ARTOBERO ETA PORROT

—I—

        Jaio zan Zoietako baserrian aur eder bat, zeñari bataioan jarri zioten izena Arturo. Besoetan artu zuten Porrotek eta bere emazteak, onen aizpa lagun zutela aurra eramateko. Etxeraturik emakumeak umearekiñ, Porrot gelditu zan oraindik atzera.

        —Zer izen jarri zaio umeari? —galdetu zuan amak oetik.

        An ziran estuasunak oroitu eziñez:

        —Tartaro... Tortero... Kartero... Artero... Portero... edo... edo... oien antzeko bat, —erantzun zuten emakumeak—; baña Porrotek esango digu zuzen.

        Badator Porrot illunabarrean etxeruntz mormorretan: «Bai; gaiztakeria, gezurra eta lapurreta besterik ez dago oraingo munduan» —esaten zuala, eta arrola andiyak egiñaz. Zer pasatzen zaio gizajoari? Zer? A! Mozkorra artu du, eta zigarro-purua artzen dualako ustean, artu du trabenan —au da, ostu du— Kataliñen jostorratz-ontziya, eta aoan arturik, ura piztu eziñez, erre ditu ogei ta zazpi poxpolo, baita ere eskuko bi beatz; eta poxpolo bat, ondo itzali gabe, botatzian, erori zaio jakaren poltsikora; an zeuzkan beste poxpoloak; abek su artzen dute, baita arropak eta buruko tximak ere; eta anima purgatoriokoa diruriyala, sartzen da etxean, au da, Zoietako baserrian. Eskerrak Joxepiñaxi neskamiari, zeña zetorren iturritik sulla bat urekiñ; sartu zion Porroti burutik bera sulla, eta eman zion mañu ederra. Ontzi galduko mariñela ziruriyan gizajoak, edo, obeki esateko, kartoi eta briakiñ egintako ekanza. Lanik asko bazan Zoietan Porroti arropa bustiak ateratzen, legorrak jazteko. Larrua kentzen ere ez dakit asko gaitzago izango ote zuten, eta bitartian an zegoan Zipot-andi, parrez lertzen, bada bazekian gertatu zan guzia.

        Apal ondoan, azturik lenagoko kontuak, etxeko nagusi Zipot-andik, bota zion Porroti bertso bat, kantatuaz:

                Ostu badezu ere

                joztorratz-ontzia,

                pekatuak berekiñ

                du penitentzia;

                gogoangarri dezu

                gaurko illuntzia

                ur ta suakiñ egiñ

                dizute jantzia.

        Bazijoan aserretzen Porrot, baña emakumeak galdetu zioten:

        —Zer izen jarri zaio umeari?

        Zerbait ere aopian esan zuan, baña etzioten aditu.

        —Nola esan dezu? —berriz diyote emakumeak.

        —Gorrak zaudete? ala nai dezue solpan esatea? —erantzun zuan Porrotek—. Aditu bada:

                Izaten banaiz ere

                zenbait aldiz bero,

                pronostikua artzen

                det nik urteero;

                goguan ezazute,

                kontuz artu gero,

                ume onen izena

                dala Artobero.

        —Jaungoikoak bedeinka dezala —esan zuten guziak; eta —Izenaren jabe izan dedilla— erantzun zuan Porrotek.

—II—

        Ill zan Zipot-andi, baita Porrot ere, utzirik beren oñ-ordezkotzat Arto-bero eta Porrot gaztea —zeñari deituko diogun ere Porrot—, izaten zirala bi semeak alkarren adiskideak, beren aitak ziran bezela.

        Joan zan Artobero, ogei urte zituanian, trozoetara, au da, burdin-bideetan lan egitera, eta iru urteren buruan agertu zan mutill dotoretxoa, burua ondo orrazturik usai gozoko urarekin, korbata, erlojua kate andiarekiñ, gerriko sedazkua, pañolua ere bai, jakaren poltsikotik erdia kanpora zintzilik, erdarazko galtzak, erraztuna eskuko beatz batian, eta,,, nik dakit zenbat gauza? Ura Artobero zala sinisten, etzan errez.

