II
Ortzango errekan

        Uria jauts-ahala ari zuen orai. Haizeak, bira-bina lurrean hildurik azken ostoak, furfurian zeramazkan alde orotarat. Ametz ihartuek, norbeit edo zerbeit harrapatu nahi izan balute bezala, beren adar luzeak luzatzen zituzten ilhunpean...

        Bainan, uriari, haizeari, hosto eta adarreri konturik egin gabe, bristi brasta bazoan Piarres, han, mugatik hurbil atxeman behar zituen laguneri buruz.

        Arbola zilo batetarik, huntz handi bat airatzen zaio, xixtuz, eta berehala, burla batean, urrundik kantuz hasten: «Huu, huu!».

        —Zer duk, huntza, huu eta huu? Ez nauk bada izitzeko errexa! Ala, iragan gauean bezala, guardak salatzen othe dazkidatak?....

        Eta hor, hirri batean, orhoitzen da Piarres, amak ostixoan erran bezala, aintzineko gau ilhun batez, Uroneko gain hetan, Azkaingo mugan, guarden eskuetan gelditzen dela. Jan-Batit beren aintzindariaren erraneri behatu gabe, bazoazin sei lagun, biranazka, hogoita hamabortz pintako untzia bizkarrean. Errekaz erreka, zokoz zoko, Jan-Batit axeri zaharrak galdatzen zioten bezala joaiteko orde, gainez gain bazoazin, Miarrizko itsasargiak bidatzen zitula.

        Bet betan, Serresko Jauregiari hurbil, seietarik azken biak ondotik zituztelarik pentoka gainerat igaitekoak oraino, bi guarda xutitzen zaizkote aintzinean, bertze bi, aldiz, gibeletik jalitzen: «Haltelà!». Piarresen lagunarekin jada borrokan ari da guardetarik bat, eta bertzea gerruntzetik lotzera doa Piarresi berari, ahapetik, erdi trufan eta hatsa joanik, erraiten diola: «Ago, to, ago, ez deus bat, izpirituaren garreiuan lagunduko haut berehala!».

        Oldar batean, jauzi bat izigarria egin zuen orduan Piarresek, eta gerrikoa guardaren aztaparretan utzirik, bere untzia bethi bizkarrean, bazoan orai demuntreak hausteko, aldapari behera. Guarda haren ondotik, kasik hura bezen laster. Olhagaraiko landan huna orai non diren, Piarres bethi aintzinean, bethi eta aintzinago. Guarda sumatzen du hatsantua, ethendua, bainan bethiz han, zonbeit urhatsetan. Behin ere arthiki ez duen untzia behar othe du berhorat arthiki gaur lehen aldikotz? Ez oraino segurik! Eta sukar bat belhaunetan, badoa, badoa, ilhunbean, bethi eta zaluago. Guarda ez du gehiago gainean... Bainan, oi, Piarresen zoria! Han, landaren buru buruan den keeta nola idek nola handik iragan, guarda gaineratu gabe?...

        Hainbertzenarekin, tiro bat iditzen du han, urrun, Serresko kaskoan. Guarda gelditu da. Etsitua bide duke, eta bertzalde, tiroz haren galdea dukete lagunek. Piarres salbu da oraikotik, gerriko txar bat, hartako eremana zuen gerriko txar bat, garaztar guardari utzirik doi doia.

* * *

        Eta Piarres, orhoitzahen horrek arindurik, tanpa tanpa badoa bethi, Beholan harat, Kamieten-bordan harat, Atsulaiko azpitik, Urdazurirat buruz.

        Bet-betan, azienda zerbeit, ezpainak luzatuz, norbeitek akulatu nahi balu bezala, han, alde aldean, haitz ondo baten parretik heldu, aditzen du halako xixtuñasta bat: «Bvuu! Bvuu!»... Begi onak zituen Piarresek, bederen ostixoko huntzaren begiak bezen onak. Gehiagokorik gabe, Franxixko, beren espiuna laster ezagutzen du beraz, han, arbola-ondoarekin bat egiten duen mamu hartan.

        —Hi haiza, hor, Franxixko? Zer berri da?

        —Lagunak bilduxeak direla dakikan bordaldean, bilduak ere gaur iraganarazi behar ditugun hogoita bi pottokak.

        —Eta guardak?

        —Oh! guardak! Beren ohe-kamantzetan hobeki dituzkek, holako gauarekin!...

        —Hoa hi, to, sekulan! Herbia lo ez othe ziagok...

        —Ba, errana den bezala, herbia lo ziagok uste ez den tokian, eta guardak... beren kamantzetan... Senpereko guarda horietarik ez duk bethi, gaur oraino, bihirik agertu hemen gaindi, eta Dantxariakoak ongixko diaudek, hantxet, beren atherbean kukuturik. Hemen ikusten hautanaz geroz, ni heienganat joan ere gabe, errotek beraz laguneri, aiphatu tenorean mugi ditezen, eta zalhu zalhua gero! Xipatua nauk zangoetarik kaskoraino, eta hormatua zinez eta egiazki. Erna zaizte beraz, eta zuek, hor, nere gibelean sumatu bezen laster, han harat aintzina joanen nauk, Ganix bertze espiuna kausitu arte. Deskantsu ethor zaitezkete; badiat beldurra, oraikotik, nehork ez duen jakin gaurko gure balentria.

