketak aldaketa, ekimenak bere horretan jarraitzen du, eta Gipuzkoako artistentzat bultzada ederra da oraindik. 1995ean bi urtean behingoa bihurtu zuten. 2013tik aurrera deialdia urtero egiten dute, eta Artista Berrien Programa da, ez jada lehiaketa bat, baizik eta erakusketa eta ekoizpen programa integrala.

      Artista gazteentzako beste ekimen bat Bizkaiko Aldundiak antolatzen duen Ertibil izenekoa da. Urtero egiten da deialdia, artista gazteek (35 urtetik beherakoek) beraien lanak aurkez ditzaten. Epaimahaiak 20 lan inguru aukeratzen ditu, eta horietatik hiru izaten dira saridunak, baina gainerakoekin ere erakusketa ibiltaria antolatzen da, Bizkaiko hiri-herrietan barrena. Ordainetan, aukeratuak izan diren artista guztiek dirua jasotzen dute, beraien lanek sei hilabete inguruan erakusketetan parte hartzeagatik.

      Azken ekimen hori lehiaketa sistemara lotuegi badago ere (besteak beste, hiru sariak ohiko eredu hierarkikoan ematen dituelako), eta arloka antolatua, gainera (pintura, eskultura, argazkigintza, grabatua eta bideoa), hala eta guztiz baliagarria da artista gazteei laguntzeko, dirua jasotzen dutelako, batetik, eta erakusketaren bidez lanak ezagutarazteko aukera ematen dielako, bestetik.

      Aipatu ditudan lehiaketa eta ekimen horietaz gain, Gipuzkoako Aldundiak nahiz Bizkaikoak sormena sustatzeko diru-laguntzak ere badituzte. Betiko beka programen bidez, artistek proiektuak aurkez ditzakete, diruz lagunduta egin ahal izateko. Horrek gutxieneko babes bat ematen dio artistari, baina esan beharrekoa da sarritan arau estu samarrak bete behar izaten direla eta gehiegizko arazo burokratikoak sortzen dituela.

      Antzeko zerbait gertatzen da Eusko Jaurlaritzak sormena sustatzeko dituen diru-laguntzekin. Beka sistema bat dauka, eta azken urteotan, gainera, proiektuak laguntzeko bulego iraunkor moduko bat sortu du, Eremuak izenekoa.

      Bestalde, 1982an Eusko Jaurlaritzak Gure Artea sariak sortu zituen, artista plastikoei laguntzeko. Hasieran, arte arloka antolatutako ohiko lehiaketa ereduari jarraitzen zion, eta hiru sari banatzen zituen: eskulturakoa, pinturakoa eta grabatukoa. Baina ekimenak egoera berrietara egokitzen jakin izan zuen, Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketak egin zuen modura, eta 1996an, Xabier Saenz de Gorbeak berrantolatuta, saria bi urtez behingoa bihurtu, arlokako sailkapena ezabatu, eta kopuru bereko hiru sari ematen hasi ziren. Sari mailakatuak eta arlokako banaketa kentzea ez zen aldaketa bakarra izan, ordea: sariketara aurkeztutako lanekin erakusketa orokorra egiteaz gain, saridunekin beste erakusketa bat egingo zen Artium museoan, eta beste bat atzerrian, saria banatu eta hurrengo urtean. Bi urteko programa horrekin sariketak aurrerapen handia lortu zuen artisten promozioan, batez ere lehiaketa sistema leuntzen zuelako eta artista saridunei beraien lana era zehatzago batean erakusteko aukera ematen zielako, erakusketa kolektiboaren bidez. Eta gainera, euskal artisten lana nazioartera zabaltzeko aukera ematen zuen.

