ARITXULEGI

        Udabarri erdi inguruan, toki areik laga bearra izan genduan. Egun baten, geure maleta ta abar artuta, Oiartzun eta Lesaka bitartean dagoan mendi batera, Aritxulegi izenez ezagutzen dan tokira, eroan ginduezan. Edo zuzenago esateko, eroan ez; joan egin giñan, oiñez. Gaintxurizketa'ko Arriaundi baserritik, Oiartzun'dik zear, mendi gain aretara amabi-amabost kilometro inguru egongo dira. Ordurarteko ibillaldirik luzeena izan zan.

        Gain aretan, gu joan giñaneko, txabola batzuk ba-egozala uste dot; baiña geiago bear ziran eta geuk egin genduzan. Bedarra egoan lurra pikotxagaz zatiak ebagi ta lur zati areik, ladrilluak ipinten diran lez, alkarren gaiñean ipiñi; neurkin bat edo geitxoagoko gorunzkoa emon eta, ojalatazko teillatua emonaz, eginda egoan. Lau-bost neurkin kubiko inguru eukiko zituan gure txaboleak bost-sei lagunentzat. Bizi toki landerragorik!

        Uda a euritsua izan zan eta, bein udazkena urreratu zanean, gabaz otz egiten eban. Erdaldunak, denporeagaz, euren txabolak egokitzen alegindu ziran: gorunzkoa geitu, sua ipiñi ta abar. Kontixu, len be lur azpiko etxeen barri ba-ekien eta ez jaken ereizten ain txarra bizi toki a. Gu euskaldunok, ostera, ezin eta ardurabakoak giñan; ituxurak kentzeko be ez giñan. Lo gengozala, euri zaparradaren bat asi ta tak-tak ura baetorren barrura, burua mantaz estali ta lo. Gaurko kanpiñen antzera egozan gure itxurabako txabolak.

        Aritxulegi'ko tunela egitea zan gure lana. Oiartzun'dik Lesaka'rako bide-zabala «trabajadorietakoak» egin eben. Gu joan baiño len eginda egoan Oiartzun'dik Aritxulegi'raiñokoa. Beste aldetik etorrena, Naparro aldetik egin bear ebena, ikusi be ez zan egiten.

        Gain a Endaia'tik ikusten da, ta Prantzia'gaz gudea izan ezkero txarto egoala ta, beratxoago tunela egitea erabagi eben; eta tunel a egitera eroan ginduezan.

        Gure lanak abiada andirik ez eban eroan. Lanean ez giñan geratzen eta lurra naikoa atara genduan; baiña ni an egon nintzan lau illabete inguruan, aterperik ez genduan egin; zerurik ez genduan ezkutau.

        Lenengoan, beti lez, pikotxagaz lan egiten neban; gero bagoneteagaz lur karriaten. Bagoneta bakotxagaz lau edo bost lagun ibilten giñan. Zamauta, eun neurkingo bidean, apur bat beruntz eroaten zan gurdia, an mendian bera ustutzeko. Eroatea barik, geratzea izaten zan lana, abiada andia artzen baeban geratu ezinda, burdin bidea amaitutakoan mendian bera iges egiten eban da. Egur andi bat burbillean ipiñi, egur gaiñean mutil astun bat edo bi jarri (exeri), ta besteok be aurka bultz egiñaz geratzen genduan gurdia.

        Baten, lanera joan giñanean, gure lagun batzuk denporea apur bat luzatu eben; bi gengozan laneko tokian gure gurdikoak, eta ez indartsuenak eta astunenak. Alan be, geuk bakarrik eroaten ete genduan asi egin bear giñala ta asi egin giñan gurdi beteagaz. Asi bagiñan, asi giñan! Urten orduko, gero ta abiada andiagoa artzen asi zan, eta gure alegin guztiak gora-bera ez zan geratu ta an joan zan mendian bera zalaparta bizian. Andik jasoten izaten ziran kontuak!