        —Erran bezala beraz, Frantxixko, eta Jainkoak digula gau on!».

* * *

        Hogoita bi gizon bilduak dire orai, mugaz haindiko borda zaharrean. Bostpasei gizon adinetako, gaineratekoak oro gazteak edo sasoin ederrekoak, begiak argi, oinak zalhu, guziak gizon deliberatuak.

        Eta Jan-Batit, orok nausi-burutzat aspaldi onhartua dutena, huna mintzo non den, bere azken manuak erraiten diozkatela.

        «Alo, hots, muthikoak, ernatu behar diagu. Ez duk errana uri hau laster athertuko edo bederen eztituko ez dela. Lehen pottoka bigarrenari buztanetik estekaturik, bi pottokentzat bi gizon, batto aintzinean, bertzea gibelean. Senpereko mugartino saratarrak eta ainhoarrak aintzinean; Senpereko mugatik eta harat, saratarrak gibelean, kabalen akulatzaile.

        »Ez neri egin iragan gau horietarik batez bezala. Elgarretarik ehun hurratsetan, goazen errekaz erreka, eta nahiz ilhargirik ez den, itzalez itzal bethi. Mendibizkarrak begozi kasko arinentzat. Beholako gain hetarat ethorriko ziaguk Ganix, eta anhartean, Franxixko hor diaguk, begiak ernerik. Goazen beraz beldurrik gabe, bainan beharriak xut, Ortzango errekan barna, Motxokobordari buruz, larrez larre bethi; eta gero, Bokaleko su handien parretik eskuin, bethiko gure bidetik. Bihar goizeko bortz orenak gabe behar gaituk Baionan, dakizuen ostatuko abere-barnean.

        »Guardarik suertez ager baladi, ez izi. Heien tiroek ezditek minik egin sekulan, gizon beldurtiari baizik.

        »Gainerat jin bazaizkitzue, kolpe tzarrik ez eman, bainan bai borroka eta inharros-aldi bat ona. Lehenbiziko makilakaska emaitekoa diat gaurko egunean oraino, eta zuek ere naski hala hala. Ez gaituk gaur hasi behar. Ezinbertzean ohilduko zaizte beraz, eta ihesari emanen, Otsansbehereko Madalenarat gero atheratzeko.

        »Bat edo bertze harrapatua balitz halere, eta ezin atheratu balin badugu guarden eskuetarik, bere onetan bazakikek harek ixilik egoiten, nehor gutarik salatu gabe sekulan. Eta ondoko egunetan badirek behar den laguntza guzia. Kolpe tzar bat harturik ospitalerat eremana balitz ere, hura sendatuxe orduko, otomobil bat baino gehiago izanen duk, haren toki segurerat eremaiteko; han hobe baituke lehenbiziko amiztiak arte, ezen ez eta Baionako presondegi ilhunean... Bazaiztea?».

        —Bagaituk.

* * *

        Eta, lerro Ierro, ixil ixila heldu ziren orai hogoita bi gizon eta hogoita bi pottoka, biranazka, elgarretarik ehun bat urhatsetan, saratarrek kaprestutik zaukatela aintzineko behorra, senpertarrek gibeletik makilarekin akulatzen zutelarik bigarrena.

        Batixta zaharra bigarren zaldietatik baten gainerat hupatua zen, ixil ixila. Zahartua pitta bat zen, eta gero, Jan-Batit han zen, aintzin aintzinean, holako maleziarik ezpaitzezaken ikus gau ilhunean.

        Gau ilhuna? O bai ilhuna zela, eta egiazki ilhuna! Noizetik noizera, larre-bidea huts-eginik, galtzen ziren bat edo bertze; eta, nahita ez, orduan, ondotik jin beharrak aintzintzen zitzaizkoten.

        Ainhoako par hetan, gibeleko pottoka zonbeit irrintzireka hasi ziren, beren lagunak aintzinean sumatzearekin. Beharrik, laster ixildu baitziren, eta beharrik oraino, guardarik ez baitzen han gaindi!...

        Kamieten-bordarat gabe, senpertarrak, xokoen berri hobeki bazakitelakotz, aintzinean eman ziren, gibelean aldiz saratarrak, Jan-Batitekin hala hitzartu bezala. Handik oren-laurden bat gabe gero, oro bildurik zauden Beholako gainean, Frantxixkoren beha. Gehienak izerdituak ziren, bainan altzeirua bezen hazkar bethi. Ahamen bat ithoka jan zuteneko, xahakoak eskuratu orduko, han zuten Frantxixko: «Beholako guardak Xilarreneko hegazpean emanak ziren, eta Ganixek, Handia eta itsasuarra, karrikako bi guardak segitu zituen Motxoko alderaino, eta gehiago ez ikusi; atherbe zerbeitetan etzanak, hori gauza jakina».

