GAINTXURIZKETA

        Gaintxurizketa'tik laster, Lezo'rako bide-zabalaren gaiñeko aldean, Jaizkibel'en altzoan egoan Arriaundi izeneko baserrira, lagundi bat eroan ginduezan. An inguruan egoan arri andi bakar bategaz egindakoa ei zan baserri a, ta ortik ebala bere izena entzun neban. Ez zan antxiñakoa. Esker-eskuma bizitza bi ziran. Ez euken aberatsen antzik. Lur gitxi-edo, gu bizi giñan alderdiko etxeko lau mutil gazte Errenderia'ra lanera joaten ziran.

        Ara eldu giñanean, an ingurukoai etxera ostera bat egiteko gogoa eldu jaken, eta sarjentoak baimena emon eutsen, edo emon euskun, bada neuk be arreba ta senideak (aideak) ba-neukazan Donostia'n. Ez dakit jai aurreguna zan ala beste edozein egun; jai aurreguna bazan, astelen arterako baimena emon euskun; eta beste egun bat bazan, biaramon goizera arte. Zana zala, goizean topo'tik urten eta burdi bidean goruntz baserrira urreratu giñanean, gudariak urten euskuen estu-estu: komandantea etorri zala, ta lista igarotzean an ez egozanen izenak erantzunik ez ebela izaten eta larri ebiltzala. Ta ezkutuka gizon zerrendan edo formaziñoan sartu ginduezan.

        Baimenak, beingoak izan ziran.

        Bereala lanera eroan ginduezan. Gure lan tokia Gaintxurizketa gaiñea zan, Irun aldekoa. Lan asko eginda egoan orduko. Bide-zabalaren alderdi bietan ametralladora abiak, eta lur azpitik abi arteko bideak. Guda izan ezkero, prantzesari, Irun'dik zear euken sarrerea itxiteko asmoz egindakoak ziran. Gure nagusia zan alferez batek, sekulako gorrotua eutsen.

        — Zelango pozez egongo nintzake, emen barruan ametralladoreari eragiñaz, prantzesak garbitzen —esan euskun, abi aurrean.

        Ni andik urte batzutara, ain zuzen be, Ondarrabia'ko irundar neskatilla bategaz ezkondu nintzan; eta andik igarotzen garanean, an eta emen sakabanatuta sasi ta iragarkiakaz estalduta dagozan guk alperrik —alan obe— egindako abiak nun dagozan esaten ibilten naz neure andra ta seme-alabai.

        Arizkun'en polito gengozan Teodoro ta ni, baiña Gaintxurizketa'n lanean asi bear izan giñan. Alan be ez luzaro Teodoro. An be ofizinan sartzea lortu eban.

        Eduardo'k be pikotxari ta paleari iges egin al izan eutsan. Donostia ondo ezagutzen eban baten bearra egoan; eta bera, ondarrutarra, aurkeztu zan. Josten ikasten Donostia'n luzaro bizitakoa zan. Suministrokoa egin zan eta egunero joaten zan Donostia'ra kamionetan. Larunbatean ez zan biurtzen lagundira; Donostia'n geratzen zan astelen arte. Iñoiz entzun nebanez, galtza zuriakaz da dotore ibilten ei zan igande ta jaietan.

        Denporeagaz, andik iru-lau illabetera, Aritxulegi'n gengozala, zerbait izan eban geure lagundiko sarjento bategaz. Langille atxillotua ain dotore ezin ikusita-edo, baileren baten beragaz zerbait izanda-edo, aurka jarri jakon asteko sarjentoa —sargento de semana—, eta mendira lanera bialdu eban.

        Baiña zori onak jarraitzen eutsan Eduardo'ri. Geienez be, egun bi edo iru egin zituan lanean. Mendira bialdu ebenean, gure txabolako egin zan; eta, bat-be uste barik, Plana Mayor'erako deia izan eban, jostun. Ta gu lagata an joan zan Oiartzun'era —ala Errenderia'ra?— etxerako eguna eldu jakon arte.

        Nik, barriz, ezin-ta zori txarragoa izan neban Arizkun'dik alde egin neban ezkero. Teodoro alegindu zan nitzat zerbait on billa, baiña dana alperrik.

        Baten, alferez barria etorri zan lagundira; ta kontixu asistentea bear ebala esan eban ofizinan, eta bereala neure izena emon eutsan lengusuak. Baietzean geratu ei zan alfereza; ta, ori jakin nebanean, an nengoan, ni noiz deituko eusten, dana begi ta belarri. Mendian lanean nengoala be, norbait gure alderuntz etorrela ikusten baneban, adi-adi jartzen nintzakon, neuretzat zerbait ete ekarren. Baiña egunak joan eta egunak etorri, ezerezean geratu zan dana.

