URA ON ANDRES ETA ZU ANDRESTXO

I

        —Nun zabiltza, Andres, liburua besapean dezula?

        —Donostia'tik dakart liburu au. Lesionarioa omen da; erderazko eta euskerazko itzak dakazkiana.

        —Dizionarioa, au da, itztegia, esan naiko dezu.

        —Bai, zerbait ere orrela.

        —Zer egin bear dezu orrekin?

        —Lenbizi neronek erderaz ikasi, eta gero emazteari erakutsi, Madrillera iñude dijoaneko.

        —Eta erdaldunetara dijoa?

        —Bai, baiña egin kontu euskaldunak dirala. Nagusiaren amonak ugazama omen zuan emen urrekoa, eta etxekoandrearen aitona omen da berriz euskaldunekiñ itz egiña beiñ baño geiagotan, eta ala, jatorriz, beiñepeiñ... ala; eta oso... oso zerak, bai... ara... orrelakoxeak.

        —Ezagutu zenduan Andrestxo?

        —Ez; baiña, aditzea badet.

        —Bai; bazuan ark larra-bei bat, eta umedun jartzen zanean, ekartzen zuan etxera umea egiterako. Egindakoan, txekorra puskatxo bat gogortu orduko, ematen zuan beia soldatan, antzutu arteko.

        —Eta txekorra?

        —Nolabait ere azi oi zuan kintal bat egiteraiño, eta gero arakiari, saldu. Dirutzen zan, baiña beia antzutu orduko bera're antzutzen zan sakeletik, eta denporaz berriz ere beia larrera. Eta ala ta onela, azi zituan amalau txekor kintal banakoak; eta beia zaartu zanean etzuan saldu nai izan, baizik ill, eta berak jan.

        —Etzion arraietan azken txarra eman!

        —Ez? Zu ta emaztea baiño obeki elkartu ziran ba, nere ustez.

        —Baiña, Simon Patxi; esan zadazu: Andrestxorekiñ nai nazu konparatu ni?

        —A! Ori ez: ark etzuan egiñ zu egitera zoazen bezelako kertenkeririk.

        —Zer kertenkeri?

        —Emaztea bialtzea ez-ezagunen artera: ark beia eman oi zuan auzora, berak sarritan ikusiko zuen lekura.

        —Eta aren beiak...

        —Aren beiak etzuan egin zure emazteak egingo duan astakeririk.

        —Zer astakeri?

        —Besteren umeri bere bularra ematea.

        —Baiña, gizona! Ara: buru guzia naastu bear didazu.

        —Bai? Obe zenduke zuk liburu zar ori erreta, urte-betetxo bateko Andrestxo bezelako bategana joatea morroe, bizi izaten ikastera. Ura bezelako irakusle bat ogia bezin bearra zaitzu zuri.

        —Asko degu gaurko, bada buruko miña egin didazu zure akulukarekiñ; eta banua, albadet, apaldu eta lotara.

        —Ondo da; eta gaur gabeko loak kenduko ezpalizuke buruko miña, atoz nigana bigar, eta oso kendu edo beste ainbeste geitu egingo dizut.

        —Agur ba; esan-egiak barkatu.

        —Agur: zoaz Aingeru-Gordetzaillearekin.

II

        —Andres, loak buruko mia kendu dizu?

        —Ez, baizik buruko miñak kendu dit loa; eta emen nator, ia, atzo esan zenidan bezela, kentzen ote didazun.

        —Esan nizun: oso kendu edo bestela beste ainbeste geitu.

        —Dana dala: toro o nara.

        —Ori ere badegu? Dagoneko asi zera erderaz ikasten?

        —Ara: igarri gabe irten dit: lesionario uraxe irakurtzetik dator guzia.

        —Begira: Donostian egon ziñaten sendagi edo medikuarekin?

        —Bai, ta luzaro. Bi orduan.

        —Eta zer esan zuan emazteagatik?

        —Osasun onekoa zala, bular ona zuala,        eta Madriltarrak bear bezalakoa zala.

        —Eta Madriltarrak berak osasun onekoak dira?

        —Eztakit ba... !

        —Eztakizula? Eta emaztea nolanai bialtzera zoaz? Andrestxok beia're etzuan bialtzen, aurrez jaki gabe leku onera zijoan. Eta zure semetxo ori, nori utziko zaio azteko?

        —Eztakit ba nik: bat edo bat izango al da artu naiko duana.

        —Eta izango da osasun onekoa, bular on duna eta bere ama bezelakoa?

