GIBEL-ANDI

        Ezagutzen dezute Gibel-andi?... Ara gizon motz, zakar bat, kokotetik illia zintzilik, eta okotzetik bizarra, atze-aurreetan berdintsu dituela, buru-utsian, paparra zabalik, galtza motzak alondeiko atia ainbateko mantalarekiñ, eta oñ-utsik geienian. Udan ikatz egiten irabazten dituen diruak neguan jan —eta edan—, eta bapo bizi dana bere emazte Agera eta alaba Prantxiska amalau urtekoarekin. Badituzte etxian txakur bat eta katua.

        Gaixotu zan beiñ batian Agera, zeñari medikuak agindu zion aragi-salda. «Agerarentzat salda —esan zuan Gibel-andik—, eta neretzat aragia». Badijoa baserretik kalera aragi eske Gibel-andi guria goizeko bostetan, eta illuntzian ere ez da oraindik agiri. Nun da gizon ori? An dabill trabena batian dantzan bazter guziak apurtu bearrik. Ara nola kantatzen zion Kaziñta, trabenariaren alabak:

                Andria oian eta

                Gibel-andi dantzan,

                Paloak ematia

                Merezi du plazan;

                Agera sendatzeko

                Larri izan bazan,

                Ez dago gaizki gizon

                Onen esperantzan. Uxta!

        —A biajon diñala, Kaziñta! I bezelako mutillik etzion Prantzian ta proentzian egia gizonari esateko —ziyon Gibel-andik—. Uju... ju...!

        Eta aragia non da? An darabill gerrikotik zintzilik.

        Bigaramon goizian esnatu zan non zegoen etzekiela, ez eta ere zer garai zan, eta oraindik dudan bere buruaz Gibel-andi ote zan. Konturatu zan arkitzen zala trabenako atian; esan zuan:

        —Ni nauk Gibel-andi, bada aragia emen ziok, eta Agera gaixoari salda ona gaur gabian norbaitek emango ziok.

        Uste zuan gizajoak illunabarra zala, eta zan egun-sentiya; da esatia, ostiral-illuntzia zalakoan, zan larunbat-goiza.

        Etxeruntz zijoan bezela, zijoan ere eguna argituaz, eta konturatu zan etzala ostiral-illuntzia, baizik larunbat-goiza. Ai aren larriya! Zer esango det etxian? Nola estali egiñ dedan uts-egitea? Galde oek bere buruari egiñaz zijoan Gibel-andi aragia gerrikotik zintzilik zuela, eta onetan eltzen da atzeko atera. Txakurrak, pozkerian dabilkiola, eramaten dio aragia, Gibel-andik pensatu ere gabe alako gauzarik. Badijoa emazteagana:

        —Zer modu, Agera nere biotzekoa?

        —Emen gaude dietan.

        —Badakizu, Agera maitia; Abenduan gaude, penitentzia egin bear degu, eta atzo nola zan ostirala, ez nuen etxera ekarri nai izan aragirik.

        —Ondo da, Jualimo: nik egiñ nuen atzo penitzentzia, eta uste det zuk ere egingo zenduela, ni bezela egon baziña.

        —Ixo, ixo, salda egitera noa...

        Baña aragirik etzan agiri. Ai ura larritasuna! Nere pama nora dijoa...? Egiñ zuen baratzuri-salda koipe puska batekiñ, baña Agerak laster ezagutu zuen etzala aragi-salda, eta galdetu zion:

        —Jualimo: gaur ere ostirala al degu? Salda onek ala diruri, bada aragirik ikusi ere ez du.

        —Emakumea, artu ezazu pazientzia puska bat. Etxera eltzian, zugana etortzeko sartu det aragia kutxan, eta gero, salda egiteko billa juan naizanian, katua bakarrik arkitu det kutxan, eta katu orrek jana da aragia; bi libra oso-osoak.

        Gibel-andik txakurra guziz artua edo gogokoa zuen, baño katua eziñ begiz ikusi zuen.

        Agerak bere alaba Prantxiskari deitu, pisuak eta katua ekar-erazi eta katua pisatu zuen, Gibel-andi aldendu zanian. Ogei ta amar ontza pisatu zituan. Onetan sartzen da Gibel-andi bere emazte gaxoaren gelan, eta katuak ura ikustian «miau, miau», egiñaz, iges egiñ zuen.