        Astebete inguru igaro zanean, biztu aldia izan neban; aztuta egon zala alfereza, baiña barriro berba egin ebela nire asistente kontuaz eta deituko eustala. Ta bigarrenez an nengoan ni, danai begira, zer entzungo. Bai alperrik!

        Azkenean, beste bat joan zan asistente. Alferezak niri deitzeko lengusuari agindu eutsanean, naparra zan sarjento bat, Goñi, antxe arkitu ta berak ekarriko eutsala asistentea, ta Erribera'ko napar mutil bateri deitu eutsan. Agur nire itxaropena!

        Geroagokoa politagoa izan zan oraindik. Orduan Aritxulegi'n gengozan. Teodoro orduko aske etxera joanda egoan, eta Eduardo zan, Plana Mayor'en egoala, nire aldez alegindu zana. Almazenerako bear ei zan bat, eta Eduardo nigaitik berba eginda egoala banekian, eta zain-zain nengoala, noizbait eldu jatan deia: biaramon goizean joan neinteala. Ta biaramonean jagi ta laster kukulumutxu bizarra kentzen niarduala geure txabolan, beko aldetik didarka asi jatan bat:

        — Etxaburu, Etxaburu!

        — ¿Qué pasa?

        — Que no te prepares, que no vas a Rentería.

        Gaixotegitik urtendako gipuzkoar mutil gazte bat artu ei eben, neutzat zan zeregin aretarako.

        Gaintxurizketa'n, lenengo illabete edo bian mezarik ez genduan entzun, ez ginduezan eroaten da. Gero, geure tokitik laster, bide-zabal ondoko zelai baten, asi ziran geutzat mezea emoten. Lezo'ko bikarioak emoten eban, eta sermoia be egiten euskun. Ordurarte ez ebala jakin gu meza barik geratzen giñanik esan euskun lenengo sermoian. Ta pazkoazkoa be egin genduan. Orretarako iru eguneko sermoiak euki genduzan Lezo'ko elizan. Autortzak azkenengo arratsaldean egin genduzan.

        Ni sartu nintzan autorlekuan, Zubigar olerkaria zanaren eta Garbizu'tar Tomas gaur eguneko euskal musikariaren anaia zan abadea egoan. Ainbat belarrimotzen artean euskeraz berba egin eutsan bat sartu jakonean, poztu egin zan. Ta ez euskalduna bakarrik; euskaltzalea be ba-nintzala ikusi ebanean, axe zan alkarrei biotzak zabaltzea! Bere anaia Zubigar, olerkari lez, ezaguna neban; eta beste anaia, Tomas, arpegiz be bai, ta alantxe esan neutsan.

        Ain zuzen be, nire lenengo olerkaria Zubigar izan zan. Amasei, amazazpi, amazortzi urte neukazanean, egundo eskuetan olerkari libururik artu barik, Argia'ren Egutegia'ko olerki garauak irakurten atseginduten nintzan. Ta antxe egozan Zubigar'en olerkiak. Bere Euzko yatorrak kabian izenekoa ia buruz be ba-nekian.

        Batalloiko nagusiari neure alde berba egitea nai ete neban esan eustan; eta eskerrak emon neutsazan niganako borondate onagaitik, baiña ez nebala nai. Olako kontuakaz len be aspertuta nengoan. Asistentetza zala-ta jazo jatazan istilluak barriztatzerik ez neban nai.

        Teodoro lengusua ez zan autortu, modu aretako autortze eta jaunartzerik ez ebala nai ta. Teodoro autortu barik egoala jakin arren, Jaunartzera bialdu nai izan eban sarjentoak, autortu edo ez, ez ebala garrantzirik eta.

        Lenengo Jaunartzea egin ezkero, ordura arte Jauna artu bakoak izango ziran geienak; errengantxea artu ebala ta isekaz berba egiten be ikusi neban bat.

        Denpora areitan zerbait jazo jakon gure lagundiko langille bateri. Zerbait esan eban-edo, beintzat, estu artu eben, eta bekokitik samara ta belarritik belarrira ulea ondo-ondotik moztuaz gurutzea egin eutsen buruan.

        Igandea urreratzen egoan eta mutilla geroago ta kexuago, meza ostean komandanteak errebistea igarotzen euskun da. Komandanteak modu aretan ikusi baleu, zegaitik egoan atan itanduko eban, eta bildur zan beragaz jazotakoa arek jakitea. Ta jai aurregunez, ulea ebagiteko baimen eske, buru makur sarjentoagana joan zan. Baietz erantzun eutsan eta buru soil geratu zan; eta pozik!

