VII
Maria zaharra

        Thomasek erran bezala, elhur egin zuen gau hartan guzian; eta goizalderat amak athe-leihoak ideki zituelarik, bazterrak oro xuri xuria agertu ziren, ikus-ahala urrun. Halako ixiltasun handi bat eroria bezala zen kanpo heien guzien gainera. Etxe-barnean, hala hala, harrabots guti sumatuko zen; barruki-heiatik ethorri marruma ilhun zonbeit doi-doia.

        Etxearen aldeko gerezi ondoaren kaskoan, eliza-dorreko oilar handiaren pare finkaturik, bere bepazter horien artetik ezker eta eskuin orori beha, bele zahar bat karrankaz ari zen: kroa! kroa! kroa!... Bere goizeko othoitza erranik, jauzian athera zen Gantxume ttikia, eta, pisu pisua, orduan, kolore ederrenez dirdiretan iguzkiak aphaindua, airatu zen bele-kantaria...

        «Zure bardako belea, ama!... Bainan, hegal ttikia handitu zaio gau huntan: Behozu anma, beha!».

        Han, uhartzearen zola-zolan, beren bizkar handiak zabalduz, xuri xuria ageri ziren mendiak; Larrunek pesta-berrietako aldare eder bat iduri zuen.

        Landa, sorbo, sorhopil, baratze, oro, xuri xuria hek ere, mila suz zilarreztatuak ziren, etxearen ondoan; eta irin pullitaren gainean, xori-paparo-gorriak saltoka leihoaren ondoraino heldu ziren, beren aztapar ttikiez elhurra zirrimarratuz dena. Frantxa eta Xaneta ogi-porroxka arthikitzen ari zitzaizkoten.

        Elhur legun batek estalirik, bertze batzu eginak ziren herriko etxeak, Senpere guzia sorgin maite batek gau batez mudatu balu bezala, beltz-beltza athe-leioak, xuri xuria gainerateko guziak.

        Errota-zaina urrun urrun ikusirik, harritu zen Gantxume eta oihuka hasi berehala, baizik eta, lehenagoko errota-zain xuriaren orde, errota-zain berri bat heldu zitzaiotela, beltz beltza elhur xuriaren gainean.

        Oihanean, elhurrez gainetik oro orratuak, beltz beltza hek ere, ikus zitezken arbola-ondo zaharrak, beso eta ile alimale batzuekilako mamuak iduri.

        Tartean, iguzkiak gordatzerat egiten zuen, zeru ilhun, hauts-kolore baten azpian; antzara-basa batzu sistakoan jalitzen ziren hedoien artetik, eta hedoi hetan berriz suntsitzen, halako karrasi erdoildu batekin.

        Athe aintzinean, elhur-ukaldika ari ziren Ganix eta Gantxume...

* * *

        Luze iduritu zitzaioten egun hura Oihanaldekoeri. Arratsean halere, lanak oro egin ondoan, elgarrekin goxo goxoa goxatu ziren guziak, sukalde beroan, josteta maiteetan haur ttikiak, eskuarazko irakurtzeetan bertzeak.

        Eskualduna hartu zuen Piarresek, aitak Misionesten lan handiak erraiten dituen liburu gorria, Lurdeko Ama-Birjinaren ixtorioa Ganixek, Ebanjelio Saindua eta Jesu-Kristoren Imitazionea aldiz Mariek eta etxekandreak.

        Untzitegi pullitean, gopor xuriek dir dir egiten zuten, eta gopor hetarik airatzerat abian, zazpi koloreetako oilar batzu, beren buztan handiak harro harroa dilindan, kukurukuka ari bezala zitzaizkoten Gantxumeri Frantxari eta Xanetari.

        Sukalde xokoan, lau zangoren gainean xut xuta, bethi norapeit abian balitz bezala, orena han zagon, bere kopa luzearen barnean, zurezko kapelu oxkatua buruaren gainean, jendeeri eta gauzeri, orori begi handi batetarik begira. Bigarren begi handi batetarik, beheraxago, harat hunat bazabilan kobre hori borobil bat, tik tak, tik tak, urhats berean bethi. Hainbertze urthe hetan, zonbat oren goxo, zonbat oren ilhun ez zituen joak Oihanaldean, deusetaz durduzatu gabe sekulan! Etxeek arima bat balute? Eta etxeko arima hura han balitz, kopa luze haren barnean?... Edo hobeki, orenaren urhats ilhun hek Jainkoarenganat joan etxeko jendeen hurratsak balire, mixteriozko eskaler batzueri behera heren bethiko etxearen ikustera berriz heldu diren jendeen urhatsak?... Bethi, Gantxume, orenaren aintzinean landatua, han zagon orai, Frantxa eta Xaneta bere ondotik, norbeit edo zerbeit beharbada handik atheratzen ikusiren zutelako beldurrarekin...

