Argitaletxea EDO!

 

9.
Artearen transmisioa:
heziketa

 

      Artearen sistemaren barruan dauden atalen artean, heziketak garrantzi handia dauka. Alde horretatik, urrats handia izan zen Bilboko Arte Ederren Eskola sortzea, gero Arte Ederren Fakultatea bilakatu zena. Ezin da ukatu artearen produkzio zentroak heziketa zentroei lotuta egon direla eta hala jarraituko dutela hurrengo urteetan ere, baina artearen heziketa sozialaren gaia zentro horietatik kanpo dago.

      Azken alderdi hori, gizartea artean heztea gizaki libreagoak eta osatuagoak sortzeko, proiektu modernoen ezaugarrietako bat izan da. Bai XX. mendearen hasierako novecentismoak, bai gero azaldu ziren abangoardiek, ahalegin handia egin zuten artea gizartean txertatzeko edo artearen eta bizitzaren arteko mugak hausteko. Artearen eta gizartearen arteko harremana 30eko hamarkadan azaldu ziren abangoardien kezka handietako bat izan zen, baina artean hezteko beharra 60ko hamarkadako artistek azpimarratu zuten, behin eta berriz, eta ez bakarrik era teorikoan, baizik eta baita ekimen zehatzen bidez ere, ahalegin handia egin baitzuten artea jendearengana hurbiltzeko eta umeen heziketan artea normaltasunez txertatzeko.

 

 

9.1. XX. mendearen hasierako heziketa ereduak

 

      XIX. mendetik zetorren arte heziketa modua akademiari lotuta zegoen. Artista baten ibilbidea inguruko hiriren bateko arte eta lanbide eskolan hasten zen, eta estatuko hiriburuko akademiara joaten zen gero. Euskal Herriaren kasuan, artista izan nahi zuen gazteak aurrena Baiona, Bilbo, Donostia, Gasteiz edo Iruñeko arte eta lanbide eskolan ikasten zuen, eta gero Parisko edo Madrilgo akademietan edo arte ederren eskoletan jarraitzen zuen prestakuntza.

      Profesionala izan nahi zuenaren hurrengo urratsa Erromako bidaia izaten zen. Klasizismo italiarra ikusi eta bereganatu ondoren, hiriburuetara itzultzen ziren, akademian irakasle izateko edo tailerra zabaltzeko (gehienetan biak). Han jasotzen zituzten erakunde publiko edo pribatuen enkarguak.

      Gainera, arte heziketa osatze aldera edo, XIX. mendean ohikoa zen artista ezagun baten tailerrean ikasten aritzea. Horrek loturak eta egiteko eren transmisio moduko bat ziurtatzen zuen, eta baliagarria zen artisten arteko sarea osatzeko.

      XIX. mendearen bukaerako modernitateak heziketa akademikoarekin hausteko gogoa azaldu bazuen ere, artista askok arte eskoletan edo akademietan ikasten jarraitzen zuten, batez ere hasierako urratsetan. Baina gero eta ohikoagoa bihurtu zen artista ezagunen tailerretan edo akademia libre zeritzenetan ikastea. Parisko Arte Ederren Eskolan sartzea lortzen ez zuten artista gazte askok araututa ez zeuden heziketa tokietara jo ohi zuten, akademia libreetara, alegia. Horrelako akademietan, ikasleek modeloak han bertan izaten zituzten, eta noizean behin artista ezagun batzuen gainbegirada eta aholkuak jasotzen zituzten. Izen handiko edo ez hain handiko artista haiek egiten zizkieten zuzenketekin osatzen zuten gazteek arte heziketa, museoetan maisu handien lanak kopiatzen aritzearekin batera.

      Euskal Herriko artisten ibilbidea garai hartako beste artistenen antzekoa izan zen. Lehenbiziko urratsak norberaren hirian bertan egiten zituzten, normalean arte eta lanbide eskolan eta artista ezagun batzuen tailerrean. Ibilbide horixe egin zuten Bilboko ia artista moderno guztiek: Guiard, Durrio, Anselmo Ginea, Losada, Alberto eta Jose Arrue, eta Maeztu, esate baterako, Antonio Maria Lekuonaren tailerrean hasi ziren ikasten; garai hartan Bilbon bizi zen artista profesional bakarrenetakoa.

