VIII
Artho-xuritzen

        Urthe berri bezpera zen. Gau bat ederra. Ohidura xaharrak begiratu beharrez, turrutari bat lagun harturik, herriko-muthila, athez-athe zabilan, bas-herrietan. Heien atabala-turrutak adi zitezken urrunera, gain hetako xakurrak oro asalduretan emaiten zituztela.

        Lerro, lerro, bat bertzearen ondotik, hauzoak heldu ziren Oihanaldera. Inthari gora, bixi bixia ernatzen ziren, ezen elhurra hormatua zen oraino gain hetan guzietan, eta eskalapoinen azpian kurrusk kurrusk kriskatzen zitzaioten. Beharrik ez zuten urrun joaiterik, Oihanaldeko Gaxuxak, egundainotik, lehen auzoak baizik ez zituelakotz nahi beren artho-xuritzetan. Sobera emazteki zuhurra zen gazte arin guzien etxerat ekarrarazteko.

        Sukaldean bildurik, xutik gizonak, jarririk emaztekiak, kafe xorta baten edaten ari ziren, barnearen berotzeko, lanari lothu aintzinean.

        Eta orai, selauruan zoin bere tokian moldaturik, bideak, hormak eta edari beroak gorri gorria eginak, trenpurik goxoenean hasiak ziren oro. Piarresek, hiru-hortzarekin artho andana bat jautsarazi zuen artho-xuritzale bakotxaren aintzinera. Eta hirriz, berehala, guziak eman zitzaizkon erasian, baizik eta bertzeeri baino gutiago lan hedatu ziotela Goaña Lizartzakoari eta haren amari. Alegia samur egin zuen orduan Piarresek, bainan, bere bihotzaren zolan sumatu zuen atsegin egiazki zuela, Lizartzako andreak Goaña Oihanalderat gau hartan berekin ekarririk.

        Erreguko bi saski handi han zituzten aintzinean, artho buru ederrak, hori edo gorri gorria, hetarat arthikitzeko. Eta, zinezko eskualdunak eta beraz oro guti aski pilotariak izaki, buru bakhar batzu doi doia ziren erortzen saski handietarik kanpo; burla eta hirririk aski baitzuen orduan hola herrebes izatu zenak.

        Bihi baino korbutxa gehiago zuten artho-buru txarrak arthikiak ziren aldiz bertze saski batetara, behiek gero, neguan, lorietan janen baitzituzten.

        Emaztekiak, gehienak —beren behatzak ez ahitzeko— othe-adarrez eginikako xiriekin ari ziren; gizonak aldiz, sanoki, lan gogorrenetan sorhaiotu erhiekin. Eta, guziek, hostoak bururaino ideki ondoan, hosto hek sorbalda gainetik botatzen zituzten brixtakoan, beren xangar ttikiekin. Meta handi egiten zen horrela artho xuritzaleen gibelean, behieri geroan janaraztekoak hek ere.

        Hotzik ez zuen orai nehork barne hartan, eta hirria hirriaren ondotik zabilan, selauru handian. Jada, bere boz maitea, lepho luxe batean, mahasti-aihena bezala kurumilkatuz, Janpiarre hasia zen kantuz:

        «Artho xuri xuri bi bahetan pasatu...».

        Bainan, berehala, Gaxuxak, Oihanaldeko etxekandreak, ezti eztia erran zion bere xokotik:

        «Bertze zerbeit emaguk, othoi, Janpiarre. Ez dakitalarik ongi, uste diat ez den pullitenetarik hik orai eman dukan hoi... eta hemen baituk, gaur, gazteak eta haurrak ere bai».

        Eta, gehiagokorik gabe, gogorik hoberenean, hasi zen beraz Janpiarre:

                «Aitak, eman daut dotea,

                Neurea, neurea!

                Urdeño bat bere umekin,

                Oilo koloka bere xitoekin,

                Tipula korda heiekin.

                Tipula korda heiekin!

                Otsoak jan daut urdea,

                Neurea, neurea!

                Axeriak oilo koloka,

                Garratoinak tipula korda;

                Adios neure dotea!

                Adios neure dotea!».

        Eta guziek betan, Janpiarreren ondotik eman zuten errepika pullita.

        Hain xuxen, saskiak berriz ere mukurru betheak zirelakotz, bizkarrean biek betan hartu zituzten Bixentek eta Piarresek. Eta, bertze selaururat, idortzerat, saski hetako arthoak eremaitearekin, Bixentek hirri zafla batean erran zion Piarresi:

        «Urdeño, oilo-kolokaz eta tipula-sokaz bertzerik badukek egun batez, nik dakidan etxeko-alaba on bati, eskaintzeko!...».