        Eta hain xuxen, makila-kaska bat athean entzunik, orenaren barnetik mamu bat jali balitzaiote bezenbat harritu ziren haur gaixoak, eta Xuriko, hortzak kirrikan, jauzi batean athera zen mahain azpitik. Bainan, ordukotz, boz samin samin bat ari zitzaioten guzieri:

        —Gau on, jendeak, gau on!» eta makila baten gainean bi plegu egina, sukaldean sartu zen Azkenbordako Maria, eskale xaharra; eta, bere etxean izan balitz bezen deskantsuan, joana zen jada supazter-xoko xokoan jartzera, bi eskuak suari berehala... Eta, Mariaren eskalapoinetako elhurra su-harri beroak kuxean urtharazirik, bi ur erreka jali ziren haren zangoetarik.

        —Gau on, gau on, Maria! Ongi-ethorria zuri. Aro hitsa hautatu duzu, gaur, Oihanalderat hola ethortzeko... Gopor bat esne harturen duzu, barnetto horren berotzeko...

        —Ba, to, ez daiat ezetzik erranen, Thomas. Artho xuritzea zindutela uste nian, egiaren erraiteko. Ez nauk ni, eskalea. Eta badakik adixkide onetarat baizik ez naizela joaiten sekulan. Plazatar horiek berentzat atxik ditzatela beren bi-arditeko txarrak. Jende hobeagorik atxemaiten diat, beharrik, bazter-etxe hautan guzietan. Ah! Thomas, negu borthitza zioak, dorphea zinez ni bezalako xaharrentzat. Bainan ez nauk harritzen ere. Sekulako ametsak eginak ditiat! Eta gero, iragan egun horietan guzietan, nere xakurra dena lausengu heldu zitzaitakan ondorat, gathu milinga bat bezala, nere belhauneri fereka eta fereka! Larrungo ithurriek sekulan ez die dirdiratu, orai zonbeit egun bezala, eta nere hezurretako minak asiki eta asiki ari zitzaiztakan, gauaz eta egunaz! Banindioian, elhur eta horma itsusirik behar ginduela oraino!... Otsoak ere agertu omen dituk hor, Zugarramurdiko kasko horietan!...

        —Zaude deskantsu, Maria, ez da gaur otsorik hunarako!...

        —Bazukek, Piarres. Bainan ez duk bethi hola izan Senperen, eta nihaurek, haurrean, mihi alimale bat dilindan, begi odolztatu batzuekin larre-hegitik niri begira ikusia diat otsoa. Orai, axeriak balin badira ere non nahi, otsorik bederen ez duk hemen gaindi ageri. Eta gero, ehaiz otsoek izituko luzketen hetarik. Zer muthikoa egina haizen, eta zer Oihanaldeko nausia eginen dukan egun batez! Ahal bezen berent, hatik; ez dea hala, Thomas?... Eta ehintzen bada, haurrean, halako izigarri hetarik. Lapin-buru bat baino gehiago ehintzen eta; hogoita bortz aldiz besoetan ekarri baihaut, sukalde huntan, eta orai ni nagon tokian berean. Gaurko elhur-luma horietarik batto bezen arina kausitzen hindutan. Eta orai, bi erhiekin atxik nindezakek hor, Jainkoaren lorian!

        Ah! Oihanaldeko etxe maitea! Haur-haurretik bildua diat etxe garbi hunen amodioa, Piarres, hire amatxi zenarekin batean katixima hemen ikasten nuelarik. Ibarronen, Helbarronen eta Amotzen bezala, Xerora guk deithu atxo xahar bat baginian, Madalen zeritzana; eta arrats gehienetan, Oihanalderat jiten zian Madalen, inguru hautako zazpi-zortzi bat haurreri katiximaren erakasteko. Bitxikeria batez orhoitzen ere nauk, to, hortxet, xoko hortan gerthatu bitxikeria batez...

        —Hean, hean, Maria, bitxikeria hoi?

