SORGINEN JAINKOAK

        The God of the witches tituluarekin agerrerazi zuen, duela zenbait unte, Margaret Murray eskoizar daimonologistak, laster ospatu zen liburu bat, eta frantseserat izen beraren pean itzulia izan dena (Le Dieu des Sorcieres, Denoël 1957). Liburu hortan, egileak Euskalerriko sorginak maiz aipu ditu, eta horrengatik, bai eta aldizkari hontako idazkideak hasi direlakotz, gure sorginekin, nik ere artikulu labur hau egin nahi ukan dut gai labaingarri hortaz.

        Alabainan, Miss Murray eta beste sorgin-jakitun (hitz berri hori barka bekit) batzuen lanetarik ageri denez, euskaldun sorginak zenbaitek uste luken baino hanitzez ezagunago eta ezagutuago dira atzerriko jakintsuen artean.

        Jakintsuek ikusgune askotarik so egin diezaiekete sorginei. Frantses gehienek, beren betiko ohiturei jarraikiz, materialismoaren edo, berek diotenez, positibismoaren aldetik begiratu nahi diete; erran nahi dut, gizarte-jakintza edo, soziologiaren eta psiko-patologiaren ikusgunetik, Michelet-etik hasirik (La Sorcellerie liburu famatu hark ere XVII-garren mendeko lapurtar sorginak aipatzen ditu) Jean Palou-raino (Ikus, haren La Sorcellerie., P.U.F., 1960). Horientzat, Erdi Aroko gizarte hierarkizatuari oldartzen zitzaizkion nekazari eta bertze proletari behartsu batzu ziren sorginak, hots, «kontestari» batzu avant la letre; bertze zenbaitentzat, aldiz, zainak edo gogoa, eri zituzten jende dohakabe batzu baizik ez ziren: histeriko, neurotiko, eta abar. Mende ilun haietako Eliz-gizon eta erregeek ziorik gabe ankerki pertsegitu zituzten (cf. Rolland Villeneuve-n lanak, Gilles de Rays, Denoël, 1955, eta Dictionnaire du Diable et de la Démonologie, Marabout, 1968 eta bertze hanitz).       

        Interesgarriago da sorginek egiten zituzten «mirariak» —orduko hauzi-agiriei sinetsi behar bazaie— ukatzen ez dituzten beste zenbait, jakintsuren pentsaera. Ez dute naski uste delako mirariak Debru txarraren edo gizagaindiko beste izaki batzuen laguntzaz egiten zirenik; baina, jakintsu horientzat, gogozko edo izpirituzko ahalmen berezi batzu zeduzkaten jendeak ziren sorginak, eta sorgintza, beraz, parapsikologiak ikertzen dituen gertakarien alorrean barna sartzen du: sorginek, beren nahi hutsez, edo erabiltzen zituzten droga eta gantzugailuen bidez, beren burua trance bezalatsuko izaera batean ezartzen zuten, eta orduan metagnomia, psikokinesia eta horrelako beste fenomenuak agertzen zituzten. Ikusgune, hortarik, balio luke ikertzea zerengatik sorgin omen zirelako metagnomos horiek herrialde zenbaitetan besteetan baino ugariago agitu edo agitzen diren Mendeetan zehar: Euskalerrian, Lotaringian, Normandian, Eskozian, Finlandan eta, batez ere, Goi-Asiako eremuetan Tibet eta Mongoliako buddistasunari bere kutsu berezia, ematen diotenak hango «xaman» eta «beki» deritzaien mago famatuak baitira (Tantris-tasuna edo vajrayana). Baina luzeegi litzateke sorgintza parapsikologiaren ikusgunetik hemen ikertzea, beste jakintza hau gure «latin» herrietan oraino ere guti ezaguna delakotz, eta behar bainuke, beraz, zer den eta zer metoduz ari den lehenik erakutsi (sorgin metagnomosen ohikunde trance-eragileez irakur: Mircea Eliade, Le chamanisme et les techniques archaiques de l'extase Payot, 1951).

        Azkenekotz, bada hirugarren ikusmolde bat jakintzaren aldetik sorgintzaren ikertzekotz: hura da Euskalerri eta Europa Sartaldeko beste sorginen baitan giristinotasuna etor-aitzin zeuden sineste eta erlijio zaharren begiratzaileak ikusten dituztenena. Alde hontarik ere badira gure sorginez ikerpen oso on eta sakonak eginik, hala nola Julio Caro-Baroja, «don Pio» handiaren iloba eta diszipulu den etnologoaren liburuetan; aipa ditzadan haren Algunos Mitos españoles y otros ensayos (Editora Nacional, Madrid, 1944), eta, oroz lehen, The World of the witches Weidenfeld and Nicholson (London, 1964).