        Kaboa etorri zan bereala ta zelan jazo zan itandu euskunean, egia esan geuntsan. Geu bakarrik gengozala ta eroango gendualakoan asi giñala, baiña ezin izan genduala geratu. Kaboa, gure aurka barik, palta ziranen aurka jarri zan; antxe egon bear zirala, lanari asierea emonda egoala ta. Ta andik laster sarjentoa etorri zanean, kaboak berak berba egin eban, palta ziranai errua jaurtiaz. Kaska-motz ulea ebagiteko zigorra emon eutsen.

        Ni, ausartu be ez nintzan egiten eurai arpegi emoten, geure erruz, ez asmo txarrez, buru soil laga zituen da. Naiago neban neu be eurak lez laga banindun.

        Baiña orduan nai baneban be, gero nai ez nebala ebagi eusten ulea.

        Lenago be esan dodala uste dot. Ez genduzan agintari gaiztoak. Orratio, baten, zital antzeko sarjento barria etorri jakun, bere sudur-azpiko zorrotz eta guzti.

        Gosaldu ta formautera joan artean ez zan prisa andirik izaten, eta nai ebanak arpegia garbitzeko lain asti artzen eban. Sarjento barria etorri zanean, ni, gosaldu nebanean, beti lez arpegia garbitzen asi nintzan. Baiña berealako batean inguruko jendea ezkutau zan. Ta aringa-aringa joan nintzan formauteko tokira. Ni niñoian azken ta ia formauta egozan orduko, lerroan jarrita, eskuak aurrekoen lepoetara luzatuaz. Sarjentoa nigaz konturatu zan eta didarka asi jatan.

        — ¿Qué: usted no lleva ninguna herramienta?

        Arrituta geratu nintzan itaun aregaz, ordurarte formaziñoira laneko tresnarik ez genduan eroaten da. Baiña egun aretan, zelan joan bear zan jakitun ipiñi eban jendea norbaitek, eta danak eskuetan palea, pikotxa edo zerbait tresna eukela egozan. Neu bakarrik esku utsik, ezer nire belarrira eldu ez zalako.

        Zer erantzun ez nekiala geratu nintzan, eta barriro sarjentoak:

        — Bueno, a usted se le cortará el pelo al cero.

        Ta gero, formaziñoiko kontuak amaitu ziranean, nigaz egitekoa aztu barik, egiteko kaboari esan eutsan.

        Ta alantxe, bereala bizar kentzeaillearengana joan eta buru soil geratu nintzan.

        Bein, eztabaida polita izan neban extremaduratar bategaz. Jostuna ei zan bizi-bidez; ikasi naikoa zan, baeukan kultura zaletasuna. An lagunak giñan. Bera be orduan bagoneta eroalea zan; eta egun baten, geroan gurdi arek zenbat zama eroaten ete eban jardunean asi giñan. Nik ez dakit zelan, neurkin kubikoaren iru laurdena aitatu genduan. Berak orduan, zabaleran, luzeran, eta goruntz neurkin iru laurden izan ezkero, neurkin kubikoaren iru-laurden zala aren tokia esan eban. Nik ezetz. Baietz berak, ori argi egoala ta. Ziur-ziur nekian gauzea ukatzen eustanean, buruari esku biakaz elduta, olakorik ez esateko esaten neutsan eta lapitza eskatzen neban, iñok baeukan. Danak, ingurukoak jakiña, guri begira egoazan, «injenierotako» sarjentoa be bai. Ez eban ezer esaten, baiña aren esanai fede geiago emoten eutsala uste dot, lojikoagoak zirudielako. Iñok ez eukan lapitzik eta nire lagun jostuna ez egoan niri entzuteko, lelokeriarik ez ebalako entzun nai, esaten ebanez. Ta argitu barik geratu zan auzia.

        Aritxulegi'n egon giñan denporan, Tapia Mitxelena abizenak eukazan oiartzuar gazte bat eta Ondarrabia'n ango bategaz ezkondutako Ortiz abizeneko asturiar bat, lagundiko sua egiteko egurretan ibilten ziran.