      Bilbon hasierako ikasketak egin ondoren, kanpora joateko modua aurkitu behar zuten, artista profesionalak izan nahi bazuten behintzat. Esan bezala, Madrilerako edo Pariserako bidea hartzea izaten zen ohikoena, baina artista modernoek beste bide bat urratu zuten, eta huraxe izan zen haien ezaugarria: akademiari muzin egin, eta ibilbide akademikotik ihes eginda, Erromako bidearen ordez Pariserako bidaia egitea.

      Euskal Herriko lehenbiziko artista Pariserako bidea hartzen Guiard izan zen. Baina hara joan aurretik ere ezohiko beste bide bat egin zuen, Madrilgo akademiara joan beharrean Bartzelonan jarraitu baitzituen ikasketak, hango pintore baten tailerrean: Ramon Marti Alsinarenean. Pintore errealista zen Alsina, eta garai hartako mugimendurik berritzaileeneko partaide. Horrexek erakarrita joan zen Guiard gaztea Bartzelonara. Hala ere, berehala Parisera jo zuen, 1878an, Colarossi akademian sartzeko. Colarossi akademia Arte Ederren Eskolaren alternatiba moduan ikusten zen garai hartan, eta kanpoko gazte asko hartzen zituen. Arte Ederren Eskolan sartu ezinda geratutako emakume askok eskola huraxe aukeratzen zuten, gizonezko modeloak marrazteko eragozpenik han ez zietelako jartzen.

      Guiard 1886an Bilbora itzuli ondoren, artista gazte berrizaleen eredu bihurtu zen; bai Guiard eta bai hark egindako bidea. Hala, Pariserako bidaia ezinbesteko bihurtu zen artista modernoa izan nahi zuten guztientzat. Horretarako, erakunde publiko eta pribatuen laguntza izan zuten, ordea. Arte heziketa ordaintzeko, baina batez ere Pariserako bidaia egiteko, funtsezkoak izan ziren Bizkaiko Aldundiak emandako diru-laguntzak.

      Denek ez zuten bide horretatik jo, ordea, eta Guiard baino gazteagoak ziren artistetan ere badira akademiak zuzendutako ibilbide artistikoa egin zutenak. Zuloaga, adibidez, Guiard baino 10 urte gazteagoa izan arren, Madrilera joan zen Pradoko Museoko artista handiengandik ikastera. Handik Erromara joateko erabakia hartu zuen, artista akademikoek egiten zuten bezala. Edonola ere, berehala konturatu zen berrikuntzak Parisen zeudela, eta Erroman egonaldi labur bat egin ondoren, hantxe zen, Parisen, 1890ean. Beste atzerritar asko bezala akademia libre batean ikasten aritu zen, La Palette izenekoan. Badirudi Henri Gervex izan zuela irakasle, nahiz eta Eugene Carriere eta Puvis de Chavannes artistek ere ematen zituzten eskolak han.

      Zuloaga Parisera ailegatu zenerako han ziren Manuel Losada eta Paco Durrio. Losada 1887an egon zen Parisen lehen aldiz, Bizkaiko Aldundiak ikasketetarako emandako diru-laguntzari esker, eta 1890ean bigarrenez joan zen, Manuel Maria de Gortazarrek babestuta. Durrio, berriz, 1888an iritsi zen Parisera, Madrilgo ikasketa akademikoak utzi eta gero.

      Behin artista multzo batek Pariserako bidea hartuta, ordutik aurrera gazteei errazagoa gertatu zitzaien Frantziako hiriburura joatea, arte modernoa ezagutu eta ikasketak egitera. Horregatik, hurrengo belaunaldiko ia euskal artista guztiek Pariserako bidaia egin zuten, Losada, Zuloaga eta Durrioren ereduari jarraituz, eta azken bi artista horien babesa edo kontaktua izango zutela jakinda. Esaterako, Alberto Arruek ibilbide tradizionalagoa izan zuen hasieran, Bilboko Arte eta Lanbide Eskolan ikasi ondoren Madrilgo San Fernando akademiara eta gero Erromara joan zelako ikastera; baina, gero, 1902an, Parisera joan zen Bizkaiko Aldundiaren diru-laguntzarekin, eta Colarossi akademian ikasi zuen. Jose anaiak ere Albertoren bidaiaren aitzakia erabili zuen Parisera joateko eta La Grand Chaumiere akademia librean ikasteko.

