ATARI-JARDUNA

Deun Toma egunez, Donostian antzeztuko dan

«Ayanbe»-ren Euskal Eguna dala-ta.

        Ume berria du «Ayanbe» antzerkigille saiatuak: berria ta, agian, mardulena. Bejondeikela, adiskide.

        «Euskal-Eguna»...

        Amaika oroitzapen gazi-gozo astindu dizkit gogoan antzerki bizkor ori irakurtzeak! Euskozaleentzat etorri baitziran zazpi bei makal; leenetan bazirudigun ezin-urtuzko odei-sabelean geundela ta etzitekela geiago guretzat eguzkiaren dirdai bizigarririk. Guzia eragozpen, guzia oztasun, guzia etsibear ituna zan, ta nekerik eta adorerik eza.

        Joan leenengo beia, igaro bigarrena; iru-bat-lauek aldegin —zein baño zein zitalagoak, zein baño zein idorberiagoak, zein baño zein ezur-nabariagoak— eta asi ziran orraatik urrengoak gizentxeago agertzen. Bere exkaxean ere, bazirudian saiets-ezur tarteak betexeago zituztela. Agian, ez berak mardulagoak izanda, baizikan gu lauso-arintzen asiak giñalako.

        Mutrikuko, Elgoibarko ta Arrasateko euskozale apalak badute besteongandik zer-artzekoa. Aiek etziran ikasiak, aiek etziran aundikiak; aiek «erri» ziran, erri xee; biotza, orde, bizkorra izaki, ta etsi ez naiekoa. Munduaren aurrean beren buruak ezagugarri batez nabarbendu nai izan balitute, auxe zuteken egokiena: «Ez etsiko».

        Bejondeiela!... Zenbaitek uste baño zirika biziagoa artu zun besteon euskozaletasun txepelduak aien baikortasun akulluarengandik. Giro otzaren eta goikoen ezin-ikusi ta zital-agintearen gañetik edo azpitik edo tartetik, arkitu zuten aiek euskal gurdia nola berbideratua; ta jai aien bitartez asi giñan antziñako gogakideak arpegia elkar-berrikusten ta odola elkar-berotzen. Irizarretik Iriberrirako bidea, «Ayanbe» nerea, ordun lanbropean zuritzen asi zalako zalantza diat.

        Arrasatekoaren otsak berbiztu nindun ni beñipein. Arrezkeroko euskal egunetan egotzi zitzaidan zeregiñik aski. Argatik, «Ayanbe»-ren lana irakurtzeak bete dit iduri zaarrez oroimena.

* * *

        Euskal Eguna...

        Goizean goizetik eguzki. Erria, zazpiretako mezetan, Jauna artuz ta Aita Agirreren itzaldi mamia entzunez. Kalez-kale tuntuna. Bultziak, goitik eta beetik, arrotz-mordoak jaulkiz. Zenbat «Txorlero», zenbat «Akullu» aien artean!

        —Kaxo, «Zera»!

        —Bizi aiz, «Olako»?

        —Ieeeuppp! Bagerala?

        Euskal idazleak... Guziek izenordea bai. Ta nolako arrotasunez esaten zizuten, lagun berrikoak egiterakoan: Ni «Alako» nazu!

        Izenorde ezpaita izengoiti. Izengoitia, ezizena, iñork jarria dezu, ta bear bada irribide gaiztoz; izenordea, berriz, norberak, eta ez izena ukatzekoan, jantziagotzekoan baizik.

        An zetorren, ixilik aspaldian egon ta euskal egunek luma erdoietik begiratua. Or bestea, euskal egunon beroak sortu-berria. Etzan bakan baserritar jatorrik arkitzea, atxurketa-ondoan idazteari tajuz ekiten zekianik... Ori ez al da erri-bizkundea?

        Baña, garraikion.

        Meza nagusia. Gain-gañeko sermoia. Ondoren erriko enparantza margo nabariez pil-piltzen. Euskel idazti erostea: alper gaiztoan, autsaren mende zetzaten libururik asko eguzkitara jartzen baigenitun, salgai, ol zatarrezko txaboletan. Ona non datozen Litzartzako dantzari nabar apainduak. Bitartean, Udaletxeko areto aundian, inguru-errietako nexka-mutiko aztertu-gaiak dute aldi.

        Ta ondoko bazkari alai ura?... Zabalean, lareun bat lagun bai, danok sarbide ederrekoak arraioak ezpadu! Azkenerako irten bear iñoizko abesti ausartaen batzuk, «gobernadore» otxan aien gogoko ezpaziran ere...

        Arratsaldean... ura gauzez!: tuntuna dantzariairi tarte eskeka. Bertsolariak, aurreskulariak. Berrizko ezpatadantzariak. Baldaxar ta Gabino palankariak, pillotariak, dantza-aspertua... nik al dakit! Azkenik, gaueko antzerkiketa: bi millek ikusi nai, ta millerdik ez ikusi bear.

        Bai. Ori guzia ederra zan. Batez ere, erbestetik lasa-lasa zetorrenak ala zerizkion. Baña aurretiko nekeak?... Zenbat eskutitz, zenbat joan-etorri, ta itzul-inguru, ta diru-biltze, ta bizkar-ezur biguntze, ta amorrazio latz!