        Barakaldo'koa zan mutilla; euskal abizenekoa, baiña «bai» esaten be ez ekian euskeraz. Bizkorra zan berbetan, eta ori izan ebala uste dot bere okerra. Orduan ezin esan eitekean zerbait esan eban-edo. Gero aldatu egin jakon zoria. Bere erriko bat etorri zan batalloira ofizial lez, eta mendia laga ta beragaz errira jatsi zan.

        Gaintxurizketa'n gengozan aldia zan alemandarrak Europa guztia iruntsi bear ebena. Polonia'gazkoa amaitu ebenean, onuntz begira ipiñi zituen euren gizon, kañoi ta tankeak, eta neke andi barik menderatzen zituen laterriak. Euren aurreratzeak iñor ez ginduzan poztuten, Europa'ren askatasunaren amaia zan da.

        Ipar Amerika zan askatasun zaleen orduko itxaropen bakarra; gorriena be bai, komunistena be bai. Enkartaziñoietako gazte batek, Amerika gudan ez zala sartzen ikusirik, esaten eban:

        — ¿Pero qué hace América?

        Orduan, kapitalistatzat eta erri zapaltzailletzat iñok ez eban joten Amerika. Jakiña, guk nai genduan baizen arin ezin eitekean sartu, gudarako gertu egin bear zan lenengo, ta ez zan ori bi edo iru illabetean egiteko kontua.

        Baten, ondo gogoratzen naz, egun aretan alemandarrak eun kilometro aurreratu zirala izparringiak ekarri eben. Barri ori danak barrez artu genduan. «Ori da benetan aoa zabaltzea» esaten genduan. Baiña ez zan dana aoa zabaltzea, ez zan dana gezurra. Beintzat, ordutik aste asko baiño len, gugandik arrabetera eldu zan alemandar gudaroztea, Endaia'ra. Ta Deun Kepa arratsaldean, ni ikustera etorri ziran nire arreba Rosario ta bere senar Migel'egaz, Gaintxurizketa'ko Errekalde izeneko etxearen ondoan, bide-zabal gaiñeko zelaian jarrita zerbait janaz gengozala, aurregunez Endaia'ra eldu ziran alemandar gudariak, jeepetan sarturik, euren kapela aurre arroakaz, bide-zabalak betean Donostia'runtz igaroten ziran. Axe izan zan eten bako igarotea!

        Ez ziran, ez, guzurrak, aurreragoko asteetan alemandarren aurreratzeaz izparringiak ekarri zituen barriak.

        Antxe igaro genduan Aste Santua Arriaundi'n eta Gaintxurizketa'ko lanetan. Ez daukat orduko zer kontau andirik. Onako onegaz bai gogoratzen naz. Eguen Santu egunean, Papini'ren idazlana irakurri neban La Voz de España izparringian. Ba-neban Papini'ren entzutea. Gudea asi aurretik neukazan liburu apurren artean, Agirre'tar Tomasen (Barrensoro) Gazigozoak neukan. Liburutxo arek, beste batzun artean, Papini'ren zertxobait dakar. Italiar idazle ospetsu onen beste ezer irakurri barik nengoan, eta arrezkero be ez dot irakurri. Donostia'ko izparringiak ekarren bere idazlan a, ez jatan atsegin izan. Jesukristo gure Jauna gurutzean josi ebenekoez idatzita egoan. Ango jendeagaitik txarto esaten egiña zan; buru andiak, sabel andiak, eta ez dakit zer beste olako zirala Jesukristo il ebenak. Idazlan zatarra zan nitzat, lagun urkoaganako maitetasun bakoa. Jaungoikoaren Semea il ebenakaitik be, olan ezin berbarik egin daiteke.

        An egozan euskaldunak, edo euskotarrak edo euskal lurrean jaiotakoak, danak nituan lagunak. Bilbo inguruan jaiotako euskeraz ez ekienak be bai. Jakiña, gorria izan zuria izan, bardin jakun; baiña baten eurakaz politikea atara genduan eta eztabaidan jardun genduan. Eduardo zan nire aldeko bakarra, nire gogaien aldekoa edo ni lez eusko abertzalea; baiña bere berbak gitxi laguntzen eusten. Euren arten bat ba-zan euskeraz jakin eta euskal abizenak zituana, Josetxu izenekoa. «Pa'l pelo» emongo eustela, denporak aldatzen ziranean, esan eustan berak. Baiña ori gora-bera, len lez jarraitu genduan; edo, obeto esateko, denporeagaz euren eta nire adiskidetasuna sendotu egin zan.