      Angel Larroque eta Aurelio Arteta ere Parisen izan ziren, Quintin Torre eta Julian Tellaetxerekin batera, XX. mendearen hasierako urteetan, Bizkaiko Aldundiaren diru-laguntzei esker. Geroago iritsi ziren Gustavo Maeztu, Ricardo eta Ramiro Arrue, eta Zubiaurre anaiak. Den-denek akademia libreetan jaso zituzten eskolak, batzuek Colarossi zelakoan eta besteek Julian izenekoan.

      Pariserako bidaiak 20ko hamarkadako belaunaldiaren ezaugarri izaten jarraitu zuen artisten heziketa prozesuan, eta hantxe izan ziren bai Urrutia (1919an), bai Aranoa (1920an) eta bai Uzelai (1922an).

      Artistaren heziketa ibilbideez aritu naiz, baina XX. mendearen hasierako artezaleek bazuten jendearen arte heziketarekiko kezka ere. Garai hartan museoari ematen zitzaion egiteko horren ardura, jendea artean heztearena, eta horregatik, arte museoen beharra azpimarratu zuten, bai Bilbon arte ederren museo batena, orokorrean, eta bai arte modernoko museo batena, geroxeago.

 

 

9.2. Gizaki berria arte heziketaren bidez

 

      Arte heziketan ez zen aldaketa handirik izan hurrengo urteetan. 30eko hamarkadan eta gerra osteko urteetan ere, mende hasieran bezalaxe, artista izan nahi zuenak hiriburuetako arte eta lanbide eskoletara edo bestelako akademietara jotzen zuen, edo artista ezagun baten estudiora, eta gero, egonaldi bat egiten zuten kanpoan, Parisen edo beste tokiren batean, norberaren herrira itzuli aurretik.

      Baina 50eko hamarkadan, arte heziketan sakondu beharra eskatzen hasi ziren; bai artistenean eta bai oro har jende xehearen arte heziketan. Horretan ere Oteizaren ideiek eragin handia izan zuten urte haietan, eta haren idazkietan behin eta berriz irakurriko dugu heziketarako arte zentro baten eskaera, bai artistak hezteko, bai jendea heziko duten arduradunak trebatzeko. Ikerketa Estetiko Konparatuen Institutuak, ikerketa lana egiteaz gainera, heziketa lana egin behar zuen.

      Proposamen ugari egin zituen Oteizak heziketaren munduari begira. Bilbora iritsi bezain laster, artista gazteei babesa eman zien, itxita zegoen Atxuriko Arte eta Lanbide Eskola zabaltzeko. Udalaren ezetzaren aurrean, eskola okupatzea erabaki zuten, eta azkenean, ikasgela batzuk erabiltzeko baimena lortu zuten, artisten tailerrak jar zitzatzen.

      Bestalde, Oteiza sinetsita zegoen umeetan zetzala gizarte berri bat eraikitzeko aukera, umeak zirela gizaki berriaren oinarria. Horregatik, umeen arte heziketa funtsezko gaia zen haren teorietan eta praktikan. Ahal zuen guztietan umez inguratzen zen eta azalpenak ematen zizkien^[58]. Adierazgarria da XX. mendearen hasierako arte modernoko proiektu askok zenbaterainoko konfiantza duten umeetan. Abangoardiek garrantzi handia eman zioten umeen heziketa estetikoari, itxaropena hurrengo belaunaldian jarrita zeukatelako, baina novecentismoa bezalako proiektu moderatuagoetan ere umearen irudia behin eta berriz azaltzen da etorkizun berri baten sinbolo moduan. Baliteke Oteizak bi iturri horietatik hartzea umeen arte heziketan zuen itxaropena.

      Esparru horretan, ekimen ezagunenetako bat Haurren Unibertsitate Pilotua izenekoa da, Elorrion zabaldu nahi izan zuena, 1964an, Funcor kooperatibak babestuta^[59]. Urte haietan (1963-1968), Jose Antonio Sistiagak eta Esther Ferrerrek Donostian adierazpen libreko eskola bat sortu zuten umeentzat, Academia de los Jueves izenekoa, Celestin Freinet frantziar pedagogoaren metodo pedagogiko berritzailean oinarrituta^[60]. Horrek bultzatuta sortu zen Oteizak Funcorrerako egindako proposamena, baina 11 hilabete besterik ez zuen iraun. Partaideek heziketa zentroa Eskola Kooperatibo Esperimentala izendatzen zuten; umeek jolasen eta artearen bidez ikasten zuten lehen hezkuntzan, eta Sistiagak eta Ferrerrek, eskuarki, pedagogia aholkuak ematen zituzten. Irakasle arituko zirenak prestatzeko, Frantziara bidaliko zituzten, Freineten metodoen ikastaroak egitera.