        —Hots! Goazen beriz aintzina. Piarres, hemengo xori xaharra baihaut hi, lehen lehen eman hadi; gibelean emanen nauk nihaur, Xilarreneko ihizi horiek trukes-joko zerbeit egin ere balezate. Hi, Frantxixko, hoa berriz Ganixen bidera, eta begiak eta beharriak erne egon hor!.

        Eta, Jan-Batitek erran bezala eman ziren oro berehala. Eta, bazoazin, larrez larre, errekari gora, hitz erdi bat elgarri erran gabe gehiago. Hogoi eta bi gizonak, hogoi eta bi pottokak han ziren orai, oro errekan sartuak.

        Bet-betan, hatsantuak, elgarrenganik hogoi urhatsetan, laster eta laster heldu, atheratzen zaizkote Frantxixko eta Ganix, espiun agitzaileak:

        —Guardak! Hortxet heldu, Motxoko aldetik hunat makurturik....

        Eta hanbertzenarekin, oihu bat aintzinetik: «Haltelà!" Eta gero tiro bat... Handia eta itsasuarra, hor aintzinenan!... Bertze oihu bat, bertze tiro bat gibel hartan... Xilarreneko guardak, heldu hek ere, malezian ordu arte beren buruak bazterturik...

        —Debruen bisaia! Salatuak gaituk. Berma hor, muthikoak, eta nik erranak oro egin!.

        Piarresek Handia hor du, hamar urhatsetan, bere zango alimaleekin heldu, jauzika; itsasuarra gibelaxagotik, lasterka hura ere. Piarresek, egundaino ordu arte, ez du pottokarik utzi guardetan atrebituenari... Berehala, ahapetik, ithoka, erraiten dio bere lagunari:

        —Bahaiza, to? Zafra zak hire hoi, eta jo biek eskuin, bethi eskuin.

        Eta Handia, bere beso kankailekin, gizon edo potoka, zerbeiten hartzera doalarik, jauzi batean eskapatzen zaizko pottoka eta gizonak, irrintzireka pottokak, erhotuak gizonak. Oren laurden oso bat, othaskaz othaska, pentokaz pentoka, fur furian eta trumilka badoazi hiru gizonak. Doi doiak egiten du saratarrari lotzen ez baitzaio guarda thematsua. Bainan ez. Aski goizik bazterrerat salto egiten du kontrabandixtak; eta orai, guarda bethi ondotik, ximixta bezala badoa Piarres, bere bi pottoka erhotuek airean deramatela, haur bat eraman lezaketen bezala. Umatua da, leher egina. Buruhas, galtzak pusketan, badoa bethi, ithotzera doana arbola adarrari bezala, aztaparka lothua kaprestuari...

        Handia bethi ondotik othe du? Huna jada, Mendiburuko borda... Bihurgune batean, eta batere gelditu gabe, behatzen du gibelerat... Ilhunbeak baizik ez ditu ikusten. Herrestan eremaiten dute zaldiek ehun bat urhats oraino; bainan gero, leher eta zapart eginak hek ere, eta Piarresek gibel-karga hazkarkiago eginik, zankez gelditzen dire, ikare-daldaretan. Eskuaz eztiki balakatzen ditu orduan Piarresek, eta gero, beharria lurrari, luze luzea emaiten da, larre-sorhoaren gainean, gizon-urhatsik deus sumatuko othe duen?... Ez! Handiak noizpeit etsitu bide du, han, behere hartan... Jarririk, orduan, bultatto bat deskantsatzen da gizon gazte zainharta. Hatsaren hatsez, bulharrak goiti eta beheiti ari zaizko, zapart egin nahi baliote bezala.

        —Ah! nere xahakoa! Ah! gure ama onak eman xingar zafla!. —Bainan, xingar eta xahako, oro han erainak ditu, doi doia, Ortzango errekan!...

* * *

        Handik oren bat gabe, Otsansko kaperarat, erdi herrestan, erdi mainguka, terren ten ten, bat bertzearen ondotik heldu, ikus zitezken hogoita bi gizon, eta hogoi pottoka.

        Jan-Batit harat hunat bazabilan, begi zorrotz batean; eta, leher eginak, bertze guziak, hari begira, erdi etzanak zauden, kapera zaharreko paretaren inguruan. Bere ulitxekin uzteko hobea zen Jan-Batit kapitaina...

        Eliza zaharraren zola zolan, zabal zabala ikusten den harrilauzaren gainean eman zen orduan Jan-Batit, eta bere laguneri erran zioten:

        —Oro hor gaituk naski orai? Hogoita bi gizon, hogoi pottoka aldiz hogoi eta bietatik. Makurrago oraino athera gintezkean. Nork salatu gaituzken? Hobe dik harek hori guk ez jakinik. Bainan Jainkoak bazakik, eta aski duk. Piarresek eta Frantxunek pokado bat emanen diaukutek, hor, Otsansbeherean, xutik; eta gero, hemen gehiago mutzitu gabe, eta guardak berriz hunarat gabe, bideari lothuren gaituk, eta, argia gabe, Baionara helduko.

        Eta, erran bezala, biharamun goizean, argi-hasteko, gehiagoko makurrik gahe, oro helduak ziren Baionarat...