      2008. urtera arte antolatu zen Gure Artea saria modu horretan. Harrezkero, 2011tik, hiru artista, artista talde edo erakunde saritzen dira urtero, hiru modalitatetan: jardunean ari den artista bat edo artista talde bat, bere ibilbideagatik nabarmentzekoa den artista bat, eta artista ez izan arren artearekin harremana izan duen pertsona edo erakunde bat. Desagertu da erakusketa, eta gizarteak euskal artistak zertan dabiltzan ikusteko eta jakiteko aukera ere bai. Lehiaketa sistema ez zen egokiena, baina bi urtetik behin antolatzen ziren erakusketa haien bidez, euskal artearen egoera aztertzeko aukera genuen. Orain, Gure Artea beste toki askotan ematen direnen moduko ohorezko sari bat besterik ez da.

      Gaur egun mezenasgoaren sistemaz hitz egiten dugunean gehienetan erakunde publikoez ari gara, baina hori ez da guztiz zuzena. Mezenasa, berez, idazle eta artistei diruz laguntzen dien norbanakoa da, eta erakunde publikoak ez dituzten herrialdeetan edo erakunde publiko ahulak dituztenetan bide egokiak izaten dira artea suspertzeko. Halakoxea zen egoera Euskal Herrian joan den mendean, aurrerago esan dudan bezala: bazeuden foru aldundiak artea bultzatzeko, baina ez ziren nahikoa arte modernoaren sistemaren konplexutasuna asetzeko, eta horregatik, artistek mezenas pribatuen beharra sumatu zen, jadanik XIX. mendearen bukaeratik.

 

 

8.2. Mezenas bila

 

      Artistak askotan babesle pribatua bilatu izan du bere lana aurrera ateratzeko. Figura horri, arteak eta letrak laguntzen eta babesten dituenari, mezenas izena ematen diogu, latinez Gaius Cilnius Maecenas zeritzon erromatar patrizioak idazle eta poeta latindarrak babestu zituenetik.

      Mezenasen babesa ia ezinbestekoa izaten da erakunde publikoen laguntzarik ez duten tokietan, eta are arte paradigmak aldatu nahi dituzten tokietan ere. Zeren eta, sarritan, erakunde publikoen laguntza arte instituzionalizatura bideratzen baita, eta alternatibak edo berrikuntzak eskatzen dituen arteari zaila gertatzen zaio diru-laguntzak bilatzea.

      Euskal Herrian, beste toki askotan bezala, artea kultura burgesari lotuta egon da; burgesiak bere klasearen ezaugarri bihurtu zuen artearen beharra, artea gizarte zibilizatuaren bereizgarri zelakoan edo. Artistari, arte modernoaren sisteman sartu zen momentutik, zaila bihurtu zitzaion hori izatea, artista; alderdi produktiboetan ez zelako zeharo egokitzen. Elizarekiko eta estatuarekiko menpekotasuna alde batera laga zuenetik, artistak aukera gutxi zituen bizimodua ateratzeko, eta dirudunen babesa behar izaten zuen lan egin ahal izateko. Ordainetan, mezenasak emaitzak eskatzen zituen, gehienetan behinik behin, kultura handienekoek musu truk ere laguntzen baitzieten sarritan.

      XIX. mendearen bukaerak industrializazioa ekarri zuen Bilbora, eta harekin, dirua. Artista asko kexu ziren aberatsek egindako diruak garapen kulturalik ez zekarrelako, edo ez behintzat maila berean. Bestalde, artista moderno askoren kezka zen beraien lanak ulertu ezina eta onespenik eza. Bilboko burgesak arte klasikoa bultzatzeko prest zeuden, baina gutxik ulertzen zuten Paristik ekarritako berrikuntzen garrantzia. Salbuespen bakan batzuk ere izan ziren, dena den; Manuel Maria Gortazar enpresari eta politikaria izan zen haietako bat.

      Manuel Losada Gortazarrek emandako diru-laguntzarekin joan ahal izan zen bigarren aldiz Parisera, 1890ean. Ordurako Losada Parisen egona zen, Bizkaiko Aldundiaren diru-laguntzari esker, 1887an; baina egonaldi hura ez zitzaion nahikoa gertatu, nonbait, eta beste behin joateko aukera izan zuen, enpresariak emandako diruari esker. Eta Losadari bakarrik ez, Anselmo Gineari ere lagundu zion Gortazarrek pinturarako zaletasunak bultzatuta, ikasketak ordaindu baitzizkion, Ginea Madrilera eta Erromara joan zedin.

