AUTOMOBIL-GAUZAK

        —Anton.

        —Zer degu, Joxe?

        —Zertan gera?

        —Zertan? Lenian bertan.

        —Oraindik ere etzera automobillean sartu?

        —Eztiat uste, bizi naizen artian, sartuko naizenik.

        —Illdakoan ere etzera ba noski sartuko.

        —Nerau ez; bestek sartuko nauan, etzekiat.

        —Gaur ere obe zenduke ba zuk, oñez baño automobillean juan.

        —Zergatik?

        —Lenago elduko ziñakelako Donostiara.

        —Eztek orixe segurua: automoille oek ere sarritan izaten dizkitek beren ausiabarrak; begira zak bestela an, bide bazterrera; an ziok gizarajo ura bi ordu oetan eguzkia artzen.

        —Nor da bera?

        —Etzekiat, baña gizon goxo-goxoa're eztik izan bear.

        —Nola dakizu ba?

        —Lagundu nai nioan, baña eztik nai izan. Etzioat ba gaizki esan baña...

        —Zer esan diozu?

        —Esan zioat: Ola, amio: kieres konpañar?

        —Eta?

        —Egi didan begirunearekiñ uste nian bi begiak irten bear ziotela.

        —Eztizu ezer esan?

        —Ezer? Geiegi; letaña nik bazekiat, baña aiñ luzea ez.

        —Zuk dakizuna Ama Birjiñarena izango da, ta ark dakiena berriz santu guziena.

        —Santu guziena bakarrik? Deabrurik ere, ark deitu gabekorik, etzekiat gelditu ote dan.

        —Eta zuk zer esan diozu orduan?

        —Gizon ura zerbait palakatzeko asi nauk ba ora pro nobis erantzuten...

        —Eta?

        —Etzidak ba eskuetako mailluka jaurti? Ba. ba! Orduantxe Liberanos, Domine esan eta alde egi diat.

        —Zer esango ote du Txapelandik ori jakitean?

        —Ark esango dik, lenago're maiz esan oi duana.

        —Zer ba?

                —Gizaseme askoren

                artian nastuak,

                maiz ibiltzen dituk

                anko-biko astuak.

* * *

        —Ixo, ixo; zeiñ degu emen datorren au? Serenua bere kapusai andiarekin eta bi parol eskuetan dituala? Eta egunaz?

        —Ez, gizona, ez; automobillaren gidaria da ori.

        —Zer zeramak ba?

        —Gasolina.

        —Nola esan dek?

        —Gasolina.

        —Oraindaño aditu eztedan izena dek orixe. Gatza zer dan bazekiat, baña gatz orina, um! ... usai txarra artzen zeoat.

        —Ez, gizona, ez; aditu ezazu ondo.

        —Ik esan zak ba ondo.

        —Bai: Ga... so... lina.

        —Dana dala. Gatza, gatzagia, gatzura, gantza ta orrelakuak aditu izan dizkiat, baña gatz-moliña edo ik esan dian ori, eziñ ikasiko diat. Palta andirik ere etzidak egiten, eta dijuala eun legua bidean, bere usai eta kiratsarekin.

                Danik onena ere

                bada gatz-moliña,

                neretzako naiago

                diat txakoliña.

* * *

        —Ikusten dituzu, Anton, automobill ortan dijoazen bi gizon oiek?

        —Bai, bai. Ikusteko moduan zijoazik. Panparroi dijoazenik ere, eztiat esaten, baña ezetzik ere, enikek esango.

        —Gizon ederrak eta galantak badira beñepeiñ.

        —Bai, ta bazterren bat jotzen badu automoille orrek, idiakiñ eraman bearko ditek automoillea, eta onik onenean tortilla ederra egiteko gaia're izango dek.

        —Zu beti ortan zaude; oiek ere maiteko dituzte ba beren buruak zuk adiña.

        —Eztiat uste.

        —Ezetz?

        —Ez. Orrelako ogeirenak baño, nik nere burua maiteago diat.

        —Baita aiek ere, zu bezelako berrogeirenak baño, beren bakarrak maiteago dituzte.

        —Ba, zaitu ditzatela.

        —Ez al dituzte zaitzen?

        —Leziotxo bat eman bear diat.

        —Betor.

        —Ikasi ondo.

        —Ea ba, betor.

                —Ondo bazaude buruti,

                arriskutikan urruti.

* * *

        —Nor edo zeiñ ote diagu emen datorren au?

        —Nor edo zei?

        —Bai; etzekiat gizona dan ala aberien bat ote dan.

        —Zer ari zera esaten? Itxua al zaude?