      Oteizak unibertsitate hirien antzeko antolaketa bat irudikatu zuen umeen heziketa integralerako, hiru eskolatan banatuta: bata jolaserako, bestea musikarako, eta azkena pintura eta eskulturarako. Sormenaren alderdi guztiek zuten garrantzia, hala ere, eta ikus-entzunezkoak heziketarako bitarteko moduan erabiliko ziren^[61].

      Euskal Eskolen Mugimenduko kideek ere kezka handia izan zuten etorkizuneko gizarte berria eraikiko zuten umeen heziketaz. Aipatu dut, behin baino gehiagotan, Sistiagak eta Ferrerrek Donostian 1963-1968 bitartean eratu zuten Academia de los Jueves eskola. Aipatzekoak dira, orobat, Rafael Ruiz Balerdik Andoain, Lasarte eta Herrerako eskola publikoetan 1973tik aurrera egindako lana, eta Jose Luis Zumetak Usurbilgo ikastolan egindakoa.

      1977an, Aiako Tailerra sortu zen, Reinaldo Lopez eta Xabier Lakaren ekimenez. Gerora, beste hainbat lagun elkartu zitzaizkien: Imanol Agirre, Joxe Ezenarro, Aitor Mendizabal, Mikel Kanpo, Migel Etxeberria eta Javier Cruz, besteak beste. Kontua da, dena den, Reinaldo Lopezen emazte Carmen Monreal irakasle zebilela Aiako Andatza auzoan (berez, horrexegatik sortu zen han tailerra). Tarteka, Laka eskolara joaten zen plastika irakasgaiaren inguruan Monrealen ikasleekin egotera. Eta gauzak nola diren, 1980an, eskolan irakasle postuetako bat hutsik geratu zela eta, Xabier Laka eta Imanol Agirre kontratatu zituzten han eskolak emateko. Metodo pedagogiko berritzaileak aplikatu zituen Monrealek Lakaren eta Agirreren laguntzaz, plastika ardatz hartuta ematen baitzituzten eskolak, garai hartako heziketa integraleko ideietan oinarrituta; eta euskara ere irakaskuntzarako erabili zutenez, auzoko ume eta gurasoak proiektura batzea lortu zuten^[62]. Ez zuen luze iraun horrek ere, 1982an Xabier Lakak Sorabillako Tailerra zabaldu zuelako, eta Imanol Agirre eta Reinaldo bera Andatzako Aiako Tailerretik joan egin zirelako.

      Oteizaren ideietan oinarritutako azken ekimena 1983an sortu zen Donostian eta Ikertze/Arteniño du izena 1990etik. San Telmo Museoari lotutako umeentzako laborategia izateko sortu zuten hasieran, baina inguruko herrietako eskoletara zabaldu zen hurrengo urteetan: Irun, Zumaia eta Tolosara. Oteizaren eragina ez ezik, Bruno Munari liburu diseinatzailearena ere oso garrantzitsua izan zen hasierako taldearentzat. 1994an San Telmo Museoan egindako «Jolastu leihoan» erakusketa izan zen elkartearen unerik arrakastatsuena. Oraindik ere lanean dihardute umeen arte pedagogian.

 

 

9.3. Artistaren heziketa zentro
       esperimentalen ahaleginetatik
       Arte Ederren Fakultatera

 

      Umeen heziketaz aritu naiz, baina oro har arte heziketaz zeuden kezkatuta garai hartako artistak, aurreko atalaren hasieran esan dudan bezala. Arte eta lanbide eskolak egitarau eta eduki akademikoetara lotuta zeudela eta, arte eskola esperimentalak sortzeko gogoa izan zuten orduko artista askok. Beste behin ere, Oteiza izan zen proiektuen bultzatzailea.