        —Beraz, gure mendean ez baitzen oraiko argi eder hoitarik ikusten oraino, arraxina-mukizu baten inguruan giniantzian, su-burdin handi hoieri hurbil. Bere kiloa beso-azpian, phiru-phiru ari zian aldiz Madalen, bethitik ongi zakizkan katiximako galdeak guri eginez:

        —Girixtino zare?

        —Bai, girixtino naiz, Jainkoaren graziaz.

        Eta, holaxet baginiatzian, galdez galde, emeki emeki hamar aldiz gauza berak errepikatuz. Hor, bet-betan, ohartu zian Madalen, bere krakoaren ondo-ondoraino errerik, hiltzera zoala arraxina mukizua; eta, bere lanetik piru bat ez nahiz galdu, hortzez eta erhi-muthurrez ixtupa luzatzen zuela, oihu egin ziaian:

        «Arraxina hori goiti zan!...».

        Eta zoroa, ni! Ustez eta katiximatik oraino ari zen gure xerora, dolamen batean ihardetsi nioian:

        «Arraxina hori goiti zan».

        Hirri bat ezpainetan eta bere buru maitea daldaratzen zuela, halako urrikalmendu bat bozean, zartez erran ziaian:

        «Ai, ttula!...».

        Eta nik, nere katixima bethi gogoan, deuseri ohartu gabe, errepikatu nioian berehala, ikaretan:

        «Ai, ttula!...».

        Oihanaldean oro hirriz ari ziren Mariaren atheraldi pullitari. Maite ere zuten aspaldion atxo gaixoa, eta bazakien hoi gure Mariak.

        Suari bero eta bero ari zen, gauza guzieri begira, bereak oro izan balitu bezala etxe hartan; eta, kalakari gaitza Jainkoak eginik, ez zen beraz mintzatzetik athertzen.

        «Ba, gaixo Oihanaldea, etxe maitea izana hakit eta bethitik: Jainko maitearen etxe bat, gauaz egunaz bezala. Luzaz eta luzaz, sarrailarik ere ez zian hemengo athe handiak, eskualdun etxe gehienetan ohi zen bezala. Bainan gero, orai berrogoita hamar bat urthe, edo hola, Murilloren eta Xirriparen beldurrez, jende guzia izitu zuan hemen gaindi. Atheak hobeki hetsi zituan, eta zuen aitatxik behin baino gehiagotan garbitu dik, erdoaldurik orai, ximiniaren gainean etzanik dagon xixpa hoi. Zer hel ere, gaineraino bethi kargaturik egon duk tresnatto hoi, hortxet, sukalde xokoan...».

        —Murilloren eta Xirriparen ixtorioa berriz erran ezaguzu, Maria!

* * *

        Bi eskuak bere makilaren gainean finkaturik, hasi zuen Mariak ixtorio lazgarria:

        «Beraz, jende maiteak, orai berrogoita hamar bat urthe, Saran, bere sehiekin bera bakarrik bizi zen Ithurbide jaun zaharra.

        Arrats batez, aro bat izigarria zen, ihurtzuri eta ximixtak alde guzietarik, mendi guziak orroaz, erraietaraino inharrosiak. Oherakoan, aingeruaren mezuz edo bertzela, sehiak erran zioten etxeko bi muthileri (muthiko gaztea batto, haur bat oraino bertzea): «Zer gaua gaixtaginentzat!». Eta, beldurrarekin, ongi jakin ere gabe zertako, haixturrak eman zituen trebesna bere gelako sarrailan. Muthilek aldiz deusik ez.

        Gau erditsutan, sullardako leihotik sartu ziren Xirripa eta Murillo. Ezpartinak beherean utzirik, sehiaren atheari lothu ziren lehenik; bainan debaldetan, haixturrek finki barnetik gogor eginik.

        Muthilen ganbaralat jo zuten orduan, eta harat orduko, kanit-puñal handi bat tripan sartu muthil zaharrenari. Muthil ttikia, harriturik, jauzian, ixil ixila, gorde zen aldiz ganbarako harmairu batean...

        Tripak idekirik, bizkitartean, Murillori saltoan lothu zitzaion muthil gazte dohakabea. Hainitz odol jada galdua izanagatik, nola baitzen izigarri hazkarra, kartzaren pare ari zen Murillorekin borrokan, besoez, aztaparrez eta haginez. Hainbertzetaraino ziren biak elgarri josiak, non ez baitzen Xirripa menturatu heien artean sartzerat. Harritua ere ziteken behar bada...

