Argitaletxea EDO!

10.
Emakumezko artistak

      Gasteizko erakusketaren testuan hari askeetako bat emakumezko artistei eskaini nien, Derrigortutako ibilbide laburrak izenburupean, Asuncion Garcia Asartaren kasua aipatzeko. Emakume haren ibilbidea emakumezkoen arteak izan duena bera da. Batzuek esango dute haren lanak ez daukala garrantzirik edo bigarren mailako artista izan zela, eta berreskuratu nahi izateak feminismoaren ikuspegiari erantzuten diola, artearen historiak eskatzen duen kalitatearen ikuspuntuari baino gehiago. Esan dezadan, beste ezer baino lehen, emakume gazte hark bere garaian arrakasta izan zuela. Ezaguna izan zen beste artista gazte batzuekin batera, baina hurrengo urteetako historiografiak kanpoan utzi du, ez bere lanak interesik ez duelako, baizik eta bere ibilbidea moztu egin zelako eta, seguru asko, bere lanetan irudikatzen zituen gaiak eta balioak gizonezkoen interesekoak ez zirelako.

      Sarritan gertatu eta gertatzen baita emakumezkoek artean aztertutako gaiak emakumeen artetzat eta soilik emakumeen interesekotzat hartzea, eta gizasemeek landutakoak, aldiz, orokortzat edo guztion gaitzat. Eta horrek, askotan, emakumeek egindako artea hurrengo urteetan idatzi den arte historietatik desagertzea ekarri du. Asuncion Garcia Asarta adibide argia da. 1920an egin zuen erakusketak arrakasta izan zuen, nahiz eta oso artista gaztea zen. Kritika batzuek, ordea, emakumezkoek egindako arteari buruz idazten diren topikoak errepikatu zituzten: emakumeen irudiak zirela, adibidez. Hain zuzen, gaietan gehienak neska txikiak ziren. Edonola ere, garai hartako artearen ildoan bikain txertatzen zenez, artista modernoek orokorrean ongietorria egin zioten Garcia Asartaren lanari (erakusketa Asociacion de Artistas Vascos elkartearen egoitzan jarri zen). Aipatu beharrekoa da, gainera, garai hartan umeen irudiak estimatuak zirela, jarrera novecentistetan hurrengo belaunaldiko itxaropen moduan zeuzkatelako. Laburbilduz, beraz: orduko artearekin zeharo bat egiten zuen lan hura hurrengo urteetan ahaztuta geratu zen, eta gutxitan aipatzen da Garcia Asartaren izena historia liburuetan.

      Asuncion Garcia Asartaren egiazko izena Asuncion Garcia Arantzamendi zen, baina bere aita Inocencio Garcia Asarta pintore nafarraren bi abizenak hartzea erabaki zuen, garai hartako Bilbon tokia egiteko.

      Asuncion Garcia 1905ean jaio zen, Bilbon. Hortaz, 20ko hamarkadan hasitako artisten belaunaldikoa zen, beste hauek bezala: Jenaro Urrutia (1893an jaioa), Jose Benito Bikandi (1894), Ernesto Perez Orue (1897), Juan Jose Landa (1898), Juan Aranoa (1901), Mauricio Flores Kaperotxipi (1901), Jose Maria Uzelai (1903) eta Jesus Olasagasti (1907). Baina gizonezkoei buruzko datu zehatz asko ditugun arren, ezin esan daiteke gauza bera Asuncion Garciari buruz. Izan ere, haren bizitzaz datu gutxi batzuk baizik ez dakizkigu, eta haren obretatik, berriz, bakarra dago ikusgai museo publiko batean: Bilboko Arte Ederren Museoan dagoen paper gaineko pastel bat, Nire eskolako aretoa izenekoa, 1922koa; neskentzako mojen ikastetxe bateko joskintza gela ageri da bertan.