      1966ko Quousque Tandem...! liburuan esan zuenez, euskal artisten unibertsitatea eratzea zen Euskal Eskolen Mugimenduaren azken helburua. Mugimenduaren azken garaiko porrota tarteko, nahi baino gehiago atzeratu zitzaien asmoa, baina etorri zen halako batean abagunea, eskola bat sortzekoa, Oteizaren gidaritzapean. 1969an izan zen. Debako Joaquin Aperribai alkateak Oteizari arte eskola sortzea proposatu zion. Ostolaza anaiek Ameriketan egin eta herriari lagatako dirua erabiliko zuten horretarako^[63]. 1970ean ekin zion lanari.

      Oteizak Debako Arte Eskola Esperimentala deitu arren, Debako Eskola moduan ezagunagoa da. Zenbait tailerrez osatuta zegoen: grabatua, eskultura eta beste arte arlo batzuk lantzeko laborategiak, eta umeen arteari buruzko laborategi berezia. Oteizak sarritan Ikerketa Estetiko Konparatuen Instituturako proposatutako egituraren antzekoa zuen, beraz. Koldo Azpiazu, Reinaldo Lopez, Fernando Beorlegi, Jon Zabaleta eta beste askok ikasle-irakasle lanak egiten zituzten. Ibarrola ere tartean zen, grabatu tailerra gidatzen. Eta noizbehinka, eskolak Gaur eta Emen taldeetako artisten elkarlana hartzen zuen: Ruiz Balerdi, Larrea, Dionisio Blanco, Zumeta, Mendiburu…

      Esperientzia laburra izan zen hura ere, 1974an desegin baitzen, zailtasun ekonomikoak eta antolakuntza arazoak tarteko^[64]. Oteizak, gainera, lehenago utzi zuen proiektua, 1972an. Oteizaren esanetan, esperientzia mingotsa izan zen Debakoa. 10 hilabete eman omen zituen han, eta nabaria omen zen artisten nahiz ikasleen gogo eta ilusio falta. Oteizak errealitateari aurre egin behar izan zion beste behin; berak espero zuena eta benetako egoera ez zetozen bat^[65].

      Baina itzul gaitezen hasierara. Garai hartako artistak arte heziketaz kezkatuta zeudela esan dut, eta bazeukaten horretarako nahikoa arrazoi. Izan ere, arte eta lanbide eskolak ez ziren arte garaikiderako oso egokiak, eta artistek beste bide batzuk aukeratu behar zituzten berrikuntzak ezagutzeko. Orduko gazteek ere, mende hasierako artistek bezala, Frantziako hiriburura jo zuten gehienek, Pariserako bidaia gertatu zen errazena eta ohikoena, hurbiltasunagatik, batetik, eta Parisen garai hartan gertatzen ari ziren aldaketek erakarrita ere bai, bestetik.

      Arte eta lanbide eskoletan edo bestelako akademietan ibili ondoren, gehiago nahi zutenek kanpora jo behar zuten, diktadurapeko Espainia hartan ez baitzeukaten arte garaikideko ez informaziorik ez aukera handirik. Eta hala, Parisera joan ziren artista asko; tartean, Txillida, Sistiaga, Mendiburu, Zumeta eta Balerdi. Han, ia denek informalismoa ezagutu eta abstrakzio piktoriko estatubatuarraren berri izan zuten. Eta horrek ia guztien lana baldintzatu zuen, geroko ibilbideetan ikus daitekeen modura.

      Norberaren prestakuntza gorabehera, nabaria zen heziketa zentro baten falta. Oteizak proposatzen zuen Ikerketa Estetiko Konparatuen Laborategiak umeen eta artisten prestakuntzan sakondu nahi zuen, baina inoiz ez zen gauzatzea lortu. Horregatik, Euskal Eskolen Mugimenduak behin eta berriz aldarrikatu zuen 60ko hamarkadan zehar euskal unibertsitate baten beharra.

      Lehen ere aipatu dudanez, Oteizak Quousque Tandem...! liburuaren 3. argitalpeneko hitzaurrean dio EEMren azken helburua euskal unibertsitate bat sortzea zela: «Ya intentamos hace unos años volver a Navarra, cuando en Escuela Vasca pretendimos los artistas vascos fundar nuestra Universidad y hacer de Pamplona nuestra capital cultural en el País Vasco y no fuimos comprendidos»^[66]. Gaur taldeak Barandiaran galerian kaleratutako manifestuan ez zuen horrelakorik esan, baina Emen taldekoek 1966ko abuztuko erakusketaren katalogoan argitara eman zuten manifestuan argi eta garbi azaltzen da Ikerketa Estetiko Konparatuen Institutua sortzeko premia eta harekin arte ederren eskolak gainditu beharra. Honela zioen Emen taldearen eskakizun edo aldarrikapenetan lehenak: «Reivindicamos la elemental y urgente necesidad de la creación del Instituto de Investigaciones Estéticas como culminación y actualización de las Escuelas de Bellas Artes, con la proyección actual de enriquecimiento e investigación de nuestra cultura, en cada uno de los diferentes niveles que se le vienen planteando al artista; así como una Universidad Vasca sin carencia ni dispersión de Facultades Técnicas y Humanistas a nivel de nuestra sociedad»^[67].