        Eta guziek maiteki hirri egin zuten selauruan.

* * *

        Bizkitartean, Marie oihuz eman zen bet-betan:

        —Ikuxi mikuxi!

        —Zer ikuxi?

        —Bi edari untzi batean?

        —Gorringoa eta xuringoa arroltze-kuskuan.

        —Epez dupuzupuepelapa apasmapatzepen zeper depen?

        —Epez!

        —Bethi bustia, bethi atherbean? Zer da?...

        —Mihia aho-barnean.

        -Ba! oro badakizkatzue eta. Hean hean, Bixente, artho-xuritzeetako ixtorio bat pullita?...

        —Berehala, Marie, nere pipattoa belhar-hostoz koka-ahala betheta.

        Eta Bixente, bere su-koparen drundari pipa pizturik, pafa pafa ari zen, Janpiarreri beha eta beha, halako hirri maltzur batean.

        —Zer duzu bada niri hola hirriz artzeko, Bixente?

        —To, hire eskuineko galtzari beihaunera behatu eta, gogorat heldu baitzaut Mariek galdatu ixtorioa...

        Beraz, bertzorduz, hantxet, Xuberoan, Mauleko jaunxkila batzuk menditik heldu ikusi zuten Piarreñi deitzen zuten gizon bat. Eta, salbu zuek eta, Piarreñi heldu zitzaioten bere galtza bat belhaunetik xilo; eta belhaun-xilo hartarik, leiho batetarik bezala, belhaun-kosko bat ageri zen laatza bezen beltz. Alabainan, ithurri gutti kausitu zuen Piarreñik mendian, eta orduan, bere belhauna batere garbitu gabe atxikia zuen zenbeit hilabethe hetan guzietan.

        Hirriz eman zitzaizkon beraz jaunxkila aizinatuak; hirriz eta oihuka:

        —Errak to, Piarreñi, ahalke ere behar huke, hire belhaunarekin hola karrikarat agertzeko... Fu, zikin!.

        Piarreñi kexatu eta oihuka hasi hura ere:

        —Zer, zikin eta mikin? Moko xuriak zuek!... Bi bost liberako jokatzen ditut eta, belhaun zikinagorik badaitela gure konpainian...

        —Ez alafede, Piarreñi.

        —Bi bost liberako, hots?

        —Eiñak dituk...

        Eta, jaun hek guziak, kurturik, beren galtzen altxatzen eman ziren berehala; eta xuri xuria agertu ziren hango belhaunak oro, belhaun batzu arras muñuñak; hots, Senpereko belhaun zonbeit baino pullitagoak.

        Piarreñik, orduan, zilorik gabeko bere bigarren galtza goititu zuen pulliki; pulliki, eta belhaun bat agertu zuen, pandero-gibelik beltzena baino beltzagokoa, han zirenak oro oihuka eman baitziren berehala. Hirri maltzur batean ari zitzaioten orai Piarreñi, guzieri galdeka:

        —Eta hau ez zena hemen, ez zena konpainian? Hunen gainean ez othe da Piarreñi finkatzen, ongarriaren erdian behiak deizten dituelarik? Bi bost liberakoak galduak ditutzue jaunak; hean hunat nork emanen dazkidatan?...

        Hirriz usteldurik, eman ziozkaten beraz Piarreñiri hain ongi beretuak zituen duroak; eta handik harat, ez omen zion nehork ulitxarik Piarreñiri khendu nahi Mauleko karriketan.

        —Horra, Janpiarre, zer heldu zitzautan gogora, hire belhaunari behatu eta. Hik ere, eskuineko belhaunaren gainean bat zikindua izanagatik, ez duk xilorik galtzetan, eta segur nauk hire belhaunak ere ongixko garbitzen ditukala.

        —Arrats gehienetan, Bixente, af ldu eta oheratekoan; ongi unhatu eta, oraino ere bainago deus hobeagorik othe den langilearentzat?"

        Artho-xuritzaleak beren hirri-karkaratik geldituxe zirenean, Gaxuxak, ezpainak zimurturik, jostetan erran zion Bixenteri:

        —Ah! Bixente, badela hatik gizon zikinik bazterretan!

        —Bai eta andre alferrik ere bai, Gaxuxa...