        Lagundia egoan baserrian, sarjento mailla arteko gudariak egoten ziran; andik gorakorik ez. Olan, lanera be soldadu ta sarjentoagaz joaten giñan. Egun baten sarjentoari oetik jagitea kostau egin-edo, bera barik joan giñan. Ez zan izango lenengoa, ziur. Baiña egun aretan, lanean asi giñan orduko, alfereza eldu zan bertara. Sarjentorik arkitu ez ebanean, asarratu egin zan; an inguruan iru-lau lagun gengozan, eta bat lagundiko baserrira joateko agindu euskun, eta bost miñutu barru sarjentoagaz an egon bear giñala. Andik, Ilbistieta baserri ondotik Arriaundi'ra osterea egiteko, nire ustez, Arruiz'ko Txikia'k be ia ordu laurden bear dau, ta iñor ez giñan aurreratzen. Orduan gero-ta asarretuago joian-eta, iñok zirkiñik egiten ez ebanean, neu aurreratu nintzan. Mendiz joan bear zan, ta zati bat aldatz apurra zan. Ta puts otsean niñoiala, bide erdian sarjentoagaz tope egin neban. Ta biurtu giñan. Ez dakit euren artean zelan konpondu ziran.

        Beste baten be, neuk nai barik olako kontuan nastau nintzan. Baiña orduan Aritxulegi'n zan.

        Amar neurkin inguru goragotik, onil (embudo) antzeko olez egindako batetik lur eta arri jaurtiten eben bagoneta gurdira. Gu bekoak giñan, gurdia erabiltekoak.

        Baten, ain zuzen geure komandantea aurrean egoala, nik ez dakit zelan, goitik jausita-edo, palea arkitu zan bagoneta barruan. Goikoak ez ziran konturatu orregaz eta jarraitu egin eben arri ta abar jaurtiten. Pala a andik atarateko ezer egin ez gendualako, asarratu egin zan komandantea. Ori egin al izateko, geratu egin bear ziran lenengo goikoak. Ta denporaz goikoai geratzeko agindu ez geuntsalako, orduan lana geratu barik palea atara bear zala ta zarataka asi jakun. Iñor ez zan ausartzen ara urreratzen, bada arriak, ikaragarrizko danbarradea ataraaz, bagonetara jausten ziran; eta asko, salto eginda kanpora be bai. Palea an bagonetan ezkutau bear zala ta ataratera iñor ez giñala joaten ikusita, zoro baten antzera jarri zan komandantea; ta didarka, goikoai ez geratzeko, ta guri bat palea ataratera joateko. Ta an be, iñok zirkiñik egiten ez ebanean, neu ausartu nintzan edo asi nintzan aurrera joaten. Baiña Jaungoikoari eskerrak konturatu ziran goikoak jazoten zanagaz eta geratu egin ziran, ni aurreratzen ikusi ninduenean. Bestelan, antxe izango zan nire azkena.

        Lenengo denporetan ezin izan nintzan jarri ango jatekoak jaten. Cardeña'n bein be ez neban apaldu ango jatekoagaz. Baiña gero ez zan an, nik jango ez neban jatekorik. Ta ori, etxetik asko bialtzen eustela. Nire etxekoak, eurak aukera andi barik biziko ziran, baiña euren seme edo anai bakarrarentzat nunbaitetik ataraten eben. Baten petroleoagaz kutsutako arroza ekarri eben lagundira. Ez eukan gauza andirik, eta nik neurea ta jan ezin eban lagunarena be jan neban.

        Nik, etxeko laguntasun andia izanda be, angoa errez amaitzen baneban, zer esan laguntasun gitxi edo bat be ez eben urruneko gizajo askogaitik? Goseak arrakalaten egoten ziran. Eguerdian, lana lagateko ordua urreratzen zanean, begirik ez eutsen kentzen kaboari; ta onek txistua aora eroan orduko, laga atxur, pala edo erabillen tresnea, ta biderik laburrenetik, au da, edonundik, alkarreri aurrea ezin artuta, aringa-aringa joaten ziran, goian bageniarduan lanean mendian beruntz musturrak apurtu bearrean, bazkaria emoten zan tokira. Ta asko erdi batera elduten ziran; da, lerroan jarteko, bata lenago zala ta bestea lenago zala, bultz eta bultz ibilten ziran.

        Ta dana, danoi bazkaria emotean ezer geratzen bazan, errengantxea artzeko.

        Gu, aringa-aringa areik ikustean, barrez egoten gintzakiezan, eta iñoiz «triperos» didar batzuk egin be bai.

        Geuk be euren narruan egon bagiñan, eurak lez jokatu bear!

        Lenago esan dodan lez, lenengoan, ametralladoreentzat abiak egiten ibilten giñan Gaintxurizketa'n. Geroago, berago joanda, barraka batzuk egin genduzan Ilbistieta baserri aurrean; ez dakit gudarien edo gu lako langilleentzat bizi toki izango ziranak. Eta gaur Ilbistieta azpian ikusten dan beribil zarren illerrian dagoan elizatxo erdi jausia be, orduan egin zan, gu andik joan eta laster.