ALKATIA TA PREGONERUA

I

        Sonatua zan inguru guzian Mendiondoko alkatearen ostatua: bera zan errikoetxe edo kontzejua, alondeia, ikastetxea, kartzela, ardantegia, bizartegia, gauza guziak saltzen ziran denda, eta Urteberri egunetik aurrera baita're korreoko aministrazioa; itz batean, gauza guzien tegia, edo gaurko eguneko erdalzaleak esango luketen bezela, zentralizazioa. Beragatik zan ere oso sonatua Mendiondoko alkatea, beste akatsik gabea, baizik erdalzaletxoa izatea; baiño bat edo bat erdalzalea izatea're ondo zan errian, zer gerta're.

II

        —Anton: orra oraiñ enpleo ona; eta ikusiko degu nola portatzen zeran.

        —Alkate jauna, egon bedi ardura gabe; nik ondratuko det beori nere enpleo berrian.

        —Gaur pregonatu bear dezu nola nere etxean jarri degun buzoia.

        —Zer da putz-oia? Orai atera dan oe berriren bat?

        —Ez, gizona, ez: korreoko kartak botatzeko lekua; ara, begira ezazu gure atera.

        —A! Ondo da, jauna; eta nola nai du? Erderaz ala euskeraz pregonatzia?

        —Obeko dezu bietara egitea,esamesarik izan eztedi, zu ta ni baiño beste erdaldunik ezpadago're errian. Lenengo egingo dezu erderaz, bigarren euskeraz eta irugarrenean nai dezun bezela.

III

        Badijoa pregoia jotzera. Pozik bera eta pozik erriko jente guzia, batez ere alkatea, gauza berria bezela, pregoia aditzeko. Pozaren pozaz aztu zitzaion Antoni laister, nekez ikasitako izen buzoiarena; baiña orregatik etzan makaldu; bada arrada luzea atabalean jota, erri guzia inguratu zanean, deadar egin zuen:

        —Abiso al plúubiko. En la postdata de Siñor Alkalde está... está... karta-bujero.

        —Ez; ez uan ori orrela —esan zuan alkateak—, baiño naikoa dek lenengorako.

        Gaiñerakoak, nola erderarik etzekiten, an gelditu ziran aoa zabalik, beste munduko gauzaren bat esan balu bezela. Anton berriz pabo-erriala baiño arroago, gelditu zan.

        Aditu dezagun orain bigarren pregoia:

        —Nere erritar maiteak: gaurtik aurrera korreoko kartak botako dituzute... alkate... jaunaren... zuloan.

        Emen jendeak barre askotxo egin zuen, eta alkatea berriz betozkodun jarri zan. Gaiñera alkatearen ondoan zegoan atso batek bota zion oni, pregoia aditzean, jaka-poltsiko edo sakelera eskutitz edo karta bat sillu ta guzikoa, eta onek geitu zituen jendearen barreak, baiño baita ere alkatearen betozkoa.

        —Baiño zer gertatzen da? —zioan Antonek bere buruari—. Badakit —esan zuen—; alkatearen etxeak bi ate ditu, bat aurrean Eliz-kalera begira, eta bestea atzean enparantza edo plaza-txikira begira, eta karta-zuloa atzeko atean dago; bai, atzekoan, atzekoan; etzat aztuko, ez; atzekoan, atzekoan eta beti aaatzekoooaaan.

        Demontre!

        Aditu dezagun orai azkeneko pregoia: —Nere jendeak: gaurtik aurrera botako dituzute korreo-ko kartak... Alk... atearen... atzeko... zuloan.

        Asi ziran txaloka guziak eta Antonek uste izan zuen len egindako okerra ondoegi're zuzendu zuela. «Or, or! Ler egiñ arte!» esaten zion bere buruari txalo-jotzalleakgatik. «Gauzak onela esaten dira: argi eta garbi».

IV

        Agauste pavor con presentarse en mi delante en mañana domeka goiz en las dies, para dar algun sastipasion á mi ondra que está abajao en los tres prebones.

        A Dios; guarduste muchos aÑos=Mendiondo uno de Enero de 1.000. 8 sientos 90 y siete= Alkalde = Simon Bapoeta=Siñor Don Anton Zorozkarro=Prebonero.

V

        Bigaramonean an zeuden bildurik erriko zortzi gizon (juradua) eta alkatea, beren aurrez-aurre Anton, aulki batean jarrita, zutela.

        —Anton: zergatik etzenduen esan buzoiaren izena pregoia jotzean? Aztu egin zitzaizun?

        —Aztu neri, alkate jauna? Ez, ez; baiño buzoia esan banu, putz-oia edo pozoia usteko zuen jendeak zala, eta orduan nora zijoan beorren ostatuaren pama?

        —Arrazoi aundia du Antonek —erantzun zuen juraduak.

        —Eta, Anton...

        —Zer nai du, alkate jauna?

        —Zergatik esan dezu, botatzeko kartak alkatearen zuloan?

        —Ara, jauna: etxea bedorrena da; beragatik, atea ere bai; eta alaxe da ere berorrena atearen zuloa, eta an botatzea, da berorren edo alkatearen zuloan botatzea.

        —Arrazoia du Antonek- esan zuen berriz ere juraduak.

        —Eta, Anton...

        —Agindu beza, alkate jauna.

        —Zergatik esan zenduen ba, kartak botatzeko alkatearen atzeko zuloan?

        —Berorrek artarako libertadea eman ziralako.

        —Nik? En el onbre del Padre!...

        —Bai, jauna; ezan zidan berorrek, lenengo pregoia egiteko euskeraz; bigarrena, erderaz; eta irugarrena, neronek nai nuen bezela. Alaxe bada nai izan nuen.

        —Arrazoi aundia baiño're aundiagoa du Antonek- esan zuen Juraduak; eta asi zan zurrumurru bat, obe izango zala Anton alkate jartzea. Alkateak igarri zion, eta guziak beldurtzeko, zut-zutik jarrita, deadar egin zuen: «Abajo errebolusion!» Baiño alperrik zan; zurrumurruak geroago ta indar geiago artzen zuen, eta orduan artu zuen alkateak beste asmo bat. Ekarri zuen berak zeuden lekura zagi bat ardo, eta esan zuen: «Jaunak, egin dezagun abroka». Eta Antonek erantzun zuen:

                Egin dezagun abroka,

                Naiz-ta gero joan alboka,

                Edo bestela arrolka,

                Bazterrak or-emen joka.

        Goiz alderaiño iraun zuen batzar artako abrokak, eta egiaz alboka, arroka bazterjoka, eta barrukoak botaka joan bear izan zuten beren etxetara, bideetan seiñale edo ezagungarriak utziaz.

        Bigaramonean atsoak zer-esan asko zebilten batzar onen gaiñean. Bazebiltzen ere ixilka-mixilka batak besteari esanez beste zerbait, baiño iñori ez esateko.

        Laster jakin zan erri guztian. Batzarra egin zan gizategiko leioak idikitzera joan zanean neskamea, , arkitu zituen mai-pean bi gizon: alkatea ta pregonaria.

P. M.

1899'ko Urtarrillaren 10'ean.

«Euskalzale» 1899, Urtarrilla, 12.