      Mezenas partikular batek ez, baizik eta enpresa talde batek eskatuta egin zuen Losadak, 1903an, gaur egungo CAF fabrikan dagoen horma pintura, batzarretarako aretoa dekoratzeko. 1860an Domingo Goitia, Martin Usabiaga eta Jose Francisco Aranak enpresa bat fundatu eta La Maquinista Guipuzcoana eman zioten izena, harik eta Sociedad Española de Construcciones Metalicas izenekoan integratu zen arte, 1901ean, Francisco Goitiaren ekimenez. Garai horretan pintatu zituen Losadak areto nagusiko horma pinturak, gaitzat metalen galdaketa eta hartuta: langileak olan lanean burdina galdatzen, trenetako gurpilak eta metalezko zubiak egiten…, eta hondoan, euskal itxurako paisaia.

      Bilboko beste mezenas ezagun bat Casilda Iturrizar dugu, besteak beste Bilboko Erruki Etxearen laguntzaile izandakoa eta parkeari izena ematen diona. Agian era konbentzional batean eman zion dirua Alberto Arrueri Madrilgo San Fernando akademian ikasketak egin zitzan (nahiz eta gero Arruek arte modernoaren bideak aukeratu zituen). Iturrizarren laguntzarekin hiru urte eman zituen Madrilen Arruek Parisera joan baino lehen, eta horri esker hasi zuen bere ibilbidea arruetarretan zaharrenak.

      Ikasketak ordaintzeko babesaren ondoren, ordea, artistek bezeroak behar zituzten, bizimodua aterako bazuten. Arte sistema modernoa merkatuan sartuta baitzegoen erabat. Artistentzat, beraz, ezinbestekoa zen beraien lanak saltzea, baina salmentaren urratsa ez zen erraza marchandik eta galeriarik gabeko hirietan. Erosleek zuzenean artistarengana jo behar zuten, edota zeuden erakusketa areto gutxiak erabili, lanak erosteko.

      Bilbon egoera ez zen samurra, erosteko ahalmena zuten dirudunek gustu kontserbadore samarra zutelako gehienek, eta arte modernorako zaletasun urria. Horregatik, saltzen gutxi eta bizitzen larri ibiltzen ziren artistak. Hala ere, honetan ere izan zen salbuespenik, arte modernoa gustuko izan eta zenbait artista babestu edo mezenas rola jokatu nahi izan zuen dirudunik.

      Sota familia da salbuespenetako bat. Ramon de la Sota Llano enpresaburuak arte modernorako zaletasun handia zuen, eta Guiarden babesle izan zen urte luzez. Artistak oso giro arrotza aurkitu zuen Bilbon Paristik bueltan, eta egoera leunagoa gertatu zitzaion bere lana ulertzen zuen burgesen bat edo beste egonda, Sota eta; Guiardek ia pintatu ahala erosten baitzituen haren koadroak Ramon de la Sotak. Guiardek lasaitasun pixka bat aurkitu zuen Sotaren babespean, bere pintatzeko erarekin jarraitu ahal izateko.