        —Ez; itxu egon ezkero enikek ikusiko, eta ikusten dedalako galdetzen diat.

        —Itxu ezpazaude ere, lausu bazaude, galde ori egiteko.

        —Lausutu bear, orrek botatzen duan lurrunarekiñ.

        —Kia da.

        —Tximiniren bat al darama berekiñ?

        —Ez, gizona, ez; pipa artzen dijoa.

        —Eta nor degu ba berau?

        —Txoperra.

        —Eztiat egundaño aditu itz ori.

        —Automobillaren gidaria da.

        —Bapo ziok. Artza zala uste nian nik.

        —Artzik ikusi al dezu ba zuk beiñere pipa erretzen?

        —Ez; xaguxarra bai. Jazkera orrekin artza zirudik, ba.

        —Artzaren larruaz egindako jantzia darama, bai; baña gizona da.

        —Gizona izango dek, baña:

                Emen datorkigun au,

                ezpada're artza,

                beñepeiñ gutxienaz

                badu bere antza.

* * *

        —Arraiye, arraiyia, Anton.

        —Zer dek?

        —Lengo egunian eman zenidan lezio uraxe...

        —Ondo ikasteko esan nian.

        —Nik ere eman bear dizut ba zuri beste bat.

        —Ea ba, mutill. Bearra badiagu.

        —Zure aita nun ill zan?

        —Oian.

        —Eta zu oera juaten zera?

        —Bai, ta pozik.

        —Eta an illtzeko beldurrik ztezu?

        —Ez, motell, ez.

        —Nola da ba ori?

        —Nun edo nun danok ill bear diagu, baña automobillean baño naiago diat nik oian illtzea. Nere aita ill uan testamentua egiñ, sakramentu santuak artu, eta etxeko guziai laztan bana emanta; baña automollean iltzen danak eztik orretarako astirik izaten.

        —Oiek, kontuak, ipuiñak dira.

        —Ia, galde egiok automobillean datorren orri, testamentua egiñ eta sakramentuak artu ote dituan.

        —Automobillean dabiltzan danak, bertan ill bear al dute? Ori millatatik bat izaten bada ere...

        —Amar millatatik bat izanda ere, neri gertatzen bazait...

        —Bai, zuri!... zuri!... ai premiazkoa izango da orixe...

        —A, mutill, mutill! Oraindik eztek ikasi lengo eguneko lezioa?

        —Zer lezio?

                —Ondo bazaude buruti,

                arriskutikan urruti.

        —Ikasi ondo ta ez aztu.

* * *

        —Eta oraindik ere esango didak, Joxe, eztagoala arrisku andirik automoille oietan?

        —Ez beñepeiñ zuk uste adia.

        —Ago ixillik: begiraiok bestela, lokatzaz bazter guziak zikinduaz datorren orri, ta alde egin dezagun emendik.

        —Baita trena're ortxe dator.

        —Bai; bata bestearen leian, zeiñ lenago, zetozek. Eta etzaik iruditzen or arrisku andirik dagoanik?

        —Or bai, baña...

        —Or baño oian obe noski, e?

        —Noiz nola.

        —Automoille oiek gauza bat bakarrik zeukatek ona.

        —Zer?

        —Gaixorik gabe illtzea; Txapelandik esan oi dik, jokorik onena banka dala.

        —Zergatik ba?

        —Gora-bera gutxi daukalako, eta atzera edo aurrera bereala egiten dalako.

        —Beraz...

                —Beraz... beraz... beraz...

                automolle zaleak

                ankaz gora erraz.

* * *

        —Milla arraiyien arraiyiena!,

        —Zer dezu, Anton, asarre?

        —Izango enauk ba asarre?

        —Zer da ba?

        —Begiraiok automoille orri, nere ollo guziak arrapatu bear zeatik eta.

        —Ai, ene ba!

        —Pikardia dek ori.

        —Zer ba? Etxian jatia...

        —Bai; ainbeste ollo?

        —Gizona, etxekoak bakarrik jan eziñ badituzute, auzokoak lagunduko dizutegu. Deitu, deitu neri.

        —Ez, ez. Gaitz erdi uke, arroza bagendu, baña dana dala. Au juan dek, baña beste orrenbeste egiten bazidatek, botako zetiat errekara.

        —Olluak?

        —Ez: automolleak eta an dijoazenak.

        —Orratik ere ez egiñ orlako lanik, agintarien baimen gabe.

        —Nere gauzetan nerau nauk agintari, eta jakiñian egon ditezen, ipiñiko diat idazti bat.

        —Euskeraz?

        —Ez, erderaz.

        —Nola?

        —Onelaxe:

                Automoille ke matas ollos,

                al erreka él y ellos.