      Pilar Murrek dioenez, bilbotar pintoreak Viuda de Salces pentsioa irabazi zuen, eta esan bezala, Euskal Artisten Elkarteak Kale Nagusian zuen erakusketa aretoan egin zuen lehenengo erakusketa, 1920an. Kritikariek nolako harrera egin zioten lehen ere aipatu dut: gehienek ez zuten askorik txalotu, eta edozein emakumezkoren erakusketetan esaten ziren (eta gaur egun oraindik ere esaten diren) topikoak entzun ziren orduan ere. Estanislao Maria Agirre kazetari eta arte kritikariak benetako arranguraz idatzi zuen aldi hartan Arte Vasco aldizkariko «Por los salones de pintura» atalean bere iritzia, J. Luno goitizenez izenpetzen zuena, erakusketa hartaz kritikari batzuek esandako hutsalkeriez kexu, «Neska batena izateko ez dago gaizki!»^[70] eta halakoak esan zituztela zenbaitek. Agirrek Asartaren obra defendatu zuen ikuspegi ingenuistatik eta antiakademikotik: «¿Cómo que para ser de una niña? Para ser de quien fueren son admirables esos lienzos ingenuos y graciosos tan llenos de emoción. En estos cartones coloreados al pastel, en sus dibujos y en sus acuarelas que componían el conjunto de esta exposición, todo palpita en la superficie, porque es fruto de una ingenuidad inmaculada, sin habilidades, sin precocidades de asimilación, sin efectos rebuscados y sin técnica de academias ni escuelas»^[71].

      Arte Vasco aldizkariko artikulu horretan ageri diren hiru obrak ikusita, ezagun da 15 urteko pintore gazte hari haurren gaiak interesatzen zitzaizkiola. Haurren lehen planoko erretratuak ditu, marrazki libre baina zehatza da, eta artikuluko irudietan guk ikusi ezin dugun arren, J. Lunok bereziki goraipatu zuen kolorea: «La técnica de esta interesantísima artista es personal y sabia. Tiene un gran estilo de la composición y anima a sus grupos de movimiento. Estas condiciones excepcionales, así como un distinguido concepto del color y un dominio asombroso y decidido, hemos observado en todos sus cuadros»^[72].

      Gaiaren aldetik, Asartaren obrak ikustean noucentisme katalaneko artistek egiten zituzten haurren irudiak etortzen zaizkigu gogora (Felui Elias, Sunyer eta Togoresenak, esaterako), bai eta garai hartako beste espainiar artista batzuk ere, hala nola Cristobal Ruiz, hurrengo urtean elkartearen lokaletan erakusketa egin zuena. Gainera, ausardia plastikoan dagoen aldea bazter utzita, Saenz Tejadak geroago margotu zituen neskatoen tankera ere badute. Haurren gaiari dagokionez, Urrutia, Ernesto Perez Orue eta Bikandiren obra oso gertu dago Asuncion Asartarenetik, bai eta Juan Etxebarriak (Goyaren haurrak eredu hartuta) haurrei buruz margotu zituen koadroak ere. Hain zuzen, 10, 20 eta 30eko hamarkadan haurren xalotasuna behin eta berriro landu zuten etorkizun hobe bat irudikatu nahi zuten artistek; gainera, gai xaloek irudikapen akademikoa lasaitzea ahalbidetzen zuten, formak ere haurren xalotasunean edo primitibismoan oinarrituz, bai kolorea erabiltzerakoan, bai espazioa edo formak irudikatzerakoan. Ondorengo artistekin izan zezakeen harremana aipatzearren, Euskal Artisten Elkartean Asuncion Asartak erakusgai izan zituen obrek Maria Paz Jimenezek 40ko amaieran eta 50eko hamarkadan margotu zituen neskatoen antza dute. Horrek aditzera eman dezake, beharbada, emakumeek erabiltzen dituzten gaiak edo kezkak emakumezkoen gai moduan sailkatzen direla, eta ez gai edo kezka serio moduan, nahiz eta garaian-garaian hala ez izan. Interes unibertsala duten gaiak gizasemeek erabiltzen dituztenak izango lirateke, beraz. Esate baterako, umeen trataerak oso gutxitan pizten du adituen arreta, Renoir eta beste salbuespen batzuk kenduta. Gizonezko artistek gai hori landu izan dutenean ere, bigarren mailako gaitzat hartu izan da, edo asko justifikatu behar izan da, bestela, interesa pizteko (adibidez, Juan Etxebarriaren umeei Goyaren ereduak bilatu behar izan zaizkio).