      Orokorrean, Sota familia arte modernoaren erosle izan zen. Guiarden koadroak ez ezik, beste euskal artista askoren lanak ere izan zituzten bilduman, tartean Artetaren koadroak (aipatzeko modukoa da Artetak pintatu zuen Ramon de la Sotaren erretratua, gaur egun Bilboko Portu agintaritzan dagoena), Iturrinorenak (besteak beste, Moulin Rouge, Can-Can, Mujer con mantilla blanca eta Mujer con mantilla koadroak, eta 1900 inguruan pintatutako paisaia bat), eta Gezalarenak (Begoña de la Sotaren erretratua edo Ate birakaria izeneko koadroa, eta Artisten gaua Ibaiganen, sotatarren etxean 1927an egindako festa bat irudikatzen duena). Aipatzekoak dira, gainera, sotatarren hurrengo belaunaldiak Uzelairi enkargatutako hilarriak. Izan ere, hil baino urtebete lehenago, Uzelaik Manu de la Sotaren eskaria jaso zuen, diseina zitzala bere anaia Ramon (Bizkaiko ahaldun izandako Ramon de la Sota Aburto 1978an hil zen), bere koinata eta bere ilobaren hilarriak. Uzelaik itsas irudiak erabili zituen hiru hilarriak marrazteko, eta tipografia zaharretan inspiratu zen.

      Ramon de la Sotak mezenas moduan egin zuen keinurik handiena, dena den, Zuloagaren Noaillesko kondesaren erretratua Bilboko Arte Ederren Museoari ematea izan zen. 1919ko Bilboko Nazioarteko Erakusketan erakutsitako koadroa Ramon de la Sotak erosi zuen, museoari emateko. Horrela, Bilboko gizarteak museoarekin zuen eskuzabaltasuna erakusten zuen, Sotaren mezenas izaera azpimarratzeaz gainera. Askotan esaten baitzen Bilboko plutokraziak ez zuela artearekiko eta kulturarekiko sentsibilitaterik, eta horrelako keinuekin, jakina, kritika hura leuntzen zen. Gainera, aipatutako erakusketan Zuloagari eskainitako omenaldi aretoaren helburua azpimarratzen zuen, Bilboko museoan pintorearen goi mailako artelana ikusteko aukera emanda.

      Aipatu beharrekoa da urtebete lehenago Zuloagak Ramon de la Sotaren erretratu handia pintatu zuela. Enpresaria bere diru iturriaren aurrean azaltzen da, Bilboko ibaiaren aurrean; atzean, meategiak eta fabrikak ikusten dira; eta guzti-guztiaren aurrean, Sotaren gorputz osoko irudi monumentala.

      Sotaren emazte Catalina Aburtori ere egin zion erretratua Zuloagak, Zumaian, 1920an. Badirudi garai hartan sotatarren eta Zuloagaren arteko adiskidetasuna estua zela, Zuloagaren hainbat koadro baitzeuzkan enpresariak bilduman; tartean, Mutrikuko paisaia bat.

      Horacio Etxebarrieta izan zen Bilboko artista modernoak bultzatu zituen beste aberats ospetsuetako bat. Etxebarrietatarrak Paco Durrioren mezenas izan ziren denboraldian, eskultoreak Cosme Etxebarrietaren mausoleoa eraiki zuen Getxoko hilerrian. Arkitekturaren aldetik antzinako artearen itxura du, eta barruan San Kosmeren eskultura bat jartzea pentsatu zuen Durriok 1905ean. Eskultura ihar eta estilizatua da, eta eskuetan burezur bat duela ageri da santua, hari begira, heriotzaz hausnartzen bezala. Proiektua bukatu gabe geratu zen, ordea. 1930 inguruan, ateko burdin sarea galdatu zen, mende hasierako sinbolismoaren adibide ona, modernismoaren kutsu dekoratiboa eta heriotzaren gaineko irudi poetikoagoa bikain uztartzen dituena.

      Regoyosek ere euskal enpresarien babesa jaso zuen XX. mendearen hasieran, Guiarden bitartez. Kontua da Rafael Pikabea abokatuak harremana zuela Bilbon eta Donostian argitaratzen zen El Pueblo Vasco egunkariaren fundatzaile Juan Etxebarria pintorearen familiarekin, emaztearen aldetik. Euskal artista berritzaileei aukera emateko asmoa izan zuela ematen du, Oiartzunen eraiki berria zuen etxean Guiardi beirazko leiho bat diseina zezan enkargatu ziolako 1902 eta 1903 bitartean. Etxea Gerra Zibilean suntsitu zenez, beiratea ez da guregana iritsi, baina bai haren zirriborroa. Marrazkiak Bizitza du izena, eta Guiarden alde sinbolistena erakusten du. Neska gazte bat lo ageri da, eta aldamenean ama, besoetan daukan haurrari bularra ematen, denak zuhaitz baten azpian; hondoan, euskal paisaia idilikoan, bidean gora idi gurdia eta mendian ardiak larrean, lasai ederrean. Naturak belaunaldiz belaunaldi emandako bizitza sinbolizatzen du irudiak.