* * *

        —Aizak, Joxe.

        —Zer degu, Anton?

        —Ikusi al dek automoille ori?

        —Bai.

        —Presa dik.

        —Ala diruri.

        —Noz zijoak bertan?

        —Indianoa.

        —Don Trukulato?

        —Don Torkuato.

        —Orixe ere gizonaren burua dek.

        —Zer du ba?

        —Jatekoak gaitz egingo ote dion beldurrez, erdi-gauzik jan gabe; edan berriz, ura bakarrik; otz badago, oera; bero badago, bañura; aize apur bat badago, etxetik irten gabe...

        —Eztu ill naiko ta...

        —Eta automoillean sartu? Ez al dik or iltzeko beldurrik? Orren agudo juaten ba dek beti, arri koxkor bat jotzia naikua izango dik, zazpi milla puska egiteko automoillea ta bera.

        —Zu beti berdiñ.

        —Izan eta izango. Bere bizia aiñ maite duala, eztuala ill nai, ta alare automoillean?

        —Zer naizu ba?

        —Badakik orrela dabillenengatik gure errian zer esaten dan?

        —Eztakit.

        —Aditu ba:

                Zaietan zintzo eta

                irietan zoro

                bazabiltza, etzera

                biziko luzaro.

* * *

        —Ori dek, ori! Or zijoak txakurrak ondoren dituala, txinpart dariola. Ni agintari banitz...

        —Zer egingo zenduke?

        —Lege berri bat jarri.

        —Zer lege?

        —Amalau arruako arri bana eraman dezatela ondoren.

        —Bideok konponduko lituzkete.

        —Apurtzen badituzte, berai pagerazi.

        —Pillosopi geitxo daukazula uste det, Anton.

        —Urteak erakutsita, Joxe.

        —Bai, urte askotan gauz asko ikasten dira ta...

        —Bai; esango diat ba gauza bat neronek ikusita.

        —Noiz?

        —Orain berrogei t'amar urte.

        —Preskua izango da.

        —Baserritar gizajo bati bi pezeta munta kendu ziaoan bidezai (kaminero) batek.

        —Zergatik?

        —Gurdi bat, garoa tatarraz zuala, zeramalako.

        —Eta zer?

        —An etorri ukan bañu-etxe bateko Madrilltar emakume-mordo bat, beren miriñakiakin bide guzia artuaz, eta arri koskor guziak ere tatarraz zeramazkitela.

        —Eta zer?

        —Galdetu nioan bide-zaitzailleari: «Ez al diezu muntarik kentzen emakume oiei?» «Ez» erantzun ziadan. «Oiek errezago paga lezakete ba, baserritar gizajoak baño». «Bai, baña gure erreglamentuak eztu orrelakorik esaten eta...». «Eta gurdidunentzat bai?» «Bai» «Ba ipiniozu erreglamentuari onela: item señoras miriñajas, 4 pesetas».

        —Eta zuk esana egin zuan?

        —Etzekiat, baña egiñ bazuan, etzian damu izango.

        —Eta zer egingo zenikio automobillai?

        —Ipini erreglamentua.

        —Nola?

        —Onelaxe:

                Katortze arrobas piedra,

                si no bete a la...

        —Ixo, ixo!...

* * *

        —Oraintxe ikusiko diagu komedi polita.

        —Zer ba?

        —Automoille ortan datorren jendia oso apaindua dek.

        —Obe ostalariarentzat.

        —Egingo nikek apostu ostatu ortan dagoan bazkari guzia neronek ordu laurden baten jan baietz.

        —Ez al zuten ba, aurrez abisatuko?

        —Ez; beñepein ostatuko nagusiak etzekikan oraiñ ordu erdi.

        —Beraz berak ekarriko dute.

        —Zer? Jateko gogua? Ja, jai!

        —Barre egiten dezu?

        —Gauza bat gogoratu zeatak oraintxe.

        —Orain ere zerbait aterako dezu.

        —Totolo ta Motolo, bi alper aundi, juan ituan beiñ trozoetara. Totolo uan gizaseme oso eder eta galanta.

        —Eta asko irabazi al zuten?

        —Esango diat ba. Urte bete baño len etorri uan Motolo, eta, lenengo ikusi nuanian, galde egin niokan: «Ondo ibilli zerate?» «Bai, —esan zikan—; beñepein kolikorik eta odol-kolperik eztegu izan». «Eta Totolo etorri al da?» «Baita». «Ezerki ekarri du?» «Bai tripazala,galanta».

        —Anton: zer esan nai dezu orrekin? Automobillean datozenak, goseak datozela?