      Ahalegindu ziren horretan, eta negoziazioetara ere iritsi ziren, antza; hala dio behintzat Oteizak Pelay Orozcoren liburuan. Garai hartako Nafarroako Aldundiko presidente Javier Urmenetarekin proiektua, eraikuntza eta aurrekontua adostu zituztela dio Oteizak. Baina ahalegin horiek guztiek ez zuten aurrera egin. «No he llegado a entender qué sucedió», hala esplikatu zuen gertatutakoa eskultoreak.

      Ahalegin hura Gasteizko Arte eta Lanbide Eskolarako moldatu zuen 1967an, Kursaalerako eta Oñatirako 1968an, eta Loiolako basilikarako hurrengo urtean, Jesusen Lagundiko buruen ekimenez. Jesusen Lagundikoen asmoa euskal unibertsitate orokor bat zen, berez, baina badirudi arte tailerrak ere izango zituela. Azkenean ez zuen aurrera egin, eta Kursaalen zabaltzekoa zen unibertsitate herrikoiak ere ez, diru-laguntzarik lortu ez zutelako^[68].

      Euskal Eskolen Mugimenduko partaideen gogoan, Oteizak proposatutako Ikerketa Estetiko Konparatuen Laborategia arte ederren eskolen alternatiba izango zen. Heziketa tekniko hutsean oinarritutako arte eta lanbide eskolen antzekoak iruditzen zitzaizkien arte ederren eskolak, eta ikerketan eta esperimentazioan oinarritutako heziketa zentroekin egiten zuten amets.

      Aurkakotasuna ez zen erabatekoa, ordea. Unibertsitate propioa edukitzeko eskaera orokortua zen garai hartan euskal gizartean, eta badirudi EEMko partaideek bat egiten zutela eskaera harekin, euskal unibertsitate integrala eskatzen zutenean. Ezin dugu ahaztu unibertsitate barrutia eskatzeko kanpaina indartsu zebilela garai hartan.

      Gizartearen presioaren ondorioz, Madrilgo gobernuak unibertsitate eskola batzuk Bilboko Unibertsitate moduan elkartu zituen 1970ean, Valladolideko barrutitik askatuta. Hain zuzen, sorrera dekretua aurreko urteko azarokoa bazen ere, urte hartan bertan hasi zen lanean Arte Ederren Goi Eskola Bilboko Etnografia Museoko aretoetan (1970-71 ikasturtean).

      Aspalditik zetorren Bilbon Arte Eskola sortzeko gogoa; Arte eta Lanbide Eskola itxita zegoen Gerra Zibila bukatu zenetik, eta artezaleen eta artisten elkarteek beti aipatu zuten arte akademia edo eskola ofizialen bat izateko premia. Anna Maria Guaschek aipatzen du, adibidez, 1947ko ekimen batean Bilbon, Arte Ederren Goi Eskola sortzearen aldeko iritzia agertu zuela Asociacion Artistica Vizcaina elkarteak. Eta ohartarazten du Euskal Herrian arte heziketaren egoerak okerrera egin zuela 60ko hamarkadan, Donostiako Arte Eskola itxi zutelako.

      Eratu zen, beraz, Bilboko Arte Ederren Goi Eskola, baina arazoak izan zituen, Debako Eskolarekin batera sortu zelako. Ezer ez egotetik bat-batean bi eredu zeuden, bi eredu oso bestelako, eta talka moduko bat sumatu zuten euskal artistek: eredu bat ofiziala zen eta bestea herrikoia, bata Espainiako beste eskolen tankerakoa eta bestea esperimentalagoa. Lau urte eskasen buruan, baina, Debako Eskolaren esperientzia laburrak horrelako ekimenen ahultasuna edo zailtasuna erakutsi zuen, eta hura itxita, Arte Ederren Eskola artistaren heziketarako ia aukera bakarra bihurtu zen.