        —Zer dakit ba nik?

        —Ba... ba... Ikusten dedanez, zure semetxoa bera ere salduko zenduke zuk diruagatik.

        —Orixe ez! Amurraia! Orixe ez mundua bete urregatik ere!

        —Eta zure semetxoa ain maite dezula, nola ba saltzen dezu dirutan ark bearren-bearren duana?

        —Ark bearren-bearren duana?

        —Bai, ark bearren-bearren duana: bere amaren bularra.

        —Adiskidea: zuk etzenduan izan bear igeltserua, baizik pillosopoa edo propeta.

        —Eta uste dezu ez naizela propeta?

        —Ea, esan zadazu ba zer gertatuko zaidan.

        —Gaur bertan buruko miña geitu.

        —Ori ala da oraigo itxuraz; eta gero?

        —Gero, gauz askotxo. Zure emaztea joango da Madrillera, ederki apaindu, ederki jan ta edan egiñik, an ibilliko da erderakarak; boteaz, iñoren aurrarekin; eta zu, gixaixori, praka zarrak atzean zuloarekin dituzula ta abarka zarrak tatarraz, jatordu on bat egi gabe. Au ondo da?

        —Aizazu: nik ere...

        —Ixo oraindik, nik esan arte. Etorriko da zure emaztea, dana ederturik, esku-azalak meetu eta zuriturik, sabeleko esteak pindu ta lasaiturik; atxurraren kertena idurituko zaio latza, lana astuna; baba beltza ezingo du jan, txurrut bat edo beste naiko du, eta ekarri duan diru preskoak dirauan bitartean, biok ainbestetxoan izango zerate; eta...

        —Karrasketamontre! Buruko miña egiten didazula eta...

        —Ixo: oraindik geiago egingo dizut, baiña barkatu... berriz ere denboraz iñude, eta berriz ere beste ainbeste; berriz eta berriz ere bai.

        —Errekontra! Eztet nik itzik egin bear? Ala sermoia degu au?

        —Ixo, ixo ta ixoo. Zure emaztearen naitasun guzia joango da besteen ume berak azi dituanetara; zuen umeak berriz naiko diete beren azitzailleei. Umeak aziaz, eta ama beti kanpoan, sakabanatuko dira or-emen, Andrestxoren kintal banako txekorrak arakien artean bezela...

        —Ba... baña... bañaa... sekula sekulorun? Amen! Buruko miñaz gaiñera sabelekoa, ta ernegazioa dar... dar... dar ikaraz? Asko degu sermoirik eta piper miñik. Errekiaz andik pase? Amen!

III

        —Patxika; nola deritxo igeltseruari erderaz?

        —Ara... ara... ari albaiñua edo...

        —A, bai! Albañal; ala dago lesionariuan.

        —Eta Madrillen non dago zure nagusitzakoa?

        —Ara ba... esango dizut... nola zaio ta... oroituko ote naiz? A, bai!... Ara:

Okoziñas de menestrazion de korderos.

        —Alaxe da: nik baiño buru obea dezu. Banua eskutitz bat egitera.

IV

        —Eizazu mesede, Simon Patxi, Madrillerako egin dedan karta au irakurtzeaz. Nik andrea bialtzera orduko, begira zeinbat gauza eskatzen ditudan.

        —Betor ona, ikusi dezadan.

        .......................................

        —Zer deritxozu?

        —Luzegia dala.

        —Andrestxok onenbestean egingo ote zuan?

        —Baita obeki ere, eta itz gutxiagorekin.

        —Baiña nola?

        —Ara nola: «Nere jaun edo zerana zerala: Nere emazterik etzaitzu joango iñude, eta or konpon». Badakizu irain nola?

        —Baiña, gizona! Itz emanta bazegoan?

        —Eman bear eztan itza ematea, ordaintzen da agindua ez egitearekin, eta ori ondo zekien Andrestxo zanak, zergatik etzan euskaldun erdalzalea, baizik euskaldun utsa, eta beragatik prakaduna. Ulertzen?

        —Beraz ura zan izenaz besterakoa... Gizon bat, nik dakit nolakoa?

        —Zaude piskatxo bat eta nik adieraziko dizut nolakoa zan.

        —Esan zazu ba.

        —Ara: orain ura piztu eta zure ondora baletor, izango ziñateke:

        Ura On Andres eta zu Andrestxo

P. M.

«Euskalzale», 1897, Lotazilla, 16.