      Garcia Asartaren lanik ezagunenean ere haurrak dira gai nagusia; lehen aipatu dudan obraz ari naiz, Bilboko Arte Ederren Museoan dagoenaz. Elkartean 1920an erakutsi zuena baino helduagotan egina izan arren, haurren edo gazteen gaia landu zuen horretan ere, bere ikastetxea izan zeneko gela bat ageri baita. Garai hartan arte nagusitzat hartzen ziren gai eta tekniketatik urrun zegoen paper gaineko pastela, baina 1922an Eusko Ikaskuntzaren III. Biltzarra zela-eta Gernikan egindako erakusketan erakutsi ondoren, Bilboko Arte Ederren Museorako erosi zuten. Deigarria da museorako obrak erosteko batzordean Cristobal Ruiz^[73] egotea, zalantzarik gabe Garcia Asartaren obra gertuko zuen artista.

      Asartak Bilbon 1926an egin zen Euskal Artisten Lehenengo Erakusketan ere hartu zuen parte. Garcia Asartak obra bakarra aurkeztu zuen, Brussi doktorearen erretratua, eta ordukoan ez zen erakusketako emakumezko bakarra izan, katalogoan beste emakume batzuen izen-abizenak ere ageri baitira: Dolores Padilla (Euskaldun adintsua koadroarekin), Maria Luisa Reyes (haurren bi erretraturekin) eta Mari Vallejo (paisaia batekin eta natura hil batekin). Hala ere, artista horiei buruz ez dakigu ezer edo ia ezer^[74].

      Bilbon 1932an egin zen Euskal Artisten Bigarren Erakusketan ez da Asuncion Garcia Asartaren arrastorik^[75], baina bai ageri da 60ko hamarkada baino lehen nolabaiteko arrakasta lortu zuen euskal emakumezko pintore bakarrenetakoa, Menchu Gal gaztea^[76]. Bi obra eraman zituen erakusketara, bere ondorengo generoen aitzindari: Irungo paisaia bat eta natura hil bat. Euskal Artisten Elkarteak 1933an Bartzelonan egin zuen erakusketan ere hartu zuen parte, hiru obrarekin, eta bera eta Helene Elizaga izan ziren erakusketako emakumezko bakarrak.

      Ezin da Garcia Asartaren ibilbidea Menchu Galenarekin alderatu. Galek arrakasta izan zuela esan daiteke, alderdi ofizialetan behintzat, 1959an Espainiako Pintura Sari Nazionala irabazi baitzuen. Hala ere, zirkulu batzuetan ez dirudi behar bezalako estimua izan zuenik. Gerra osteko pintoreen multzokotzat har dezakegu, heldutasunera urte haietan iritsi zelako, eta beraz, belaunaldi haren patuari jarraitu zion. Ezin izan zion abangoardia baten bideari jarraitu, baina arte akademikotik ihes egin zuen gerra osteko giro ofizialetik irteteko. Menchu Galek erabiltzen zuen pintura espresiboak ez zuen interes berezirik 60ko eta 70eko artista eta arte munduarentzat, eta horregatik, bigarren mailako pintore moduan pasatu da historia liburuetara.

      Gaur egungo ikuspuntutik begiratuta, Menchu Galen pinturak berezko ibilbidea jarraitu zuela esan daiteke. Talde eta joeretatik kanpo, paisaian, bodegoian eta erretratuan oinarritutako pintura pertsonala egiten saiatu zen bizitza guztian, eta nahiz eta berrikuntzen aukerak ez aztertu, kalitate handiko lana egin zuen.