        Adiskide zan bere lengo lagun Porrotekiñ, eta askotan oi ziran elkarrekin trabenan, bada Artobero jauna, kanpo oietan oso ardozaletu zan. Panparroi zebillen, batez ere erdaraz mintzatzen zanean; tonto-lapiko, burriko esanta, zenbait aldiz ixil-erazo zuan Porrot gizajoa.

        Etzitzaion Porroti iduritzen aiñ garbi-garbiya Artoberoren erdera, eta nai zukian ikusi nola mintzatzen zan erderazko erdaldunakiñ. Jai-goiz batean mezatara zijoazen bi adiskideak, zeñai galdetzen die soldadu batek:

        —Dónde está la iglesia?

        Bereala erantzun zion Artoberok:

        —Un emakume, edadetxoko, koziña abajo, tienda kanton-plaza? En alli de casa.

        —Arrayia-polatu, ez nian uzte orrenbeste intzanik —esan zion Porrotek Artoberori—. Zer galdetzen zian?

        —Ingelesaren andria non bizi dan.

        —Uste nian esan zuela kondia ez dala ingelesa.

        —A tontoa! Ez dik esan «konde» baizik «donde» au dek, «nun».

        —Etzekiat ba ire erdara ori ere jator-jatorra ote dan, zergatik «koziña abajo» etzekiat zer dan, baña gañerontzekoak or nonbait nik ere esango nitikek.

        —Ezpadakik, ikasi, eta bestela ixilentzio!

        Porrotek sarritan galdetu izan zion zerbait Artoberori erdararen gañian, baña etzion beñere gauza zuzenik esaten; baizik beiñ batera eta beiñ bestera, eta orregatik deitu oi zion itz-biko gizona Artoberori.

        Galdetu zion eskola-maisuari Porrotek:

        —Zer esan nai du, «koziña abajo»k?

        —Urdai-azpikua —erantzun zion maisuak.

        Au aditzian, badijua Porrot Artoberoren billa, eta arkitzean trabenan, botatzen dio onako bertso au:

                Gizonak ez dik bear

                izan itz-bikua,

                «Koziña-abajo» dek

                urdai-azpikua;

                ez jakiñagatikan

                erdaraz naikua,

                ez nauk ik uste beziñ

                tonto-lapikua.

        Jaiki zan bereala Artobero, eta diyo:

                Para los tontos no se

                erdera la hacer,

                tú aprender komo mi?

                eso no poder ser:

                kalabaza kabeza

                no sabes tú ezer,

                boliño de burriko

                mutxo tú parecer.

        Aserratu zan Porrot, eta esan zion Artoberori:

        —Jakiñ nai nikek orren arro ibiltzeko oroitzen ote aizen ire izenaz.

        —Nik nai nikek jakiñ ire izenaren jatorria, erantzun zion Artoberok.

        —Jaitzak gaztañak eta berez ikasiko dek.

        —Zer esan dek?

        —Zuek, Zipot-anditarrak, zeratela edo gorrak edo solpa-zaleak, bada aditu niokan nere aitari ire izena zala berak solpan jarriya.

        —Oraiñ esango diat bada solpan Porrot-izenaren jatorria:

                Zorioneko gaztañ oiekin

                betetzen badek zipota

                oien aiziak ezingo dituk

                kanpora nola-nai bota;

                asiko zaik, bai, nonbaitetikan,

                tronpetatxuen plit-plota,

                dantzatutzeko erri guzia

                soñu ederrak ik jota.

        Artoberok:

                Gaztañ-aiziak dabiltzanian

                Zipot-barruan borroka,

                Indarra ditek ateratzean

                puskatutzeko arroka;

                onelakoak jarri lezakek

                merketxo aize-errota,

                iri eskerrak, orain zekiat

                zergatik aizen Porrota.

        Ez dakigu ill ala bizi diran bi adiskide abek, bada aspaldian ez dira agertzen, eta errazago diruri, arraia urtara gabe egotea, oek trabenara gabe baño. Ala ere denboraz zerbait berakgatik esango dizute; baña nork? Gizon mozkorrai begira farre asko egiñ oi duan.

Ur-zale batek

Euskal-Erria, XV, 1886