      Bilboko Eskola sortu eta aurreneko urteetan, irakasle eta arduradunak Bartzelonako Goi Eskolatik ekarriak ziren ia denak. Jose Milicua, Luis Badosa, Joan Sureda eta Pedro Guasch izan ziren lehenbiziko zuzendariak. Horregatik, Oteizak eta beste euskal artista batzuek ez zuten batere ondo hartu Bilboko Eskolaren sorrera. Hamaika istilu eta ika-mika izan ziren eskolaren zuzendaritzaren eta artisten artean; batez ere, egoera ofizialak irakasle tituludunak eskatzen zituelako (Jose Milicuak horregatik deitu zituen Bartzelonako irakasleak) eta bertako artistek titulurik ez zutelako. Eskolak ematera gonbidatzen zituzten bertakoak, baina ez zitzaien iruditzen baldintzarik egokienak haiek zirenik, eta askotan uko egin edo gogoz kontra hartu zuten parte lehenbiziko urte haietan.

      Euskal artistak paradoxa baten aurrean zeuden 70eko hamarkadaren hasieran. Sortu zen azkenean hainbestetan eskatutako Arte Ederren Eskola, baina beraien proiektuekin inolako harremanik gabea. Hainbeste urtetako borrokaren ondoren Euskal Herriak bazeukan jada Arte Ederren Eskola, baina ez euskal artistek nahi zuten modukoa.

      Ikasleek, berriz, hasiera-hasieratik erabaki zuten beraiek ere bazutela zer esana, eta 1971n artisten eta ikasleen arteko asanblada bildu zen Bilbon. Han, garai hartako inplikazio mailaren adibide ona den dokumentu luze eta interesgarri bat onartu zuten. Lau ataletan banatuta dago: I. Artearen zeregina gizartean; II. Artistaren bizi baldintzak; III. Artistak gizartean izan behar duen estatusa; eta IV. Arte plastikoen heziketarako erreforma proposamena. Maila teoriko handiko dokumentua izateaz gainera, Arte Ederren Eskolarako antolaketa eredua ematen zuen^[69]. Testuan ondo ikusten dira garai hartan artearen inguruan zituzten kezkak: batetik, artearen funtzio sozial eztabaidaezina eta gizartearekin izan behar duen harreman estua, eta bestetik, arteak herri bati lotuta egon behar duela. Euskal Herriaren egoerari egokitutako artea aldarrikatzen zuten, beraz. Horretan, ez zebiltzan oso urrun XX. mendearen hasierako testuetan jasota dauden ideietatik; batez ere, 20ko eta 30eko hamarkadetan artista batzuek arteaz zeuzkaten iritzietatik, artea eta gizartea uztartzeko premiaz eta artearen izaera nazionalaz.

      1975ean, Arte Ederren Goi Eskolan lehenbiziko aldaketa sakona gertatu zen, Arte Ederren ikasketak unibertsitate mailako bihurtu zituztelako, dekretuz. Harrezkero, Arte Ederren Fakultatea da.

      Fakultate bihurtu aurretik, ordea, beste hamaika istilu eta arazo izan ziren eskolako sektore ofizialaren eta eskolaz kanpo zeuden artisten artean. Anna Maria Guaschek ondo jarraitu zituen Arte Ederren Eskolako hasierako gorabeherak Arte e ideología en el País Vasco liburuan.

      Badirudi Arte Ederren Fakultatearen eta euskal artisten arteko harremana pixkanaka hobetzen hasi zela 1976tik aurrera. Alde batetik, euskal artisten asanbladak fakultatea berrantolatzea eta euskalduntzea eskatzen zuen. Bestetik, artistek harreman ofizialagoak abiatu zituzten Eusko Kontseilu Nagusiarekin (autonomia estatutuaren aurreko erakundearekin, alegia). Hala, 1979an, Oteiza, Basterretxea, Ibarrola, Mendiburu eta Balerdik osatutako batzordea orduko kultur sailburu Gotzon Olarterekin bildu zen, fakultatearen berrantolaketarako haren babesa jaso nahian. Eta zerbait lortu zutela ematen du, gauzak aldatzen hasi zirelako Pedro Manterola dekano izendatu zutenean, 1981ean.

      Bitarte horretan, 1978an, Arte Ederren Fakultatea Bilboko Unibertsitatearen barruan sartu zen, hurrengo urteetako UPV/EHUren oinarria izango zena.