      Gehiago arriskatu zen, 50eko eta 60ko hamarkadetan, Maria Paz Jimenez pintorea. Kontuan izan behar dugu 60ko hamarkadan emakumezko artisten inguruan izugarrizko aurreiritziak zeudela; negatiboak. Orduko egoera nolakoa zen ohartzeko, garai hartako kritika bat ekarri nahiko nuke. Ana Olaizolak aipatzen du, Mari Paz Jimenezen lan abstraktuen ausardia testuinguruan kokatzeko, eta Manuel Sanchez Camargok Irene Laffite donostiarraren Madrilgo erakusketaren harira idatzitakoa bada ere, berdin balio digu:

      «…y las que de pronto, sin otra preparación que el creérselo ellas mismas, se hacen lo más difícil: pintoras abstractas, y aquí ese sentido mimético que tiene la mujer es donde adquiere mayor relieve y significación, pues sus cuadros no son sino copias de otros cuadros. El número actual de las pintoras ‘abstractas’ es muy crecido; aunque bien es verdad que ninguna de ellas ha logrado crearse una personalidad al estilo, buen estilo, de Vieira da Silva… En lo abstracto es donde la mujer demuestra mejor su incapacidad creadora —salvo excepciones—ya que al quedarse con la pintura a solas —y con ella misma— tiene que acudir a sus recuerdos para apoyarse en algo. Una exposición abstracta femenina es la mejor definición para que veamos lo difícil que es pintar por los senderos del abstractismo»^[77].

      Maria Paz Jimenezek, zorionez, horrelako aurreiritziei kasu handirik egin gabe, ikerketa paraleloak egiten jarraitu zuen 40ko eta 50eko hamarkadan. Bodegoiaren bidez figurazio analitikoagoa lantzen zuen bitartean, surrealismora eta naif motako pinturara hurbiltzen zen beste mota bateko koadroetan. Horrekin batera, 50eko hamarkadaren hasieratik abstrakziorako zenbait joera ere ari zen lantzen, informalismotik gertu. Hala ere, 50eko bukaeran eta, batez ere, 60ko hasieran, abstrakzio materiko, espazial eta lirikoagoak pintatu zituen; oso interesgarriak dira orduko koadro sailak. Hamarkadaren hasieran, askotan pintura hondarrarekin nahasten zuen; materia kenduz joan zen pixkanaka, eta hala, olioa beste ezer erabili gabe sakontasun handiko koadro soilak pintatzen hasi zen. Sakontasunera ihes egiten duten zurrunbilo moduko koadroekin bukatu zuen 60ko hamarkada eta ia bere bizitza ere, 1975ean hil baitzen, pintura sail bat hasi berria zuela.

      Maria Paz Jimenezek Oteizarekin eta Gaur taldeko beste artista askorekin harreman estu samarra izan bazuen ere, ez zen taldean sartu, eta baliteke horrek bazterrean laga izana 60ko hamarkadako euskal arteari buruz hitz egiterakoan. Badakigu Oteizarekin konfiantza handia zuela, 1957an Sao Pauloko Bienalean eskultura saria jaso zuenean zoriontzeko bidali zion gutunari esker. Agian aspalditik zetorren bien arteko harremana, Maria Pazek Bilboko Studio galerian bitan erakutsi baitzuen 1949an eta 50ean, Oteiza galeriaren inguruan zebilen urteetan.

      60ko hamarkadan, Sistiaga, Balerdi, Amable Arias, Basterretxea eta beste bost artistarekin «Exposición de los 10» erakusketan parte hartu zuen, Donostian antolatzen ziren Gabonetako erakusketen aurka protesta egiteko. Baina, esan dudan moduan, ez zen Gaur taldean sartu.