        Hori bera da, hain zuzen, gorago aipatu Margaret Murray-ren ustekizuna. Haren araura, Europa Sartaldeko sorginek, eta Euskalerrikoek ere haien artean ez zuten giristinoen eta juduen gaizkina edo deabrua jauresten, baina bai giristinotasunaren aintzineko betakortasunaren jainko paganoa, aker baten irudian (Galiako Keltek Cernunnos: adardun, erraiten zioten); baina, emeki-emeki, giristinoak hasi ziren Satanas gizon-aker baten itxuran ikusten, ustez beren herritar pagano egon zirenen jainkoa beren Debru nausia zela. Badirudi Miss Murray zuzenean dagoela; alabainan, gure sorginen bilkuretako «debru» adardunak ez du Juduen eta beste goizerritarren gaizkinaren egite handirik; aitzitik, Jentilen jainkoren batzu go goratzen ditu: oroit gaitezen akerra zela, aspaldiko Helladan, Afrodite sexu jainkosaren zamaria, bai eta Germanen mitologian gudu eta indarraren jainko den Thorr-en abere sagaratua ere (Pio Barojak, La Leyenda de Jaun de Alzate eleberrian, euskaldun jainko zahar Ortzi Germanen Thorrekin idurikatzen du). Euskaldun sorginek aker beltzari zioten jaurespenetik dator haien biltokiari ake(r)larre, akerlanda eta abar izentzat emaitea, eta jaurespen horren oihartzun bat aurkitzen dugu, naski, Gipuzkoako kantu zahar honetan:

                Donostiarrek ekarri dute

                Getariatik akerra

                Kanpantorrean ipiñi dute

                Aita-Santua zutela...

        Gainera, Pireneotako harri-hitzetan Aherbelste agertzen zaigun jainko-izena, zenbaitek uste ukan du euskarazko aker-beltz zela; baina hizkuntz jakitun gehienek ez dute itzulpen hori onartzen.

        Uste izateko da, bestalde, gure sorginak, ez bakarrik Ortzi-Thorr, baizik Jentilen pantheioneko beste jainko eta daimunak ere akelarrean jauresten jarraiki zirela... nahiz inguruko giristinatu berriak —aintzina jainko izate horien baitan sinesten zutenak— Semiten Jainko bakarra jaurestera heldu (Hala ere, askok badu sinespen zahar haien hondarrik, sinespen zahar horiek sekula ez baitira osoki galtzen). Hori garbi ageri da Irlandako ohituren ikertzetik: alabainan, apez eta fraide izpiritu zabal batzuei esker, «Sainduen eta Jakintsuen Uharte» horrek Sartaldeko herrietan bakarra begiratu du, hein batean bederen, bere literaturan, Erromatarrak eta Kristoren misionistak jin aintzineko mitologia; horrengatik, ezin preziatuzko jakilegoa ematen digu aspaldiko Europatarrek zer erlijio zedukaten jakin nahi dugunean. Bada, Irlandako mito eta ipuinetan ikusten ditugu fede zaharraren apez druida izenekoak —sorgin eta mirarigile bezala ageri— aintzinako jainkoak zerbitzatuz nola bizi diren; nahiz beren herritar gehienak giristino bihurtuz gero ere.

        Jainko zaharrok, aldiz, lurraren eta lurtarren nausi handitsuak izanik, orain lurpeko leizeetan, harpeetan, karbeetan, megalithos-petan, ohituraren araura bizirik diraute, Euskalerriko lamiñak, Gales Herriko tylwyth teg («The fair people» = jende politak), Armorikako korrigan, Alemaniako Heinzelmanchen eta Iparraldeko trollak iduri.

        Julio Caro Barojak, La magia en Castilla durante los siglos XVI y XVII deitu ikerlanean (in Algunos mitos españoles), zuzenez ohar-erazten du Euskalerriko sorginak ere, Gaztelakoez, eta El-Andalus-ekoez bestela, ez zirela soilki azti ala mirarigile, baina oroz lehen mitologia baten begiratzaile, jainko eta jainkosa zaharren apez edo ema-apezak izan balira bezala; eta azkenekotz, ulergaitz ez den biraldakuntza baten —ondorioz, berak gizagaindiko izate batzu izatera heldu direla, gure Zuberoa herrian ni ene konturatu naizenaz: orain han, leheneko «belhagileak», nahiz izenak ez duen belar egileez besterik erran nahi, hau da, belarrekin eden eta filtroen egile, jendeen ustean lamiñekin eta euskal mitologiako beste daimonekin gutxi edo hanitz, nahasiak dira.

        Dena dela, gure sorginen inguru diren mitoek hartze, dute ikerketa eta begira ditzagun artoski, gure mitologiaren zati zabal bat moldatzen dutelakotz, eta gure mitologian datzalakotz gure egiazko Ohitura, ez sasi-folkloreko «gure tradizione zahar» ospetsuetan (berri xamarrak, eta kanpotik etorriak gehientsuak). Euskaldun bakoitzak, bere uste, filosofiko zernahi izanik ere, ohitura horietarik, mito horietarik, aberats ditzake bere burua, bere gogoa eta bere ikusmena; bai eta euskaldun idazle eta antzelariek ere bertan aurki dezakete beren langintzaren iturburu nasai bat: Finlandan, erraiterako, Kalevala-ko mitoetan Sibelius batek soinugintzarako, Kehonen batek irudigintzarako bere gaiak ediren dituen bezala. Ez, dugu, geuk, zorigaitzez, Kalevalaren heineko mito-bildumarik sortu orain artean; beharbada. Lonrot-en neurriko poetarik agitu ez zaikulakotz.

        Halarik ere, gure elezahar eta ipuin zaharrek darabiltzaten mitoak etnologo euskaldun bihoztoi zenbaitek gartsuki bildu eta biltzen dituenak, Azkuetik has eta gure egunetako Aita Barandiaran eta Caro Baroja-raino (mugaz hunandian aipa dezadan Pierre Duny-Pétré-ren Basa fauna, in «Bulletin de la Société des Sciences, Lettres el Arts de Bayonne» nums. 92-93 eta 94) landurik ez izan arren, ez dira oro har beste zein nahi sartaldetar herritakoak baino gutxiago edo gutiesgarriago, ikertzaile zenbaiten ustez Harriaroraino garamatzatenaz gero.