        Lenengoak ez ekian erderarik tautik be. «Sí» ta «no» esaten jakingo eban, baiña geiagorik ez dakit. Sekula erdal itzik, ezta bakar batik be, ez eban urten aren aotik.

        Ortiz'ek ba-ekian euskera apur bat. Ta baten polita jazo jatan beragaz. Nik neure bizi guztian euskerea beste konturik ez dot izan, ta an be baten ba-nenbillen euskerea gaia aotan artuta zerbait esaten ango bat edo besteri. Ta zenbakiak zelan ziran irakasten nenbillela, «cien» «egun» zala esan neutsen. Ortiz a alboan egoan eta ezetz, «eun» esaten zala berak esan eban.

        Nire uts arek ba-eukan edo ba-dauke bere azalpena. Ondarru'n geienetan jan egiten dogu «g», ta olan «eun» itzak be uts ori izango ebala uste neban.

        Nire uts aregaz arrotu egin zan asturiarra, ta nik baiño geiago ekiala euskeraz esaten eban.

        Ta, len eten dodan aria lotuaz, baten, bestetan lez basoan egurretan ebiltzala, jausita egoan zugatz zar bateri, lurrean sartuta eukan adar ondoa ebagiten asi zan Ortiz beko aldetik, eta ebagi eban zugatza bilinbolaka gaiñera joan jakon eta bernatzakia ausi. Ez naz gomutaten zein aldetakoa.

        Orduan, osagille ikasten egondako madritar gazte bat zan praktikantea; ta ol zatiak-eta loturik, alik-eta ondoen ipiñi eutsan, eta lau lagunen artean andan artuta eroan eben oiñez Oiartzun'era.

        Lagundiko agintariak, sendagillea ta beste batzuk be bai, Oiartzun'en egoten ziran, eta Ortiz'ek miña zelan artu eban esan bear eutsan sendagilleari basoan bere laguna izan zan Tapia'k. Baiña ez ekian erderaz, len esan dodanez, eta bitarteko edo interpretetzat neuri deitu eusten. Pozik jarri nintzan zeregin aretarako, bada gure batalloiko osagillea ondarrutarra edo erdi ondarrutarra zan, Arrasate itxas kapitanaren semea. Ta iñoiz Eduardo nitzaz berari berba eginda egoan. Beintzat, bein, ea zegaitik pratikante jarri nai ez neban Arrasate'k itandu eutsala, berak Eduardok esan eustan. Barriro be ba-diñot: pozik joan nintzan Oiartzun'era, ea zerbait on ataraten ete neban. Au da, mendiko lanari iges egiteko bidea egiten ete neban.

        Lagundiko Plana Mayor deitzen geuntsan tokira eldu giñanean, apaltzen egozan gudari ofizialak; eta gure zaintzaille eroan genduan gudaria sartu zan, zetara giñoiazan esatera. Baiña Arrasate osagilleak ez eukan, guk geroan auziari jaramon andirik egiteko gogorik; eta, ezer esan barik, Aritxulegi'ra biurtu giñan. Bear bada, an kanpoan ondarrutar bat egoala bere zain jakin izan baleu, deituko euskun.

        Gu langille batalloian sartu giñanean, alik-eta ariñen etxera joan gindezan lanean asi ziran gure sendikoak. Teodoro'ren arreba Maria Anjeles eta Eduardo'ren anaia Sebas'ek, donostiar bat lagun ebela, ostera bat baiño geiago egin eben komandantearengana. Oiñetako eder batzuk, botak, erregalau eutsezala be entzun neban bein. Baiña ez eben zuritu. Ondo artuko zituan komandanteak kontixu, ondo berba egin be bai, laster urtengo genduala ta itxaropena emonaz.

        Baiña betiko ez egoan an iñor, eta geuri be etxera etorteko eguna eldu jakun. Nik uste dot, idazkaritzan egoan Ortega abizeneko irundar baten lana izan zala gu aske bialtzea. Ba-ekian gureak komandanteagaz berba eginda egozana, ta baten, geu be urten bear ebenen izen zerrendan sartu ginduzan. Olakoetan, batalloi guztia formaten giñan, eta aske urten bear ebenen izenak esaten zituen. Egun aretako izen zerrendan neu be tartekoa nintzala jakinda nengoan, baiña azken samar esan ninduen, da guzurra sakatu ete eusten be egon nintzan, neure izena entzun arte.