      Erakusketa ugari egin zituen Euskal Herrian, Espainian eta Frantzian, eta sari ugari jaso zituen bizitzan zehar. Hala eta guztiz ere, haren lana ez da askorik ezagutzen, eta gutxitan aipatzen da euskal arteari buruzko liburuetan, batez ere garai bereko beste pintore batzuen aldean.

      Beste horrenbeste edo gehiago esan daiteke Mari Dapenari buruz. Estampa Popularreko partaide, erakusketa ugari egindakoa eta zenbait sari jasotakoa, ia ez du arrastorik utzi Euskal Herriko artearen historiografian, ez bada Estampa Popularreko partaide zela aipatzeko. Grabatuan eta arte sozialean konprometituta egon zen bere militantzia komunista eta antifrankistan. Horren adibide garbia da 1978an idatzi zuen liburu autobiografikoa: ¡Sr Juez! (soy presa de Franco).

      Ezagunagoa da Mari Puri Herreroren lana, batez ere Bilboko Arte Ederren Museoak zabaldu duelako, baina baita artearekin zerikusirik ez duten beste arrazoi batzuengatik ere: Bilboko jaietako Marijaia pertsonaiaren sortzailea izan zelako, hain zuzen. Ibilbide ezberdineko pintorea izateak aukera eman zion euskal eskolen taldetik zertxobait urruti ibiltzeko. Ibarrolak dioenez, figurazioaren bidea hartu zuten 60ko hamarkadako artista gazte batzuek ez zuten Gaur taldean sartzerik izan, ez zeudelako azken joeren eraginpean (informalismoaren eta abstrakzioaren ildoak, ustez).

      Ibilbide sendo eta koherentea izan du Herrerok azken 50 urteotan, figurazio mota ezberdinak lantzerakoan; espresiboagoa batzuetan eta ametsezkoa besteetan. Askotan giza irudien eta eszenatokien koherentziarik ezarekin jokatu izan du, ironia edo harridura eragiteko ikusleengan. Grabatuaren alorrean ere ikerketa handia egin du urte luzez, esperimentazio lan handia, eta era askotako emaitzak lortu ditu.

      Urte askoan erdi ahaztuta egon den beste emakume bat Esther Ferrer izan da. 60ko hamarkadan garrantzi handia izan zuen artearen pedagogiak bai bere proiektuetan eta bai bere bide pertsonalean. Ferrerren bazterketaren kasuan bi arrazoi elkartu ziren: bata, emakumezkoa izatea, eta bestea, artea egiteko aukeratu zuen modua. Zeren eta gauza jakina baita garai hartako jarrera kontzeptual edo ekintzazkoei nekezagoa gertatu zitzaiela erakusketetan parte hartzea edota museo eta galerietako egitarauetan sartzea. Eta artisten beraien jarrera artearen konbentzioen kontrakoa zenez, zaila egiten zitzaien historiografiaren bideetan sartzea ere. Arrazoi horiengatik guztiengatik edo, kontua da urte asko igaro behar izan direla Esther Ferrerren ibilbideari garrantzia ematen hasteko. 90eko hamarkadan hasi zen ezagutarazten hasieretan egindako lanak, performancearen inguruan egindakoak nahiz denboraren eta bere buruaren inguruan egindako hausnarketak: 1999an Espainiaren ordezkari izan zen Veneziako Bienalean, eta 2008an Espainiako Arte Plastikoen Sari Nazionala eman zioten. Azkenik, 2012an Gure Artea saria eman zioten, eta Euskal Herrian errekonozimendua jada egin zaio artistari, nahiz eta lehenago ere, 1997an, Donostiako Koldo Mitxelenak antolatutako «Ekintzatik objektura. Objektutik ekintzara» erakusketarekin eskaini zitzaion behar zuen arreta.

      Esther Ferrerrek ekintzazko artearen hautua hartu zuen ZAJ taldean sartzean, eta Isabel Baquedanok, berriz, pintura tradizionalaren bidea berritzeko aukeraren alde egin zuen.