        Muthil gazteak azkenean, errabian, zangoko erhi handia asikian hartu zion Murillori. Murillo orduan erdi flakaturik, saratar muthikoak bi besoetan hartu zuen gaixtagina eta leihotik botatu. Harramantzetarat atzarririk, tiroka bere leihotik hasi zen Ithurbide nausia; muthilarenganat hastetik laster egin balu, behar bada, muthiko gaizoa odol-hustu gabe geldituren baitzen eta salbatuko!...

        Oihu hek, tiro hek, odol haren ikusteak, edo nik dakita zerk iziturik, leihotik salto egin zuen Xirripak; eta, bertzeak dilindan, herrestan, ahal zuen bezala, nausiaren atheraino joan zen muthiko gaixoa.

        Bainan, ez zen nausia idekitzerat atrebitu, eta han berean hil zen muthila; behar bada, artha-eskasean.

        Bere gordagiatik orduan athera zen muthil ttikia.

        Bainan berantegi, zorigaitzez! Harenganik jakin ziren halere gizon-hiltze hartako xehetasunak.

        Biharamunean, Senpere Molereseneko bordariaren andreak (Gixonkieneko Leonen amak), bere aldateirat jautsi zenean, aldatei hartan etzanik ikusi zuen gizon bat, leher egina, eta gordeka bezala herrestan zabilana. Zangoko asikiari ohartu othe zitzaion? Ez nakike erraiteko, Bainan, nola, bezperaz geroz, Sarako izigarrikeriaz baizik ez baitzen nehon solasik, gogorat jin zitzaion: Murillo zuela han, bere aintzinean. Galde eta galdeka eman zitzaion, eta eskuetarik arras joana zela gizonak erraitearekin, urrikari ukan balu bezala, goiti sukalderat lagundu zuen. Eta gero, alegia eta su handi baten moldatzen ari, Leon, zortzi urtheko bere muttikoari ahapetik manatu zioen: zohala laster jandarmeetarat, eta erran zezoten: Murillo, kolpaturik, Moleresenean zutela; laster ethor zitezen beraz!!

        Joan zen haurra, eta, hura berriz ethorri artean, bere lau urtheko bertze haur bat lagun, gizon hiltzalearekin bakar bakarrik egon zen bihotz handiko emaztekia! Atsegin hartu baitzuken, hatik, orenerdi luze baten buruan ethorri zirenean jandarmek, eta ongi mañotaturik Murillo ereman zutenean! Orduan aldixartu omen zen ama gaixoa.

        Biharamunean, Saralat ereman zuten gizon hiltzaile higuina. Sekulako jendea bildu zen alde orotarik, eta mehatxu, xixtu eta orroen artean interroatu zuten. Muthil ttikia, ikare daldaretan oraino, ororen kondatzerat agertu zen, eta ezin deus ukatu zuen Murillok; han berean xirxikatu nahi izan baitzuen jendetze harek guziak.

        Baionarat, bide-zaharrez ereman zuten gero, segidan, eta bide guzian, karrosa-barnean, españolez bere buruarekin ari aditu zuten jandarmek. Errabia gorrian zen, zeren ez zuten Donianeko bidetik ereman Baionarat! «Han izanen bainuen behar den laguntza guzia!».

        Espantuka ari othe zen Murillo, ala egiazki lagunak igurikatzen othe zituen Donianeko bidean? Nik ez dakit... Handik laster, Baionako Glacisetan lephoa moztu zioten.

        Xirriparen egiazko berririk ez da sekulan agertu. Diote batzuek Ameriketarat ihes egin zuela. Bainan, luzaz eta luzaz, Xirripaz baizik ez zen nehor mintzo. Batek hemen ikusi, bertzeak han. Zinez ikaretan zauden bazter guziak, eta Menta zenak, berriki orduan ethorri jaun erretorak, orai oraino han den alimaleko burdinmarra bat emanarazi zuen bere athe handiaren gibelean. Ilhunaz geroz, ez zen gathurik ere ageri Senpereko karrikan, eta, igande arratsetan, ez zen segurki erretira jotze beharrik, jendearen etxerat igortzeko.