        —Zer darabilzute? —galdetu zien Gibel-andik bere emazte eta alabari.

        —Katua pisatzen gabiltza; eta uste degu alperrikakoa dala katu oni jaten ematia; bada bi libra aragi jan ondoan, ez du pisatu ogei ta amar ontza baño geiago.

        —Katuak eta emakumeak —anima apartatuta— berdintsu zerate, zitalak eta setatsuak, baño beiñgoan amaituko det kontu au, egia argiro esanaz. Abenduan gaude, gaur larunbat eta barau eguna da, aurten buldarik artu eztegu, eta nai dezute aragai-salda artu? Ez, ez nere etxian orrelakorik, arrayiak ezpaitu.

        —Ez aserratu, gizona —esan zuan Agerak—; artu diozu, menturaz, buldarik txakurrari?

        —Oraindik geiago adituko degu; txakurrari bulda?

        —Gizona: nik somatzen det oe-pian txakurra, kirri eta karra aragi ezurren bat jaten.

        Badijoaz oe-pera begiratzera, eta gure txakurra an dago bi aragi zati eta ezur bat berekiñ dituela. Au ikustian an dijoa Gibel-andi aotik sua dariola esanaz: Emakumiak berenaz ateratziagatik mundua azpikoz gora jarriko lutekela eta oraindik deabrukeri andiagoak adituko dirala; eta dio:

        —Kontu au geiago iñork aipatzen ere badu, bere denborako oroipena izango du, Jualimo Gibel-andi bizi bada.

        Igaro ziran zazpi aste, eta pozik zegoan Gibel-andi iñork etzekizkielakoan bere kontuak.

        Badator Santa Ageda-bezpera-gaba. Agerak ekarri zuen pitxer bat ardo apaitarako, baita ere libra bat solomo; Gibel-andi an dago upela baiño andiagoko mozkorrarekin su-bazterrean aparia zaitzen, ama alabak txerriei jaten ematen dauden bitartean. Onetan badatoz atera Santa Ageda-eskaliak: Gibel-andi badijoa leiora aiei aditzera, eta eskaliak asten dira kantari:

                Kantatzen asi gaitian

                Gibel-andiren atian,

                Mirari andiak egin ditu

                Jaun onek egun batian.

                Danian ardo ugari,

                Egiten asko mirari,

                Mentajarik ez dio egingo

                Iñork munduan berari.

                Jenioz zerbait arrua,

                Guziz beltza du larrua,

                Zaagia bezala beztua

                Daukala pikez barrua.

                Bi libra aragi ditu

                Bere katuak garbitu,

                Alare ogei ta amar ontza

                Pisaturik da gelditu.

                Kristau ona izan ala

                Gordetzen du ostirala,

                Txakurrari bulda artu, berak

                Gabe gelditzen zirala.

                Gibel-andiren katua,

                Txakur madarikatua,

                Bien artian agertu dute

                Gizon onen pekatua.

                Katuak mi-a-u, mi-au

                Txakurrak berriz au, au, au

                Bere paltak estali eziñez

                Larritxo dabill gizon au.

        Suturik Gibel-andi gauza oiek aditzian, artzen du pitxer ardoa, ura zalakoan, eta botatzen die burutik bera kantariei esanaz:

        —Zuek bezelako giza-txarrak ori merezi ditek.

        Txakurrak solomoa jan zuen, eta Gibel-andi oeratu zan, emakumeak, giza-txarrak, katuak eta txakurrak berdintsu zirala esanaz.

        Bigaramon-goizian jeiki zan, eta bezperako mozkorrak alde egin zion, gogoratzian zenbat kalte eta zenbat lotsari erakarri ziozkan bere denboran ardoak, egin zion promesa Santa Agerari urte bete osoan ez ardorik edateko. Kunplituko du? Ez dakit, bada oraindik sei illabete dira au gertatu zala; eta denboraz esango dizue.

Ur-zale batek

Euskal-Erria, XV, 1886

Baserritarra, 110, 1908-ko abenduaren 19an