      60ko hamarkadan informalismorako eta abstrakziorako joera zen nagusi, baina Baquedanok figurazioaren aldarrikapena egin zuen. Iruñeko Arte eta Lanbide Eskolako irakasle moduan eragin handia izan zuen hurrengo belaunaldiko artista gazte nafarrengan. Irudi xaloen eta kolore argi eta lauen artean, giro surrealista edo magikoa lortzen du ia beti bere koadroetan. Ibilbide luzea egin duen arren, eta nahiz eta euskal artearen erakusketetan maiz parte hartu izan, jendartean gutxik ezagutzen du.

      Marta Cardenasena izan da Bilboko Arte Ederren Museoak emakumezko artista bati eskainita antolatu duen lehenbiziko bakarkako erakusketa, nahiz eta dohaintza aurkezteko erakusketa izan zen, eta ez artistaren lanari buruzkoa. Euskal Herriko emakumezko artistei lekua egiteko norabide berri baten hasiera da beharbada; espero dezagun^[78]. Esther Ferrer Parisen finkatu zen modura, Marta Cardenas Madrilen bizi da aspalditik; ibilbidearen hasieran, ordea, 1969an eta 1970ean, Euskal Herriko lehiaketa batean baino gehiagotan hartu zuen parte, eta sariak irabazi ere bai.

      Donostian jaioa, Marta Cardenas bezala, Rosa Valverdek Vicente Ameztoi, Ivan Zulueta, Ramon Zuriarrain eta 70ean lanean ari zen belaunaldiarekin harremana izan zuen, nahiz eta gazteagoa izan. Bere lana figurazio aske batean oinarritu zuen, eta pintura eta objektuz betetako kutxak ziren haren lan ohikoenak. Naif itxurako pinturarekin batera, ironia eta kutsu surrealistako gaiak erabili zituen. Kutxetan ere umorea agerikoa da eta, batez ere, objektuen arteko lotura bereziak sortzen ditu, bizitzaren alde ezkutuak bilatu nahian. Bere burua ezagutzeko modu bat zen artea, eta gure bizitzetan dauden alderdi ez ohikoak azaleratzeko gaitasuna zuen, pinturaz eta objektuz osatutako collage haien bidez. 60ko hamarkadako metafisika eta kezka existentzial filosofikoen aurrean, Rosa Valverdek ere bere egin zituen kezkok, baina erreferentzia kultural arruntak erabili zituen horretarako, pop mundutik ateratakoak: kontsumoa, komunikabideak, oroimenak, fetitxeak, sentimentalismoa, zoria, kapritxoa, buruaren mekanismo automatikoak… Bestalde, aurreko belaunaldiko azterketa formalei muzin eginda, Valverdek tradizio surrealista batetik datorren joerari heldu, eta han-hemenka aurkitutako objektuekin eta jada eginda dauden irudiekin egin zuen lan, betiere umorez eta burmuineko beste dimentsioak aztertu nahian. Oso artelan erakargarriak moldatu zituen horrela, begiratu batean jolas hutsak, azalekoak eta jostalariak, baina arretaz begiratu ahala gero eta indar handiagokoak.

      Seguru asko itxurazko arintasun horrengatik eta sormen krisiek eragindako etengatik utzi zuten bigarren mailan Valverderen artelanekiko interesa. Korten motako altzairuz egindako obra pisuen alboan ez du leku handirik izan Rosa Valverderen lanetako arrosa koloreak. Harritzekoa da zenbaterainoko jarraipena izan duen korten altzairuak, sarritan euskal artearekin identifikatzeraino, eta kontuan izatekoa da horrelako eskulturak hain zuzen gizonezkoek egin izan dituztela ia gaur egun arte. Emakumezkoen proposamen gutxi identifikatu dira euskal artearekin. Zorionez, egoera hori 90eko hamarkadan aldatzen hasi zen belaunaldi berriekin, eta orain Euskal Herriko artea askoz aberatsagoa eta askotarikoagoa da, nahiz eta oraindik biribilguneetako altzairuzko eskulturaren sindromeak jota jarraitzen dugun.