      Guiarden bitartekaritzari esker, badirudi Pikabeak Regoyosen lan batzuk jarri zituela etxeko gela batean. 1930ean San Telmo Museora eraman zirenez, onik atera ziren gerratik. Regoyosek arkitekturari egokitutako horma pintura batzuk egin zituen, seguru asko gelako atearen eta leihoaren gainean jartzeko. Aurreskua izeneko zatia 1904. urteko Parisko Independenteen Saloian erakutsi zuen, eta litekeena da Pikabearen etxean jartzeko sortua ez izatea, nahiz eta gero friso zabal baten parte bihurtu. 17 metroko panela osatzen dute, eta gaia euskal erromeria da, bere aurresku dantza eta guzti. Olio pintura berezia da, mosaikoa imitatzeko asmoa duelako, baina egia esan halakoak ez ziren guztiz arraroak arkitekturara egokitutako pintura dekoratiboetan. Bestalde, Pikabearekin zuen harremanari esker, seguru asko, Regoyosek erakusketa bat egin zuen 1907an El Pueblo Vasco egunkariak Donostian zituen aretoetan.

      Azkenik, ezin aipatu gabe utzi Rafael Etxebarriak Iturrinorekin izandako harremana. Rafael Etxebarria Azkarate industrialaria Amalia Etxebarrietarekin ezkondu zen, eta bien artean Malagako La Concepcion izeneko etxea eta lurrak erosi zituzten. Francisco de Iturrinok denboraldi luzeak egin zituen han 1913-1919 bitartean. La Concepcioneko lorategien koadroak Iturrinok pintatutako lanik ederrenak eta ausartenak dira. Hain zuzen, lorategian azaltzen da Rafael Etxebarria bere txakurrekin eserita Iturrinok 1913an pintatu zion erretratu zoragarrian, gaur egun Bilboko Arte Ederren Museoan ikus dezakeguna.

      Iturrinoren beste babesle bat Eustasio Claudio Artiach izan zen. Hark ere Arrigorriagan zuen etxera gonbidatzen zuen, lorategian pinta zezan. Iturrino gaixotu zenean, Eustasio Artiachek eta Francisco Ulazia kazetariak, Bilboko beste lagun batzuekin batera, diru bilketa antolatu zuten pintoreari laguntzeko, Parisera joan ahal izan zedin operatzera. Francisco Ulaziak Iturrinoren artelan asko erosi zituen (12 pintura eta hiru grabatu), eta horrek ederki erakusten du artisten babesle asko eta beharbada gehienak enpresariak izan arren, lanbide liberaleko beste profesional asko ere izan zirela arte modernoaren babesle.

      XX. mendeak aurrera egin zuen, eta ia erakunde autonomorik gabe zegoen Euskal Herria, zituen gutxiak Gerra Zibilaren ondoren galduta, salbuespenak salbu. Hala, erakundeen faltan, kultur lana egin zezaketen babesle pribatuen beharra zegoen 50eko eta 60ko hamarkadetan.

      Adierazgarria da gerra ostean euskal artea suspertu zuen ekimena Elizak bultzatutako enkargu bat izatea. Arantzazuko elizaren eraikuntzak ondo baino hobeto adierazten du, era sinbolikoan bada ere, euskal kulturarentzat Elizak oraindik zuen eragina. Eliza modu berritzailean egiteko enkarguak Elizako botere kontserbadorearekin topo egin zuen, ordea, eta Arantzazun gertatutako talka hartan laster asko sumatu zitekeen arte garaikideak artearen sistema premodernoarekin izan zezakeen arazoa. Horregatik, hurrengo urteetan artistek beste bide batzuk aurkitu behar izan zituzten arte modernoaren aukerak ziurtatzeko.