      Urte franko joan dira sortu zenetik, eta ezin da ukatu EHUko Arte Ederren Fakultateak euskal artea suspertzeko lan handia egin duela. Bertan ikasitakoak irakasle bihurtzean izugarrizko maila lortu zuen, eta gizartearen onarpena. 80ko hamarkadan normaldu zen Arte Ederren Fakultateko giroa, eta urte haietan eta hurrengo hamarkadan maila handiko artista asko atera ziren bertatik, gerora ezagunak egin direnak, bai Euskal Herrian, bai nazioartean. Garai batean artista izateko ez zen beharrezkoa unibertsitate ikasketak egitea, baina gaur egun Euskal Herrian lanean dabiltzan ia artista guztiak arte ederren fakultateren batean ibiliak dira, gehien-gehienak Euskal Herriko Unibertsitateko Arte Ederren Fakultatean.

 

 

[58] «Lehentasunez, haur-pedagogia hartu zuten kontuan, ‘gizaki berri’aren prestakuntza gisa. Gaur taldeak egindako erakusketa batean baino gehiagotan, Jose Antonio Sistiagak eta Esther Ferrerek zuzendutako Academia de los Jueves zelako adierazpen libreko tailerrean haurrek egindako lanak erakutsi zituzten». Ana Olaizola, op. cit. (129. or.).

[59] 1954an Andoni Esparzak, beste 40 lagunekin batera, Funcor kooperatiba fundatu zuen Elorrion, galdategi lanak eta nekazaritzako makinak egiteko. Proiektuan langileen seme-alabentzako eskolak eraikitzea eta ikasketetarako diru-laguntzak ematea zeuden. Eta artistentzat laguntzak ematea eta beste proiektu artistiko batzuk babestea ere bai; tartean, Ama Lur filmaren ekoizpena.

[60] Interesgarria da gizaki berria lortu nahian umeen heziketak garai hartan eragiten zuen kezka. Sistiagak, 1967an, Trama aldizkariaren 6. zenbakian, gaiari buruzko testu teoriko bat argitaratu zuen «El hombre de mañana en la expresión actual del niño» izenburupean. Euskal artea eta artistak 60ko hamarkadan, KM, Donostia, 1995 (eranskina, 22).

[61] Miren Vadillo eta Leire Makazaga, op. cit.

[62] Eskerrak eman nahi dizkiot Xabier Lakari Aiako Tailerrari buruzkoa osatzen lagundu eta informazioa emateagatik.

[63] Asociación para el Fomento de la Enseñanza y de la Cultura, edo Ostolaza Kultur Fundazioa, Jose Manuel Ostolazak Ameriketan egindako diruarekin eratu zen. Francisco anaia hil ondoren, dirua Debako herriari laga zion, hezkuntza eta kultur azpiegituretan erabiltzeko baldintzapean.

[64] 1981ean proiektua berreskuratu zuten, Debako Arte Eskola izenpean berriro ere, baina bigarren egitasmo hori ez zen jada Oteizaren ideien araberakoa. 2015eko martxotik, Artelekuko serigrafiako eta litografiako grabatu tailerrak Debako Eskolan egiten dira.

[65] Anna Maria Guaschen liburuan aipatzen denez, Pelay Orozcok etsipenezko hitz hauek jaso zizkion Oteizari Debako Eskolan bizi izandakoaz: «Lugar insuficiente, medios lentos, pocos, pero sobre todo la falta total de ímpetu, de espíritu, de generosidad, de sacrificio, por parte de los artistas que debieron haberme acompañado hasta dejar en funcionamiento la Escuela. Los diez meses que viví en ella, una experiencia triste, una juventud sin disciplina voluntaria de trabajo, insensatos, miopes de visión para imaginar comportamientos, hipócritas delante de mí: Todos divididos a mi espalda, actuando por su cuenta, conspirando para mandar». Anna Maria Guasch, op cit. (194. or.).

[66] Oteiza, Jorge: Quousque Tandem…!, op. cit.

[67] Manifestuak 1966ko uztailaren 26ko data dauka. Euskal artea eta artistak 60ko hamarkadan, op. cit. (eranskina, 10).

[68] Miren Vadillo eta Leire Makazaga, op. cit.

[69] Anna Maria Guasch, op. cit. (eranskina, 19).