        Nire batalloia beti ez zala bat izan uste dot. 1939'garren urtean Arizkun'era joateko egin zana ez dakit zein zan, baiña gero egon nintzana bai; ara itzez-itz zer ziñoian, aske etxera bialdu ninduenean emon eusten agiriak:

        «D. Victoriano Fernández Orio, Comandante de Infantería Y Jefe del Batallón DISCIPLINARIO núm. 87.

        CERTIFICO

        que JOSE MARIA ECHABURU ECHABURU, hijo de Ezequiel y de Prudencia, natural de Ondárroa, Provincia de Vizcaya, del reemplazo de 1933 (m), incorporado a este Batallón el cinco de Febrero de mil novecientos cuarenta,

        .........marcha libertado en virtud de Orden número 19.267, Sección 1.ª—2.° de fecha 11 de mayo de 1940 de la Inspección de Batallones de Trabajadores, fijando su residencia en Ondárroa, provincia de Vizcaya.

        Y para que conste, expido la presente en RENTERIA, a veintitrés de Octubre de mil novecientos cuarenta».

        Nik, azkenengo denpora areitan, pratikantearen txabolan lo egiten neban, botikiñean. Aurreratxoago madritar gazte bat izan zan pratikante; lenago edestu dodan Ortiz izeneko asturiarrak min artu ebanean be bai. Baiña ez dakit zegaitik, kendu egin eben, eta orduan Enkartaziñoietako bat egoan. Ta toki aretan birentzat egoan etzin tokia, ta neuri deitu eustan berari lagun egiteko.

        Madritar a Errusia'n egondakoa zan, tankeak erabilten ikastera joanda. Ta berak esan eustanez, gorriak geiago ezin eutsita, Madrid Franco'ren eskuetan uzteko eratu zan Casado'ren Gobernua'ren aurka, ango kaleetan gudatu ei zan tankeagaz azkenengo une arte. Gaztea zan urtez, eta gogoz be bai. Alaia zan, berbalduna, neska zalea. Bera be, arpegiz, edozein neska baizen polita zan. Ez eban gizonezkoaren arpegirik, emakumearena baiño. Errusitar berbetea apur bat ekian, edo ekiala esaten eban; eta berak niri axe irakatsiko eustala ta nik berari euskerea, bein baiño geiagotan alkarrei esan geuntsan.

        Bestea, orduan pratikante egoana, Enkartaziñoietakoa zan; Bizente izenez. Ixil-ixilla zan, apala, zintzoa. Komunistea zan eta, Españia gudaren baten sartu ta beste aldean errusitar gudarozterik arkitzen bazan, bera areingana igaroko zala esan eustan. Ama asmo orren jakitun ipiñita eukala.

        Ordutik gitxienez amabost urtera, ikusi neban baten bultzian. Neu beragaz konturatu nintzan arte, ez zan ausartu niri arpegi emoten. Errenderia'ko bategaz ezkonduta egoala esan eustan, eta andrearen errian bizi zala. Bere emaztea euskalduna ta eliztarra bada, zerbait aldatuta egon leiteke.

        Etxera aske urten bear neban aurreguneko gabean, despeida txiki bat, al nebana, egin nai izan neban neure lagunakaz. Oraindik gaztai bi ba-neukazan etxetik bialduta. Beste zerbait be egon eitekean. Ta ogia ta ardaua erosi ta antxe, botikiñean, egin genduan adiskide arteko azken jatordua.

        Orduko nire lagunak, len aitatutako pratikante biak, Bilbo aldeko len aitatu dodan Josetxu ta besteren bat ziran. Danak gorri-gorriak; eurak eta ni, politika eretxietan guztiz desbardiñak izan arren, adiskideak giñan.