      Erakunde publiko propiorik ez, eta merkatua edo mezenas pribatua beste aukerarik ez zitzaien geratzen arte modernoa egin nahi zuten artistei. Arte merkatua Euskal Herrian oso ahula zen, batez ere azpiegitura faltagatik. Galeriak eta marchandak gutxi ziren, baina aitortu beharra dago lan izugarria egin zutela gerra osteko garai haietan arte garaikidearen normalizaziorako. Pixkanaka, merkatua ere normaltzen hasi zen. Bilbo inguruan Grises galeria sortu zen, 1965ean, Jose Luis Merinoren eskutik. Lau urte geroago Ilescas galeria zabaldu zen, baina bide laburra egin zuen, 1972an itxi zutelako. Urte berean Mikeldi galeria sortu zen, eta 1980ra arte egon zen zabalik.

      Horrenbestez, hain merkatu ahula izanda, eta erakunde publikoen laguntza handirik gabe, artistek mezenasen beharra izaten jarraitzen zuten. Eta 50eko hamarkadaren bukaeran eta 60ko hamarkadan zehar, Huarte familia izan zen mezenas handiena Euskal Herriko artista askorentzat, eta bereziki Oteizarentzat.

      50eko hamarkadaren bigarren erdian Juan Huartek Oteizari babesa eman zion ikerketa lan esperimentalean sakontzeko. Madrilen gerora Ministerio Berriak izango zirenak eraikitzen zebilen Huarte, eta eraikinean tailer bat moldatzeko aukera eman zion Oteizari; hantxe aritu zen lanean eskultorea, besteak beste Arantzazurako eskulturak eta Sao Pauloko Bienalera eraman behar zituenak egiten. Lanerako tokia ez ezik, Huartek laguntzaile bat eta diru-laguntza ere eskaini zizkion Oteizari bere ikerketa aurrera eramateko, eta elkarlan horren emaitza 1957ko Sao Pauloko saria izan daiteke. Hain zuzen, Oteizak eskulturekin batera prestatutako eskuorrian, eskerrak ematen dizkie Juan Huarteri eta haren emazteari.

      Eraikuntza enpresa baten jabe zen Juan Huarte, eta Francisco Javier Saenz de Oiza arkitektoarekin harremana izateko aukera eman zion horrek. Oizak proiektatu zituen, esate baterako, Huarte enpresaren Madrilgo egoitzak, familiakoen udako etxeak, eta Madrilgo Torres Blancas eraikin enblematikoa, azken hori 1969an amaitua.

      1963an, Huartek X Films ekoiztetxea sortu zuen, film esperimentalak edo ez komertzialak ekoizteko. X Filmsen enkarguz egin zuen Basterretxeak, Oteizaren laguntzarekin, Operación H izeneko film labur ezaguna, Huarteren enpresetako produktuak promozionatzeko.

      Orain taldeko Alberto Schommerrek ere Huarteren babesa jaso zuen, fabrikako produktuei argazkiak ateratzeko. Eta Gaur taldeko beste artista batzuei ere lagundu zien, hala nola Sistiagari, urtebeteko diru-laguntza eman baitzion Ere erera baleibu izik subua aruaren film koloreztatua egin zezan.

      Huarteren babesa jaso zuen Gaur taldeko beste artista bat Rafael Ruiz Balerdi izan zen. 1964tik aurrera Balerdi Madrilen bizi izan zen, eta enpresariaren laguntza jaso zuen pinturan jarduteko. Urte horietan lan ugari egin zituen, babes ekonomikoa izatearen segurtasuna lagun.

