MALLULARIAK

—I—

        —Santi: zapatari oiek onak dira?

        —On samarrak izan bear dute.

        —Jakintsuak ere bai?

        —Jakintsu samarrak ere...

        —Samar askotxo dago or gauz onik izateko.

        —Ba, garbi esateko, jakintsu-otsekoak dira.

        —Otsa ta utsa, eztira alkarren lotsa.

        —Oiek ere, orretantxe, au da, alkarren lotsa eztira izango.

        —Kendu itzatzu samarrak, otsak eta utsak; esan zadazu argiro: onak eta jakintsuak dira?

        —Bai... Nai dezu garbiroago esatea?

        —Jakintsuak izateko eztaukate ba opizio gañ-gañekoa ere.

        —Bakoitza bere opizioan jakintsua izan ezkero, zertako geiago?

        —Zapata onak egiten dituzte?

        —Bai; burnizko perrak beziñ gogorrak.

        —Zergatik ba, alaiña?

        —Gizon askori jeixten omen zaie jakinduria orporaño, eta, zapata zartxoak badituzte, bereala kanporatzen omen zaie, eta gero Santa Agedara eraman bear; an berriz kontuak dira ta...

        —Oraiñtxe ikusten det gizon oiek jakintsu samarrak dirala.

        —Puera samarres; abluste limpio.

        —Arrazoia dezu; neronek orixe esan dizut len ta...

        —Salamankan izanak dira beñepeñ biak ere gaztetan ta...

        —Ikasten?

        —Bai; eta ikasiaren ikasiz buruak astundu, jakinduri guzia orpora jetxi, zapatak ere zartxoak, zulodunak iduki, eta guziak iges egiñ omen zien.

        —Jakinduririk batere gelditu gabe?

        —Bai; bakar-bakarrik lustriazio apurtxo bat gelditu omen zitzaien.

        —A! Orregatik zapatari egingo ziran; lustriatzen jakin ezkero, zapatariak asko dauka aurreratua ta...

        —Bai nunbait. Lustrazio orrek iru gauza omen ditu printzipalmente.

        —Zeiñ ote dira ba?

        —Bat da biba libertat, eta beste biak aztu omen zaizte.

        —Beraz ori bakarrik ekarri dute Salamankatik.

        —Orixe bakar-bakarrik; beste biak...

        —Orpotik iges egiñ, ala... zer?

        —Ez ba; mingañaren punta-puntan omen dauzkate, baña eziñ ondo oroitu.

        —Begirozu ba, biba libertat ere mingañaren punta-puntan ez ote daukaten.

        —Bai zera! Orretan oso gogor daude, eta alkar errespetatzen dute.

        —Ori ondo ba, ori ondo.

—II—

        Bi zapatariak ziran Kalix eta Pelix, etxe baten. bizitza banatan, bizi ziranak.

        Astelen goiz baten, beste askotan bezela, lustriazioa bazebillen Kalixen buruan. Globuak nola ibilli arian, asmatzen zebillen.

        Iñork ikusi etzezan, bestek arrapatu etzeion imintzioko pribilejioa, bere etxian egiñ nai izan zuan lenengo saialdia. Su artu zuan globuak erre zan, eta goiko bizitzara kia ugari eldu zan. Asarraturik Pelix, bazetorren beeko bizitzara, makilla batekiñ, Kalix astintzeko ustian, baña bereala onek esan zion:

        —Biba libertat! Bakoitzak bere etxean nai duana egiten du.

        Biurtu zan Peux ixill eta umill bere bizitzara, eta gogoratu zitzaion, nola berak irakurri zuan paper batian, Parisko exposizioan itxasoa jarri zutela, eta saiatu bear zuala berak ere etxean jartzen ote zuan.

        Emazte gaixoari ekarri erazi zion errekatik al zuan ur guzia, eta bota erazi ere bai etxeko gizategi edo salan, eta Pelix asi zan kañaberarekin arrantzan. Ura bazijoan goitik beera, Kalix oian zegoanaren aora.

        —Zer? —esan zuan Kalixek—. Ardoa izan balitz ere... baña... ura?

        Bazijoan Pelixi errietan ematera gora, baña:

        —Ixo —esan zion Pelixek— arraiak izutu ta iges egiñ eztezaten. Biba libertat! Bakoitzak bere etxean nai duana egiten du.

        Etxe guzia, ur ta ke, libertadez betea zegoan, baña pakea andik kanpora zebillen, eta juezak parte artu bear izan zuan.

—III—

        —Zer dio Kalixek?

        —Ara ba, juez jauna: Pelixek, goitik bera, urez busti nau.

        —Zer dio ba Pelixek?

        —Ara ba, jauna: Kalixek, betik gora, kiaz ia ito nau.

        —Egia da, Kalix, Pelixek dioana?

        —Bai, jauna; ebanjelioa.

        —Pelix: egia da Kalixek esan duana?

        —Bai, jauna; egi berdaderoa.

        —Zergatik egiñ diozu ba ori zuk, Kalix?

        —Zergatik! Zergatik? Biba libertat-gatik.

        —Eta zuk, Pelix?

        —Biba libertat-gatik nik ere.

        —Ba oraiñ ikasi ezazute biba igualdat ere.

        —Aarraie, arraia! Orra guk mingañaren puntan gendukana eta gogoratu eziñ genduana.

        —Bota ba oraiñ bostna pezeta eta zoazte, eta urrengorako ikasi biba praternidat ere.

        —Millamontriena! Garestitxo atera zaiguk biba libertat orixe, baña biba praternidat ere gogora erazi zigutek eta... buenprotxo.

—IV—

        Andik aurrerako eztabaidak erabakitzen zituzten biba praternidat-ekin, au da ukabillka. Astelen guzietan zegoan komeria. Mallulariak deitzen zioten jendiak, eta mallularien komeria ikusi nai zuanak, etzeukan dirurik eman bearrik; asko zuan esatea Pelloren ardantegian «biba Pelix»; laster erantzungo zuan Kalixek «biba praternidat»; eta asiko ziran malluetan, au da ukabillka.

        Astelen batian, malluetan ari zirala, kantatu zien Korkiñek:

                Ondo bustirik daude

                beren eztarriak,

                bereala ez ditu

                illko egarriak;

                lanerako dituzte

                indar ugariak,

                ederki ari dira

                bi mallulariak.

1903ko Epaillaren 23an

Ibaizabal, 65, 1903ko Epaillaren 29n