      Aztertzeko modukoa da, nire ustez, euskal arteak zenbait material eta kontzepturekin urte askoan izan duen ajea, batez ere eskulturan. Euskal artea gehienbat eskulturarekin identifikatu izan baita, Oteiza eta Txillidaren lanengatik. Eskultura gehienak material sendoz eginak izateak (harriz, zurez eta altzairuz nagusiki) indar fisikoa transmititu izan du, zeharo balio maskulinoa; eta ahalmen intelektuala ere transmititu da eskultura horiekin, oso maskulinoa hori ere, Txillidak nahiz Oteizak landutako gaiak halako goi mailako kultura batekoak izanik pentsatu izan dugulako gizonezko pentsalari handien transzendentzia adierazten dutela.

      Pinturak ez du hainbesteko zamarik izan, nahiz eta espresionismo abstraktuaren jenioaren ideiak pisu handia izan zuen 60ko hamarkadatik aurrera. Horregatik, emakumezkoek bestelako proposamenak egin izan dituztenean, ez dituzte aintzat hartu gehienetan. Kutsu transzendentaleko arteak balio unibertsala du nonbait, eta emakumeek landutako gaiek emakumezkoen mundurako baizik ez dute balio. Horra nondik datozen emakumezkoen artea bezalako sailkapen murriztaileak.

      Zorionez, lehen ere esan dut, gauzak asko aldatu dira 90eko hamarkadaz geroztik, eta ez dago alde handirik batzuen eta besteen proposamenetan, ez behintzat emakumezko edo gizonezko batenak diren bereizteko adinakoak, arte munduan orain askoz askatasun handiagoa dagoelako sormenezko era guztietako proposamenak lantzeko. Hala ere, material eta kontzeptu batzuek erabateko nagusitasuna dute oraindik, besteek baino askoz pisu handiagoa. Formalismo zorrotzetik abiatutako arteari eta ideia sakon eta transzendentaletan oinarritutakoari askoz garrantzi handiagoa ematen zaio beste ikerketa mota batzuei baino. Hamaika adibide jar daiteke, baina Ana Laura Alaezen lana aipatuko dut nik orain. Gantxilloz egindako sei laranja azal ziren Alaezen aurreneko eskultura lanetako bat, sei pieza txiki, benetako laranjen tamainakoak, eta gantxilloz eginak, erabat emakumezkoei lotutako zeregina, denbora-pasako zerbait; eskulturatzat hartu ohi denaren ia kontrakoa, beraz. Zaila izan zuen lan harekin euskal artearen munduko jendearen onarpena lortzea. Eta gauza bera gertatu zitzaion club culture (klub kultura) joera bereganatu eta musika eta irudi modu haiekin instalazioak eta ekintzak egiten hasi zenean. Esan daiteke Euskal Herrian baino harrera hobea izan zuela Espainia aldean; besteak beste, 2000. urtean, Madrilgo Reina Sofia Museoan Dance & Disco lana zabaldu zuen.

      Azkenik, aipatzekoa iruditzen zait Maria Luisa Fernandez ere. 80ko hamarkadan oso lotuta egon zen Euskal Herriko artearen ibilbidera; batez ere, Juan Luis Morazarekin batera C.V.A. kolektiboa osatu zuenean, 1979an. Hala ere, ez du izan «euskal eskultura berria» izeneko etiketapean sartu ohi diren beste artistek bezainbesteko oihartzunik, ezta hurrik eman ere. 2015ean Bilboko Alondegiak eskaini zion erakusketa hutsune hori betetzera zetorren, hain zuzen.