        Egia edo gezurra, diote oraino, handik laster. Dihurzibehere mirikua, bide-zaharrez, Zirikolatzeko parrean, gau batez karrosan heldu zelarik, serora bat kausitu zuela bidean. Karrosarat igaitea serorak galdeginik, baietz onhartu omen zion mirikuak. Bainan, bere puska batzu Serorak eman nahi izan zituelarik karrosan, Dihurzibehere jaunak gizon-esku batzu ikusi ziozkan delako serorari. Burdin-harrabots bat gero puska hek eginik karrosa zolan, izitu zen gure jaun mirikua, eta zaldia finki azotaturik, ez zen toki hetarik nahi baino lasterrago urrundu. Zapartaka Senpererat heldu zenean eta Seroraren puskak miatu zituenean, kanit, puñal eta pixtoletik baizik ez zuen kausitu oihalaren barnean... Egun hartarik harat, ez omen zitzaion karrosan tokirik galdatu behar Dihurzibehere mirikuari. Jaun aphezpikuari berari ezetz erranen zion eta!...».

* * *

        Ixtorio izigarria Mariak bururatzean, han zirenak oro ixil ixila gelditu ziren, Maria bera ere ixilik zagon. Guzien gogoak han zabiltzan Saran, Moleresenean, zirikolatzen.

        Hainbertzenarekin hamar orenek jo zuten sukalde xokoan, eta intzireka xutitu zen Maria:

        —Atx! Atx!... Ez da oraiko errana, xahartuta Atx erraiten dela jartzean, Atx! Atx! aldiz, xutitzean!... Jainkoak dauzuela gau on, jende maiteak!...

        —Berant ez othe da gaur goiti zuretzat, Maria?

        —Zer munta du, eta noren beldur behar naiz? Sorginen?... Bakharrak baitut ikusirik nere bizian aireko horietarik, intha guzietan, eta bethi gauaz!... Ez dute nere gainean ahalik! Sorgina ez naiza nihaur?

        —Oihanaldean ez, segurki, zure motto pullitaren barnean ileak hola bildurik. Bainan, han, zure etxeño hartan, ile hoik alde guzietara dilindan, zure laneko soinekoetan agertzen ziren aldietan!... Zu baino pullitagorik bada orduan non nahi, Maria!...

        —Behozue, behozue, Piarres ozarrari! Hots, berriz ikus arte, haurrak.

        Eta hirriz urrundu zitzaioten Maria. Bainan, hamar urhats gabe, maiz hola egiten ere zuen bezala, berriz han zuten, gibelerat itzulia:

        —Errak, Piarres, jakintzak gero, girixtino on bat nahi dela bethi Maria. Ur benedikatuarekin ongi zeinaturik baizen ez nauk behin ere joan nere kamantzarat, eta supazter-xokoan han dituk ene bethiko liburuak: Testament Zaharra eta Sainduen Bizitzea... Gero arte, Piarres! Arrosarioak eskuan banioak etxera... Errak, eta, pipita beltz bat ikusi baitiot ostixoan zuen kandelari, noren letra behar duk, bihar, Piarres?...

        Eta, xafla xafla bere makilaren gainean finkatuz, elhurraren gainean lerratuz, gau ilhunean suntsitu zen Maria. Eta, atxoak hola sistaturik, hirriz bere buruarekin gelditu zen Piarres. Letra bat? Norenganik?... Eta berak jakin ere gabe zertako, gorri gorria egin zen, Lizartzako Goañaz bet betan orhoiturik...

        Arratseko othoitza errana zuten orai orok, etxe guzia gerizatu nahi zuen Familia Sainduaren iduri pullit baten aintzinean, eta Marie azken ahapaldian ari zen:

                «Mahuma, mahuma, ez nuk hire beldur;

                Jainkoarekin etzaten nuk,

                Ama Birjinarekin jaikitzen nuk,

                Bi angeru ditiat ene sahetsean;

                Ez hakitala atrebi othoitzean,

                Ez loan, ez ametsean;

                Jesus diat ene bihotzean!».

                «Banoa loaren hartzera;

                Jesus zure izenean, gau eta egun!

                Jauna, zure odol dibinoaz erosi nauzunaz munduan,

                Arren, errezebi nezazu hil et'ondoan zeruan!

                Jainko ona, othoi eman ezadazu

                Zure benedizione saindua,

                Zutaz entzuna izaiteko grazia! Hala biz».

        Oheratekoan, bertze orduz ere baino maitekiago hartu zuten orok ur benedikatua, Bithotz-Sakratuaren azpian, sukaldeko athearen ondoan dilindan bethitik zagon untzi xuriurdin eta horian. Murilloz orhoit ziren alabainan!

        Kanpoan —Mariaren sorginkeriak harek ere ongi aditu balitu bezala— Xuriko ari zen sainga eta sainga ilhargiari, aztieri eta gizon-hiltzaileeri...