        —Emaztekien aldi duguia beraz orai? Hean, hean?

        —Bai emaztekien aldi, eta uste ez baduzue ere, nik erranen zueri noizez geroz dugun kukusoa lurgainean...

        Orai duela aspaldi, Hergaraiko gain horietan, omen zen beraz ithurri bat hauta, Ur-onlloa deitzen zutena. Ur-onttoari hurbil, eta kasik Ur-onttoan bizi ohi zen emazteki bat alferra... bainan alferra! Zotza, hots! Deus fitsik ez omen zuen egiten sekulan, Ur-onttotik hurrup eta klik bizi izan balitz bezala.

        Hura alfer-zotz hola ikusteaz okaztatu zen azkenean Jainko maitea, eta andre higuina zerbeitetan bermarazi beharrez, egin zituen beraz... lehenbiziko bi kukusoak. Eta ixtanteko sortu ziren bertze sekulakoak. Handik harat, lan izan zuen emaztekiak, bederen kukuso miatzen. Zorigaitzez, ez zituen oro hil —hain zen alferra!— eta Ur-onttoaren aldean iragan gizon eta emazteki guzien gainera jauzi egin zuten kukusoek, eta orai, badira bazter guzietan ilumina.

        Gaxuxa eta haren lagunak hirriz ari ziren maiteki; batere hasarretu gabe. Iduri ere zitzaioten —zer diren hatik ametsak!— Ur-onttoko kukusoak, artho-xurikinetarik, purru purtu jin behar zitzaizkotela guzieri gainera.

* * *

        Lana bururatua zuten bizkitartean. Bulta hartan jada, etxekandrea itzulia zen bere Marierekin batean. Eta orai, artho-xuritzaleak oro sukaldean ari ziren, deskantsorik maiteenean, ogi eta gasna ahamen baten jaten. Gaxuxak ez zuen xinkorkeriarik nahi Oihanaldean, guziz langileentzat. Eta sagar-arno hoberenetik ari ziren oro, gaztena gozo gozo batzu zintzurrari behera igorri beharrez. Gosetuak ere ziren, hotzak eta lanak hortzak xorroxturik. Esne xorta bat hartu zuten oraino lorietan, eta gero xutitu guziak, zoin beren etxeetarat joan beharrez.

        Athe handia zabaldu zeneko, haize mehe bat firurikan sartu zen Oihanaldean, etxekandrearen baimenikan batere gabe, eta, gau on halako hotz-ikare batean erranik, joan ziren oro kanporat.

        Heien eskalapoin-azantzeri bulla bat beha egon zen Piarres, bizkarrez atheari. Landa, sorho, ibarrak elhurrez xurituak, argi, argia, han zituen aintzinean, ilhargi-bethearen azpian. Oihanak, xarak, berro-sasiak aldiz, egunaz ere baino beltzago ageri ziren orai. Ur-handia, suge ilhun alimale bat bezala, bazoan, bere bethiko bidean, orroaz urrunerat suma zitaken itsasoari buruz, aphal aphala, herrestan. Olhasoko, Hergaraiko, Amotzko, Helbarrungo mendiskak, hauts kolore, eder ziren alderdi guzietan; eta han, uhartzean, Santa Barbarak iduri zuen Larune handiaren mendi-kume bat.

        Izar arte xoragarrienaren erdian, Jon Doni Jakoberen bidetik ezker, Errege-Magoer eta Oilo-kolokari aski hurbil, ilhargia, hotz hotza, bainan izigarri eder, beha zagon berak haie ongi aphaintzen zuen kanpo hari guziari. Piarresi ere ez othe zion gain hartarik behatzen?... Oihanaldearen gainerat heldu zen orai, ixil ixila lerratuz, zeru urdinean igerika bezala. Eta, muthil gazteak ikusten zuen, han, ilhargi hartan, duela bi mila urthe edo hurbil, igandekari lanean arizanik, airean hartua eta eremana izan zen gizon dohakabea, bere egur-zama zorigaitzezkoa bizkarrean.

        Errege Zalomonen xakur-ihiztariak ere, sainga eta sainga iragaiten, sumatu zituen zeru goren-gorenean.

        Horma ikaragarria ari zuen airean, lurrean, orotan.

        Bainan horma eta hotzari ohartu ere ez zen Piarres; eta, Oihanaldean sartu zen, ikare goxo eta garbi batekin, Lizartzako alderat azken behako maite bat luze luzea igorririk.