        —Beñepeiñ jan naian bai. Or zebillek ostalari gizajoa etxez etxe, al dituan eltzariak erosten, eta, ikusten dedanez, gaur aberatsen moduan, a la prantzesa bazkaldu bearko diagu.

        —Zergatik ba?

        —Gure atsuak salduko dizkiotelako ostalariari guretzako dauden bazkariak.

        —Bazkariak saldu?

        —Eorri ere salduko induke diruagatik, al balu.

        —Bazkaria saltzen badu ba, bera're salduko det gero nik.

        —Bai, e? Eta nork erosi? A, gizajoa!

                Automoille-zaleak

                dutelako txi-txi,

                edozer egiñ, baña

                ik eta nik eziñ.

* * *

        —Aizak, Joxe.

        —Zer nai dezu, Anton?

        —Errotari jarri al aiz?

        —Zergatik galdetzen didazu ori?

        —Iriñez estalia ekusten aut eta...

        —Ezta iriña.

        —Zer ba?

        —Bideko autsa.

        —Lurrian iraulka ibilli al aiz?

        —Ez, baña or juan dan automobill orrek ondatu nau.

        —A! Bapo ziok.

        —Zergatik ba?

        —Gaur auster eguna dek.

        —Zuretzat ere ala da, baña etzenduan artu naiko ainbeste auts.

        —Nik elizan artu diat. Ik?

        —Azkenengo artu nuala izango dira hogei urte.

        —Ondo ziok. Gaur artu dituk ogei urte aietakoen ordañak.

        —Eta zuk barre egiñ, e?

        —Nik barre egiten dedala? Egia esateko negarrik eztiat beñepein egiten.

        —Zu agintari baziña, zer egingo zenikie automobillai?

        —Aginduko nikek jartzeko erri guzietan idazti bat.

        —Nola?

        —Alaxe: «Automoilles toros llevaras atras un ur-ontzi basija, agua lleno, para erregabiar kamiño, bajo la pena de veinte errial munta».

        —Automoille guziai?

        —Bai, bai. Toros, toros, guzientzat. Probentziak ere dirua aurreratuko likek.

        —Zergatik?

        —Or dabiltzalako bide-zaitzailleak (camineros) bideak busti eziñez, eta orduan elikek izango oiei pagatu bearrik.

        —Ezteritzat gaizki.

                —Iritziagatikan

                ik eta nik ondo,

                gero're orla dituk

                bideak izango.

        —An zijoak trena bezela tunelian.

        —An eztu iñor zikinduko autsez.

        —Etzekiat ba an ere gauz on andirik egingo ote duan. Bazterren bat jotzen badik, tortillaren bat...

        —Zer egingo zai oba? Eztu lenengoa izango ta azkenekoa're eztedilla izan.

        —An dijoazenentzat balitekek lenengoa ta azkenekoa izatea.

        —Zu pronostiko-egillea baziña, maiz ipiñiko zenduke «mal tiempo».

        —«Bueno» ipinita're ez uke izango gauza ziurra egualdi ona egitea.

        —Baña zuk nolabait ere konponduko zenduke.

        —Ori bai.

        —Nola?

        —Txilinporren leziuak jarraituaz.

        —Nolakoak ziran ba?

        —Bein batian esan zian bigaramonian egualdi ona egingo zuala.

        —Eta igarri zion?

        —Euria egun guzian atertu're gabe.

        —Beraz etzion igarri.

        —Ark ez omen zian esan euririk egingo etzuanik.

        —Eta egualdi ona al zan euriduna?

        —Sagardo, ardo ta kafe-saltzalleentzat bai.

        —Eta gaerakoentzat?

        —Ez uan ba aiñ txarra're; beñepeiñ batzuek kantuan, besteak dantzan, besteak bertsuetan, besteak irrintzika, an ari ituan ta ez uan aiñ txarra're.

        —Ez; danentzat txarra dan merkaturik ez omen da ta, zuk ori're konpondu dezu poliki.

        —Bai; automoilleak baño errezago dituk konpontzen pronostikuak.

        —Etsi det, zu etzerala izango automobilien zale.

        —Ordua uan etsitzeko, eta i?

        —Ni len bezela.

                —Orain esango diat

                nere iritzia:

                ezin ditekek sartu

                arrian iltzia;

                alperrikakua dek

                neri jardutzia.

                Nai dek automoillean

                nerau ibiltzia?

                pendizen batetikan

                nerau amiltzia,

                eta lenbailen nire

                bizia galtzia?

                Obe diat prestatu

                ondo ta iltzia;

                agur eta egizak

                nai dekan guzia.

Urruzuno'tar P. M.

«Euskal-Esnalea», 1912.