      Esan dudan bezala, egoera asko aldatu da azken urteotan, eta esan daiteke 80ko hamarkadatik aurrera emakumezko artistek presentzia handi samarra izan dutela euskal artearen panorama orokorrean. Tokia egitea kosta egin zaio, ordea; presentzia gehixeago izatea lortuagatik, bazterketa egoera ez zen askorik aldatu 90eko hamarkadara arte. Arte Ederren Fakultatean ikasle asko dira emakumezkoak (sarritan % 80tik gora), baina proportzio hori gero ez da betetzen artistak profesionalizatzeko unean. Artista moduan dihardutenen kopurua askoz ere txikiagoa izaten da, eta irakaskuntzaren bidea aukeratzen dutenena ere bai. Arte Ederren Fakultateko irakasleetan, adibidez, gizonezkoak gehiago dira emakumezkoak baino, orain bertan behintzat, zeren eta gazteenetan badirudi joera aldatzen ari dela.

      Artearen munduak gizaseme sortzailearen irudiari oso lotuta jarraitzen du oraindik ere, gaur egun; beharbada ez hainbeste artearen munduaren barruan, baina bai gizarteak arteaz duen pertzepzioan. Eta horretan zerikusi handia dute museo, erakusketa areto eta bestek. Batetik, artearekin lotuta ematen dituzten irudietan emakumerik apenas izaten delako (lehen aipatu bezala, Bilboko Arte Ederren Museoa da horren adibide). Eta bestetik, gehienen erosketa eta erakusketa politikak oraindik garai bateko ideiei lotuta daudelako, tartean Guggenheim Museoa, eta gogoan izatekoa da horrelako erakundeek zer-nolako oihartzuna duten komunikabideetan.

      Horren harira, eta kontrako eredu bat aipatzearren, Gasteizko Montehermoso Kulturunean 2007tik 2011ra Xabier Arakistainen zuzendaritzapean egindako ahalegina azpimarratu nahi nuke. Lehen aldiz, genero berdintasunerako politikak aplikatu zituzten erakusketak eta bestelako ekintzak antolatzean. Zoritxarrez, eragin mugatua izan du, beste erakundeetatik gehienetara iritsi ez direlako Montehermoson erabilitako irizpideak. Zaila da ulertzen gaur egun nola litekeen erakunde publikoen zuzendaritzapean edo fundazio publikoen babespean dauden museo eta erakusketa aretoek ez erabiltzea berdintasun legeetan jasota dauden irizpideak, erosketak egiteko orduan edo erakusketak antolatzean.

[70] «Asunción Asarta ha colgado unos lienzos que han asombrado a quienes más cerca están de la pintura; es decir, que este éxito ha sido mayor entre los profesionales. La perspicacia de las gentes, siempre avisadas, como quien acaricia la cabezota de un niño adelantado y aplicado, ha elogiado con titubeos y con frases alentadoras a nuestra artista, añadiendo seguidamente: “¡Para ser de una niña no está mal!”». J. Luno, «Por los salones de pintura», Arte Vasco, III. zk., 1920ko martxoa.

[71] Ibidem.

[72] Ibidem.

[73] Pilar Mur, op. cit.

[74] Badakigu, adibidez, Kardin balletak antzeztu zirenean 1931n, ¡Fácil! izeneko beste antzezlan labur bat ere jokatu zela Mari Vallejoren dekoratuekin.

[75] Asuncion Garcia Asartaren arrastoa erabat galtzen da 1926ko erakusketatik 1986an hil zen arte.

[76] Erakusketa honetan geroago arrasto handirik utzi ez zuten beste emakume batzuek ere hartu zuten parte; hona hemen: Karle Garmendia, Maria Teresa Gaztelu, Resurreccion Gogenola eta Maria Paz Larrea.

[77] Ana Olaizola, op. cit. (142. or.).

[78] 2016ko udaberrian, Susana Talayeroren bakarkako erakusketa antolatu zuen Bilboko Arte Ederren Museoak; huraxe izan zen emakumezko artista bati eskainitako benetako lehena.