      Euskal artistak ez ezik, Huartek espainiar artista ugari babestu zituen; nagusiki, Pablo Palazuelo pintore, grabatzaile eta eskultorea, eta Luis de Pablo musikaria (hain zuzen, haren proiektuetako baten sorreran, Alea musika laborategiarenean, Huartek parte hartze handia izan zuen). Bestalde, arkitekturari buruzko Nueva Forma aldizkaria ere diruz lagundu zuen, Juan Daniel Fullaondo arkitektoaren zuzendaritzapean argitaratua, 1966 eta 1975 bitartean. Artistekin izandako elkarlan handiaz gain, ezaguna da Huartek Santiago Amon kritikariarekin zuen harremana.

      Euskal Herriko artearen historiako beste gertaera interesgarri batean ere tartean zen Huarte familia. 1972an, Iruñeko Topaketak izenpean, arteari buruzko jaialdi bat egin zen ekain-uztail bitartean. Ekimena, asmatuko zenutenez, Huarte familiaren eskutik etorri zen. Hasieran, Alea taldearen musika esperimentaleko jaialditxo bat izan behar zuen (Luis de Pablok eta Jose Luis Alexancok osatzen zuten taldea), baina arte guztien topagune izan behar zuena berehala sekulako jaialdia bihurtu zen, erakusketa, musika eta zine emanaldi, hitzaldi, artisten topaketa eta hamaika ekintzaz osatua. Orokorrean, hiri osoa hartu beharko lukeen arte jaialdi handi baten itxura hartu behar zuen. Makina bat tirabira eta eztabaida izan ondoren, Topaketak arte modu baten bukaera eta beste baten hasiera ekarri zuela ematen du.

      Huarte familiak babestutako ekimen hartan begien bista-bistan gelditu ziren arteari buruz zeuden ikuskera ugariak eta garaiko egoera politikoaren tentsioak. Adibidez, Euskal Artearen Erakusketa izan behar zuenak agerian utzi zituen artisten arteko ikusiezina eta zentsuraren indarra. Erakusketa itxi egin zen azkenean, eta Huarte familiaren irudi eta izen ona kaltetu samartuta atera zen euskal artisten aurrean^[56]. Garaiko tentsioen erakusgarri, ETAk gai harekin lotuta kaleratutako komunikatua, aipatuz zein zen Huarte familiaren diruaren jatorria, salatuz horrelako arte ekitaldien izaera burgesa, eta esanez langileak esplotatuz lortutako diruarekin antolatzen ziren ekitaldiak boikotatu egin behar zirela.

      Mezenasgoaren beste adibide bat Barandiaran galeriaren proiektua da, azpiegituren beharraz aritu garenean azaldu dudan bezala. Dionisio Barandiaran enpresariak babestuta sortu baitzen Barandiaran galeria. Hark jarri zuen dirua, Sistiagaren ideietan oinarrituta eta Oteizaren gogo beti sutsuak zuzenduta artearen ekoizpenean jardungo zuen galeria hura abia zedin.

      Bestelako mezenasgo sistema bat Faustino Orbegozo Eizagirre enpresariak sortutakoa izan zen. 1975ean bere izena zeraman fundazioa sortu zuen, eta 1978tik aurrera «Artea eta Humanitateak» izeneko atala gehitu zioten. Erakunde horren bidez, besteak beste, Santiago Amonen zuzendaritzapean aldizkari bat argitaratu nahi zen: Comun aldizkaria. Guztira lau ale kaleratu zituzten, 1980an egitasmoa bertan behera utzi aurretik.

      Orbegozo Fundazioaren helburuak euskal arte eta kulturaren ikerketa eta dibulgazioa ziren, eta argitalpen programa zabala eta erakusketak antolatzeko asmoa zuten horretarako. Argitalpenen artean, Comun aldizkariaz gain, Hermes aldizkari historikoaren faksimile argitalpena egitea zeukaten pentsatuta. 1917koa bakarrik argitaratu zen azkenean, baina beste proiektu editorial batzuetan ere jardun zuten argitaletxe komertzialago batzuekin elkarlanean (adibidez, 1979an, Madrilgo Turner argitaletxearekin Escritos de arte de vanguardia 1900-1945 liburua argitaratu zuten). Artistei eskainitako monografiak, berriz, bakarra argitaratu zuten: Carmelo Ortiz de Elgeari buruzkoa, 1979an.