        Beti, agintarien azken erabakia zer izango. Baimenik iritxiko bazan, zirauna lurrean baño areago bear ibilli. Uriko batzorde-osatzea ere lanbide irristagarria zan. Jakiña, alderdi ta margo guzietarik bear, ta agintarien aldekorik, berriz, eztago zer esanik: batzorde burugoa eman oi genion. Bai berak ere iñoizka lan larriak guri! Arik eta —jatetxe-jabea bazan, noski— arako dantzarien bazkari-gora-bera eskeñi arte, ez gendun lo onik izaten. Batzutan alkatea, bestetan sekretario biurria, urrena auzo-errien arteko ezin-ikusia, apaizek ere atera oi zituzten aldizka beren maratiltxoak —geienetan laguntzalle sutsuenak genitun arren—: zana zala, korapilloa ta burruka, bear ez aña. Burruka ixilla, ori bai: ezpañetako irriparre biguñez ta ezkerreko eskuan biltze'aal zenduan zuurtasun apurrez irabazi bearrekoa.

* * *

        «Euskal-Eguna»...

        Oiek guziak gogorazten ditu «Ayanbe»-ren antzerkiak. Jaiekoak eta jai-aurrekoak: auek batez ere.

        Esku antzetsuz tajututako lana da. Egintzaen banaketa txit egoki: badute zeñek-bere nortasuna, gaiez, garaiez ta notiñez ere. Ikuslearen gogoa tenka dagoke aspertzeka. Elkar-izketa, jario errezekoa ta ateraldi gazi ugariez maniatua. Irria noiz-nai datortzu ezpañetara, ustegabean.

        Ene adiskide onek badu ziñez (ongi ezagutzen baitet) urkoa ta urkoarena begi jostalariz ikusteko aalmena. Eusko aldarte jatorrekoa da. Sagardo bikañak ere bear izaten ditu alako bunbulo bakan «ttipitto» batzu, beetik gora ta ontzi garbiari itsatsiak.

        Bizitzearen gozoa, munduaren alaia, ongi sumatzen ta ematen daki gure gizonak. Barka bezada, baña, ikusi batean zalantza naiz ez al digun euskal egun irrikoitxoegia eman.

        Izkera erreza du, ta gizena ere maiz. Onako apur oni begira. Mutilzar zuurraren esana da:

        Len ala, orain ola, Gero... ez andre, ez diru ta ez adore. Au da okerrena. Maitasun ta biozkadak, lore ta igaliak bezela, udaberri ta udan izan oi dira onenak: gorrixka, eze, gozoak. Udazkenean... mixpirak besterik ez, ta aiek... ustelak!

        Orra bizkorki samar erakutsi ere, bizitza ta bizitzarekikoa oberen alderik artzeko gai danak, nai ta ez bear dula «pilosopo» eder. Orrein zuurki mintzatutakoak merezi luke mutilzar geldituaren saria.

        Baña, barkatu: ariak aldegin'in dit. Aitari buruz ari nazute ta umearekiko etsia nuen eman bearra.

        Notiñak, gizakiak, egitazko-askiak ditu ta tajuz ebakiak: bizpairu ez gañerakoak irrimarra antxean.

        Alkate tripazai alenak, «apaizkume» latin-zaleak, sekretario biurri nabarmenak, senide ugariak dituzte Euskalerriko bazterretan. Zer esanik ez, Joxepantoni ta aren anai Jonixio bertsolariari buruz. Au batez ere, bertsolaria, gatz-ozpin biziez dago maniatua: ez al ditu ere aotik egi makalak ateratzen, andre ta andrakumeei dagokiela.

        Egilleak badakartzi tartera, maiz, ezur ta mamizko gizaki ezagunen izenak, gertari izuna egiantzago dedin.

        Maitasun-korapilloak ondotxo lotu ta obeto askatu egiten ditu, aien askatzea lotzeago oi bada ere. Maltzurkeri zuurrez darabiltzi, gañera, ta urliarekikoa ikusleak uste zunean, berendiarekiko eztaiak gertatzen zaizka. Ongi erakarria deritzait Mikelen maitasun-aitorpena: eraz ta garaiez ongi. Ordun ere, mutil gizaxoa begiak lurrera ta masalla piperra baño gorriago ari dalarik, neskaren pozak eta «Ayanbe»-ren aldarte bikañak, bat eginda, sagardo gardenaren ondotik askatzen dizute puzpillo «ttipitto» gazi aietarik bat. Sekretarioak jasotako «kuiatoa», ustegabean azia, biribilki emana ta ongi irabazia du.

        Elkarraldi irritsuak, onak eta maiz. Gogoan ditut: batzorde-eratzearena, sekretario-apaizgaien jarduna ta dantza, Jonixiorena euskaltzaleekin, Jonixio ta Joxepantonirena alargunarekin, eta abar. Ta arako gobernadorearen urrutizki edo teleponemak azkenarteraño dauka urduri ikuslea.

* * *

        Baña, aski al degu. Euskel antzertiak orrenbestekorik gutxi du. Otoi, irakurri ezazute, gazteok; eta, irakurri ez ezik, antzeztu: antzeztu bazterrik-bazter. Artara, ez al digu «Ayanbe»-k ukatzen emaitz berri ta gero ta gozoagoen poza. Ta azken itzok iretzat, adiskide. Euzkadirentzat egun berriak, agian, zetoztek. Gure erria gero ta ernaiago ziak bere mendian gora. Leengo egoitzari zegokion antzerkia egin dek: egun berriari dagokiona asi zak. Eorrentzako jasoaz: «Irizar» piztu dek; oa «Iriberri» piztutzera.

El Día, 1931-12-19