      Bestalde, Euskadiko Kutxarekin elkarlanean (Laboral Kutxa da gaur egun), Ikuska dokumental saila ekoitzi zuten; Euskal Herriko ikus-entzunezkoen produkzioan urrats handiko lehen saioetako bat.

      Hala ere, Orbegozo Fundazioaren ekimenetan aipagarrienak erakusketak dira. Berriz ere Euskadiko Kutxarekin elkarlanean, «Erakusketa 78» izeneko erakusketa ibiltaria antolatu zuten 1978an. Euskal artisten erakusketa askotarikoa zen hura, fundazioak berak kontratatutako zazpi artisten^[57] eta artista gonbidatu batzuen lanez osatua, eta erakusketarekin batera, hitzaldiak eta ikasleentzako bisitaldi gidatuak ere antolatu zituzten, herriz herri.

      Hurrengo urteko erakusketa, «Erakusketa 79», Madrilera eta Bartzelonara ere eraman zuten (1980. urtean jada). Fundazioak kontratatutako artistez gainera, Nagel, Ramos Uranga eta Mendiburu gonbidatu zituzten erakusketan parte hartzera. Fundazioko arduradunek erakusketa nazioartera zabaltzeko asmoa bazuten ere, azkenean ez zen gauzatu. Beste erakusketarik ez zen antolatu, eta Orbegozo Fundazioak artearekin zuen harremana 1980an eten zen.

      Aipatu ditudan horiekin bukatu zen mezenas handien garaia Euskal Herrian. Beste toki askotan bezalaxe, erakunde publikoek ordezkatu zuten ekimen pribatua, eta haien gain geratu zen artea babesteko eta suspertzeko ardura. Hala ere, salbuespen txiki bat aipatu nahi nuke, nahiz eta seguru asko beste batzuk ere izango diren. 1993tik 2000ra bitartean Vicente Ameztoik Remelluriko ermitan Paradisua eta sei santuren irudiak pintatu zituen. Jaime Rodriguez Salisek eta Amaia Hernandorenak Remelluriko lurrak erosi zituztenetik ardo upategi bat jartzeko, ingurua txukuntzen eta zaharberritzen aritu ziren urte askoan. 1993an Ameztoiri eskaini zioten baselizarako irudiak pinta zitzan. Artista hantxe egon zen bizitzen irudi guztiak pintatu bitartean (oso proiektu berezia, Ameztoik oso interpretazio pertsonala egin baitzuen santuen eta elizako gaien inguruan), eta beraz, familiaren babesa izan zuen zenbait urtean, proiektua bukatu arte behintzat. Ez da ohikoa horrelako konplizitatea edo elkarlana aurkitzea artistaren eta bezeroaren artean azken urteotan, eta mezenasgoaren azken adibidetzat har daiteke beharbada.

 

 

[55] Bilbao, Mikel; Larrinaga, Andere; Novo, Javier: «Las pensiones para artistas otorgadas por la Diputación Provincial de Vizcaya (1889-1912). Proceso histórico» in Revisión del Arte Vasco entre 1875-1939 / 1875-1939 bitarteko Euskal Artearen Berrikusketa, Ondare, 23, Eusko Ikaskuntza, Donostia, 2004.

[56] Anna Maria Guaschek «intentos por parte de la familia Huarte, de manipulación e instrumentalización política» esaten du lehen aipatutako bere liburuan, 166. orrialdean.

[57] Hasieratik Fundazioak zazpi artista kontratatu zituen euskal lurralde bakoitzaren sinbolo izateko: Jose Barcelo, Jesus Gallo Bidegain, Jose Luis Zumeta, Carmelo Ortiz de Elgea, Juan Mieg, Santos Iñurrieta eta Alberto Gonzalez.